Standardy dla gospodarstw rolnych

Transkrypt

1 Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa Duńskie Centrum Doradztwa Rolniczego Standardy dla gospodarstw rolnych Uwarunkowania formalno-prawne obowiązujące w Polsce w zakresie produkcji zwierzęcej i porównanie z ustawodawstwem UE Opracowano w ramach Projektu Bliźniaczego Phare Standardy dla gospodarstw rolnych Umowa Bliźniacza: PL/IB/2001/AG/03 Liderzy Projektu: Wacław Romaniuk i Tormod Overby Warszawa 2003 Publikacja sfinansowana ze środków pomocowych Unii Europejskiej. Publikacja ta odzwierciedla poglądy instytucji realizujących projekt i nie musi być tożsama z oficjalnym stanowiskiem UE.

2 Dyrektor Projektu: Kazimierz Żmuda Liderzy Projektu: Wacław Romaniuk i Tormod Overby Doradca Przedakcesyjny: Henry Joergensen Copyright by Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa All rights reserved MRiRW ul. Wspólna Warszawa Polska tel. (22) IBMER ul. Rakowiecka Warszawa Polska tel. (22) DAAC Udkaersvej 15, Skejby 8200 Aarhus N Dania tel ISBN Projekt okładki: Hanna Mańczak - Wincenciuk ii

3 Przedmowa Uwagi i wnioski zawarte w niniejszej publikacji opierają się na ustawach i rozporządzeniach, jakie obowiązywały jesienią 2002 roku, a zatem odzwierciedlają sytuację prawną na listopad Zdajemy sobie sprawę, że w ciągu najbliższych lat zbiór przepisów prawnych tak Polski, jak i Unii Europejskiej, rozrośnie się i ulegnie zmianom. W opracowywanie i nadawanie ostatecznego kształtu niniejszej publikacji zaangażowanych było ponad 40 osób: ekspertów polskich i duńskich, redaktorów, pracowników administracyjnych, tłumaczy słowa żywego i tekstów, jak również pracowników Działu Wydawnictw IBMER-u. Nie sposób wymienić ich wszystkich z imienia i nazwiska, lecz bez ich pomocy przygotowanie niniejszej publikacji byłoby niemożliwe. Szczególne podziękowania należą się jednakże Joannie Krahelskiej, która dokonała przekładu wszystkich materiałów. Jej wkład znacząco wspomógł przygotowanie niniejszej publikacji. Opracowanie i druk publikacji sfinansowano ze środków Programu Phare Unii Europejskiej. Prace polskich ekspertów były współfinansowane w ramach programu z budżetu Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Henry Jørgensen Doradca Przedakcesyjny Publikacja dostępna także w języku angielskim, ISBN iii

4 Zespół autorski i redakcyjny Następujący eksperci przyczynili się do powstania niniejszej publikacji: Liderzy projektu: Rozdział 2 (Bydło): Rozdział 3 (Świnie): Rozdział 4 (Drób): Rozdział 5 (Owce): Rozdział 6 (Konie): Rozdział 7 (Pasze): Rozdział 8 (Nawóz naturalny): Rozdział 9 (Budynki): Redakcja: Tłumaczenie: Wacław Romaniuk Tormod Overby Tadeusz Domasiewicz Andrzej Marciniak Małgorzata Łukaszuk Andrzej Karbowy Jan Broegger Rasmussen Lars Arne H. Nielsen Andrzej Myczko Lech Nawrocki Kamila Kreis-Tomczak Niels Lundgaard Niels V. Sunesen Joanna Sobczak Tadeusz Waligóra Palle Vinstrup Brian Eskilsen Niels Finn Johansen Franciszek Gancarz Andrzej Laudowicz Thomas Andersen Grzegorz Fiedorowicz Jacek Łojek Eric Clausen Franciszek Gancarz Jan Szyszło Czesław Pintara Jan Broegger Rasmussen Lars Arne H. Nielsen Andrzej Głaszczka Witold Wardal Małgorzata Łukaszuk Józef Wasilewski Andrzej Karbowy Niels Lundgaard Konrad Rudnik Jacek Wałkowski Kraen Ole Birkkjaer Henrik Frederiksen Thyge Hansen Henry Joergensen Joanna Krahelska iv

5 Spis treści Rozdział 1. Wprowadzenie... 1 Rozdział 2. Bydło Wprowadzenie Ochrona i zachowanie zwierząt Przepisy Unii Europejskiej dotyczące ochrony zwierząt Polskie przepisy dotyczące dobrostanu i zachowania zwierząt Cielęta i młode bydło Przepisy Unii Europejskiej dotyczące cieląt i młodego bydła Polskie przepisy dotyczące cieląt i młodego bydła Przepisy dotyczące krów mlecznych i bydła mięsnego Dojenie i przechowywanie mleka Przepisy Unii Europejskiej dotyczące dojenia i urządzeń do przechowywania mleka Polskie przepisy dotyczące dojenia i przechowywania mleka Sugerowane zmiany i uzupełnienia prawa polskiego Rozdział 3. Świnie Przepisy Unii Europejskiej dotyczące dobrostanu zwierząt Maciory zasuszone i prośne Knury Maciory karmiące i prosięta Warchlaki Tuczniki Polskie przepisy dotyczące dobrostanu zwierząt Przepisy Unii Europejskiej dotyczące ochrony środowiska Polskie przepisy dotyczące ochrony środowiska Zalecenia wynikające z różnic między przepisami Unii Europejskiej a prawem polskim Rozdział 4. Drób Ogólne przepisy Unii Europejskiej dotyczące drobiu Ogólne przepisy polskie dotyczące drobiu Przepisy Unii Europejskiej dotyczące produkcji jaj spożywczych Dobrostan zwierząt Standardy rynkowe Polskie przepisy dotyczące produkcji jaj spożywczych Dobrostan zwierząt Standardy rynkowe zawarte w prawie polskim Przepisy Unii Europejskiej dotyczące brojlerów Standardy rynkowe Unii Europejskiej dotyczące brojlerów Polskie przepisy dotyczące brojlerów Przepisy Unii Europejskiej dotyczące ochrony środowiska Polskie przepisy dotyczące ochrony środowiska Sugerowane zmiany prawa polskiego mające na celu jego dostosowanie do wymogów Unii Europejskiej... 34

