SWOSZOWICE PACHNĄCE SIARKĄ

Transkrypt

1 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Nr 111 Politechniki Wrocławskiej Nr 111 Konferencje Nr Jerzy GÓRECKI, Edyta SZWED* złoża siarki rodzimej, dawne górnictwo SWOSZOWICE PACHNĄCE SIARKĄ W odległości siedmiu kilometrów od krakowskiego Wawelu funkcjonowały od początku XV w. do roku 1886 liczne kopalnie siarki. Złoże w Swoszowicach należało przez wieki do największych złóż siarki znanych w Europie. Do dnia dzisiejszego pozostały ciekawe ślady dawnej działalności górniczej i historyczne nazwy ulic. Popularyzacja górniczej świetności Swoszowic powinna towarzyszyć promocji tutejszego uzdrowiska, które wykorzystuje związane ze złożami siarki lecznicze wody siarczane. Opoki wapna siarczanego od Krzemionek pod Krakowem i od samej Wisły ciągną się aż do Swoszowic, gdzie znaczne kopalnie siarki i gdzie obfite źródła siarczyste... Stanisław Staszic O ziemiorodztwie Karpatow... (rok 1815) [9]. Nie byłoby legendy o smoku wawelskim i jego dzielnym pogromcy szewczyku Skubie, gdyby w odległości siedmiu kilometrów od Wawelu nie odkryto przed wiekami złoża siarki. Mało kto wie, że siarka podana smokowi podstępnie w worze ze skór owczych pochodziła ze Swoszowic. 1. PRZYWILEJ Z 1415 ROKU Złoże w Swoszowicach znano już w państwie Wiślan. Najstarsze zapisy o Swoszowicach pochodzą z roku 1362, kiedy w Tynieckim Kodeksie Praw wymieniono wieś Swosszow [8, 7]. Z biegiem stuleci siarkę wykorzystywano na coraz większą skalę do produkcji prochu. Armaty Władysława Jagiełły grzmiały pod Grunwaldem zapewne dzięki siarce pozyskiwanej pod Krakowem! Historia i sława tej miejscowości łączą się nierozerwalnie z historią kopalnictwa siarki, ale również z cennymi własnościami leczniczymi tutejszych wód mineralnych [5, 3]. Źródła wód siarczanych były wykorzystywane na długo przed rozpoczęciem * AGH, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Kraków, al. Mickiewicza 30.

2 94 eksploatacji złoża siarki. Wytrącający się na powierzchni kwiat siarkowy zbierano do celów leczniczych, najpierw do leczenia trzody, później ludzi, a w okresach zarazy do Swoszowic uciekali przed czarną śmiercią mieszkańcy Krakowa. Formalnie przywilej królewski Władysława Jagiełły na eksploatację złoża, tzw. prawo średzkie, pochodził z roku 1415 [1] i wtedy to we wsi Swoszowice należącej do zgromadzenia kanoników regularnych laterańskich przy kościele Bożego Ciała w Krakowie uruchomiono kopalnię siarki. Stanowiła ona znaczące źródło potęgi Jagiellonów. Działała bez większych przerw do roku 1886 i była to naonczas największa kopalnia siarki w środkowej Europie. W XVIII wieku załoga kopalni liczyła 250 osób i wydobywała rocznie nawet 1,5 tys. ton siarki. Jeszcze w latach siedemdziesiątych XIX w. kopalnia swoszowicka pokrywała 80 90% zapotrzebowania Austro- Węgier na siarkę. Pierwsze prace poszukiwawcze i eksploatacyjne prowadzili mieszczanie krakowscy, którzy po 1415 roku założyli gwarectwo. W XV i XVI w. istniało w Swoszowicach wiele niedużych kopalń, w których prowadzono wydobycie techniką szybowo-chodnikową. Na powierzchni terenu działały piece służące do wytapiania siarki z pozyskiwanej rudy siarkowej. W końcu XVIII w. na mapach kopalń swoszowickich pokazano około 600 hałd, świadczących o bardzo intensywnych pracach górniczych na przestrzeni wieków. Na początku XIX w. zainstalowano parową maszynę poruszającą pompy odwadniające i zbudowano sztolnię odwadniającą. W okresie intensywnej, XIX-wiecznej eksploatacji, istniało w Swoszowicach 30 szybów, dochodzących nawet do 60m głębokości, a cały obszar (trzy pola: Swoszowickie, Średnie i pole Zielonej) miał powierzchnię ponad 300 hektarów. Zaniechanie wydobycia w roku 1886 miało związek z ogromnym spadkiem cen siarki, spowodowanym silną konkurencją siarki sycylijskiej i obniżeniem kolejowych taryf przewozowych w Europie. Szacuje się, że kopalnie swoszowickie dały w swej historii łączne wydobycie około 200 tys. ton [2]. Zasoby pozostałe w złożu można ocenić na 1 2 mln ton siarki [4]. Złoża siarki rodzimej związane są najczęściej z brzeżnymi częściami zapadlisk przedgórskich, takimi choćby jak zapadlisko przedkarpackie. Kilkanaście milionów lat temu do utworzonego u czoła Karpat zapadliska wdarło się morze mioceńskie i pozostawiło serię osadów, m.in. gipsu. Podobnie jak w innych brzeżnych częściach zapadliska gips uległ, na drodze skomplikowanych procesów epigenetycznych, przemianie w serię wapieni i margli siarkonośnych. Złoże swoszowickie ma długość około 2 km i szerokość około 0,5 km. Leży ono na głębokości metrów i zapada pod niewielkim kątem ku południowi (rys. 1) [4]. Pod warstwą osadów najmłodszych, izolujących złoże od powierzchni, występują dwa pokłady margli i iłów siarkonośnych z tkwiącymi jak rodzynki gniazdami wapieni pogipsowych. Obydwa pokłady są rozdzielone innymi marglami i przewarstwieniami gipsów włóknistych, iłowców, iłów oraz piaskowców, a pod złożem występują utwory margliste tzw. warstw skawińskich.

3 Średnia zawartość siarki w złożu wynosiła 10 14%, dochodząc w pokładzie górnym do 28%, a w pokładzie dolnym nawet do 40%. Siarka występuje bądź w formie rozproszonej, bądź też tworzy żyłki oraz skupienia gniazdowe i smugowe o rozmiarach do kilkunastu centymetrów. 95 Rys. 1. Przekrój geologiczny przez złoże siarki w Swoszowicach (wg J. Poborskiego, [4]); 1 miocen warstwy skawińskie, chodenickie i grabowieckie, 2 wapienie siarkonośne, 3 gipsy, 4 zlepieńce, 5 utwory fliszowe (kreda-paleogen), 6 wapienie jurajskie, 7 utwory permu, 8 utwory karbońskie, 9 utwory dewońskie, 10 otwory wiertnicze Fig. 1. Geological cross-section of the Swoszowice sulphur deposit (after J. Poborski [4]); 1 Miocene Skawina, Chodenice, Grabowiec Beds, 2 Sulphur-bearing limestones, 3 Gypsum, 4 Conglomerates, 5 Flysh (Cretaceous-Paleogene), 6 Jurassic limestones, 7 Permian, 8 Carboniferous, 9 Devonian, 10 Boreholes 2. ZDROJOWISKO WÓD SIARCZANYCH Wieś w Galicyi, milę od Krakowa odległa słynna ze znakomitej kopalni i hut siarki (...) posiada zdrój siarczany, (...) bardzo silny i skuteczny, tryszczący z potężnych pokładów siarki i gipsu zachwalał Swoszowice w roku 1873 balneolog Michał Zieleniewski [6]. Już w 1578 roku nadworny lekarz króla Stefana Batorego Wojciech Oczko pisał w swym dziele Cieplice o występujących tu leczniczych wodach siarczanych, których geneza ma oczywisty dla geologów związek ze złożami siarki. Gabriel Rączyński w roku 1721 nawoływał: Svoszoviciis prope Cracoviam aquas sulphurata affectis male corporibus multum et salutaris, co oznaczało po prostu przekonanie o zbawiennym wpływie swoszowickiej wody na różne dolegliwości. Tutejsze wody przewyższają walorami leczniczymi wiele wód w polskich zdrojach. Leczenie w Swoszowicach rozpoczęto na większą skalę dopiero w roku 1811, kiedy profesor UJ Feliks Radwański zbudował dom zdrojowy z łazienkami. Później wybudowano piękne wille Szwajcarkę (ostatnio starannie odnowioną) i Słońce, które są wspaniałym reliktem krakowskiego budownictwa uzdrowiskowego.

4 96 Złota era Swoszowic przypadła na czasy, kiedy prezydentem Krakowa był ojciec polskiej balneologii, profesor UJ Józef Dietl. Zakład kąpielowy istniejącej od 1859 roku Spółki Zdrojowisk Krakowskich, miał kilkadziesiąt wanien, wziewalnie nad źródłem, urządzenia do gimnastyki, pensjonaty i skład wód mineralnych, w parku grywała orkiestra zdrojowa, a konne omnibusy woziły gości codziennie spod kościoła św. Wojciecha. Prof. Dietl pisał w roku 1858: Jeśli którekolwiek z miejsc kąpielowych, to zaiste Swoszowice ku temu są przeznaczone, aby się stały zdrojowiskiem najbardziej odwiedzanym w naszym kraju... Istnieją tu dwa źródła wody mineralnej. Zdrój Główny poniżej łazienek jest szybową studnią artezyjską o głębokości 10 m, dającą 7,2 m 3 /h, 0,26 procentowej wody siarczanowo-wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowej, borowej, siarczkowej to prawdziwy skarb krakowskiej ziemi! Część wód odpływa strumyczkiem i zasila potok dopływ Wilgi. Warto zobaczyć, jak u ujścia strumyczka wytrącają się z wody siarka i związki tego pierwiastka. Wody o podobnym składzie, choć nieco słabsze daje źródło Napoleon (zdrój powstał w czasach napoleońskich); jest to naturalny wypływ powierzchniowy z wylotu dawnej sztolni kopalnianej. Rys. 2. Stara hałda Karol w centrum Swoszowic Fig. 2. Old Karol Barrow in the central part of Swoszowice 3. CO POZOSTAŁO?

5 Dziś nie ma już szybów Kunegunda, Rudolf, Jadwiga, August, Jan czy Rajmund i wiele innych, ale ślady górniczej przeszłości przetrwały. Malownicze wzniesienia i pofałdowania terenu są dawnymi zwałowiskami (hałdami). Największe z nich to hałda Teresa i Karol (rys. 2), położone w rejonie ulic Myślenickiej i Stawisko odznaczające się nienaturalną tajemniczą strukturą morfologiczną. Mniejsze są 97 Rys. 3. Hałdy w Parku Zdrojowym Fig. 3. Barrows in Wellspring Park pagórki w rejonie Zdroju Głównego, porośnięte dziś drzewami i krzewami (rys. 3) to także dawne hałdy, w których ciągle można znaleźć okazy rudy siarkowej. Gdy spacerujemy po siedmiohektarowym parku, zewsząd dolatuje charakterystyczny zapach siarkowodoru. To z kolei znak życia najstarszego krakowskiego uzdrowiska, wykorzystującego znakomite wody siarczane. A w topografii Swoszowic o dawnym górnictwie siarki świadczą nazwy ulic: Szybisko, Siarczki, Siarczanogórska, Moczydło i Topiarnia (rys. 4). Czy znacie górnicze Swoszowice? Czy wiecie, że spacer po parku zdrojowym pozwala walczyć z reumatyzmem i dolegliwościami systemu nerwowego? 4. NIE ZAPOMNIEĆ O HISTORII

6 98 Świadomość górniczej świetności Swoszowic nie jest zbyt powszechna zarówno wśród mieszkańców Krakowa jak i licznie odwiedzających uzdrowisko. Ani w parku zdrojowym, ani w jakimkolwiek obiekcie uzdrowiskowym nie ma satysfakcjonującej informacji na temat historycznego kopalnictwa siarki. Wydaje się, że niewielkim nakładem kosztów można by wytyczyć ścieżki spacerowe, z których chętnie korzystaliby goście Swoszowic. W uzdrowisku leczy się schorzenia narządów ruchu, zwłaszcza pourazowe, reumatyzm i dolegliwości systemu nerwowego, a w leczeniu tym spacery są ważnym działaniem terapeutycznym. Na trasie ścieżek należałoby postawić tablice informujące o historii górnictwa siarkowego z propozycjami zobaczenia różnych śladów dawnej działalności wydobywczej. Tablice takie mogłyby stanąć np. w pobliżu łazienek, willi Szwajcarka i Zdroju Głównego. Ciekawe byłoby zestawienie aktualnej mapy Swoszowic z historycznymi mapami górniczymi, które są w dyspozycji uzdrowiskowego zakładu górniczego. Każdy gość powinien wrócić do domu z okruchem rudy siarki i zapamiętanym zapachem siarkowodoru ze swoszowickich zdrojów wód siarczystych. Rys. 4. Historyczne, górnicze nazwy ulic w Swoszowicach Fig. 4. Historical, mining street names in Swoszowice LITERATURA

7 [1] GUZIEL A. (red.), Ochrona i kształtowanie środowiska w rozwoju górnictwa cz. III, SGGW-AR, Warszawa, [2] KUBICA B., Notatki z historii kopalnictwa siarkowego w Polsce, Przegl. Geol., 6, [3] MOTYKA J., RAJCHEL J., Wody mineralne i akratopegi. [w:] Modelowe studium kompleksowego wykorzystania i ochrony surowców balneologicznych Krakowa i okolicy, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków, [4] NEY R. (red.), Surowce mineralne Polski. Surowce chemiczne. Siarka, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków, [5] OSMÓLSKI T., Złoże siarki w Swoszowicach pod Krakowem, Kwart. Geol., t. 8, 4, [6] PAGACZEWSKI S., Z tobołkiem za Kraków, Wyd. Lit., Kraków, [7] PAPIERKOWSKI J., Ziemia krakowska eldorado zdrojowiskowe Polski, Probl. Uzdrow., 11 12, [8] PAZDUR J., Z badań nad dziejami siarki w Polsce, [9] STASZIC S., O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski, 1815, reprint Wyd. Geol., Klasycy Geologii Polskiej, THE SWEET SMELL OF SULPHUR IN SWOSZOWICE Seven kilometres from the Wawel at the heart of Kraków lie numerous sulphur mines which were in activity from the beginning of the 15 th century up until The deposits at Swoszowice were once party to the biggest known sulphur deposits in Europe. Today there still remain interesting traces of historic mining activity as well as street names that reflect this. The spa at Swoszowice which is ultimately built upon these rich deposits should be accompanied by the promotion of this ancient mining splendour.