6 Rozdział 5. Owce Przepisy Unii Europejskiej dotyczące ochrony i zachowania zwierząt Polskie przepisy dotyczące ochrony i zachowania zwierząt Przepisy Unii Europejskiej dotyczące doju i magazynowania mleka Polskie przepisy dotyczące doju i przechowywania mleka Przepisy Unii Europejskiej dotyczące ochrony środowiska Przepisy polskie zawierające elementy przepisów UE z zakresu ochrony środowiska Przepisy Unii Europejskiej dotyczące sprzętu i technik Polskie przepisy dotyczące sprzętu i technik Sugerowane zmiany prawa polskiego Rozdział 6. Konie Wprowadzenie Regulacje prawne Przepisy Unii Europejskiej Przepisy polskie Proponowane zmiany prawa polskiego Rozdział 7. Pasze Przepisy Unii Europejskiej Przepisy polskie Rozdział 8. Magazynowanie nawozów naturalnych Przepisy Unii Europejskiej Ochrona środowiska Najlepsze Dostępne Techniki Wartości graniczne emisji Przepisy polskie Ochrona środowiska Najlepsze Dostępne Techniki Sugerowane zmiany i uzupełnienia prawa polskiego Rozdział 9 Budynki Wymogi dotyczące zagadnień materiałowych Etapy procesu inwestycyjnego oraz odpowiadające im dokumenty i wymagania Zabudowa i zagospodarowanie terenu Bibliografia Acquis Communautaire Lista ekspertyz opracowanych w ramach projektu... 72

7 Rozdział 1. Wprowadzenie Podstawowymi uwarunkowaniami zapewniającymi dostosowanie jakości i ilości produkcji zwierzęcej w Polsce są elementy standardów technologicznych obowiązujące w UE. W wyniku dwuletniego przygotowania z dniem 1 lipca 2002 r. rozpoczął działanie projekt Standardy dla gospodarstw rolnych w ramach Umowy Bliźniaczej PL/IB/2001/AG/03. Planowane zakończenie projektu jest określone na 30 czerwca 2004 roku. Wykonawcami projektu ze strony Danii jest Duńskie Centrum Doradztwa Rolniczego (DAAC) i ze strony Polski Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Instytutowi Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa w ramach niniejszej umowy powierzono rolę współwykonawcy projektu jednolitego zestawu standardów dla gospodarstw rolnych. Standardy te będą opracowane i wdrożone do stosowania dla rolników specjalizujących się w produkcji zwierzęcej, doradcom, projektantom i pracownikom administracji różnych szczebli oraz przeszkolonym ekspertom. Głównym celem projektu jest rozwijanie polskiego systemu instytucjonalnego (np. doradców rolniczych, projektantów oraz administracji), aby mógł on wspomagać rolników we wznoszeniu nowych inwentarskich budynków, które spełniają wymogi Unii Europejskiej. Opracowane standardy w ramach projektu zapewnią następujące korzyści: pozwolą na trafny wybór parametrów dla rozwiązań technologicznych dla budynków gospodarstw rolnych, zgodnie z wymaganiami dotyczącymi ochrony zwierząt i dyrektywami UE ułatwią nadzór nad wdrażaniem odpowiednich rozwiązań dla budynków gospodarstw rolnych, dostosowanych do wymogów UE wspomogą decyzje dotyczące przyjęcia działań inwestycyjnych podejmowanych przez rolników specjalizujących się w chowie zwierząt zgodnie ze standardami UE umożliwią racjonalny wybór chowu proekologicznego i przyjaznego dla środowiska naturalnego, zależnego od warunków płynących z ograniczeń finansowych i środowiskowych danego gospodarstwa czy regionu stworzą materiał szkoleniowy pomocny w rozpowszechnianiu rozwoju rolnictwa i promocji nowych technologii Pod określeniem standardy technologiczne należy rozumieć zbiór wymagań łącznie z parametrami technicznymi w zakresie rozwiązań funkcjonalnych, wyposażenia technicznego i technologicznego oraz elementów infrastruktury technicznej spełniających potrzeby dobrostanu zwierząt, a także ochrony środowiska. W celu uzyskania obiektywnych rezultatów projekt został podzielony na dziewięć części składowych zwanych komponentami. Komponent 1 składa się z zadań dotyczących identyfikacji podstaw standardów technologicznych dla gospodarstw rolnych np.: wymogów UE, polskich uwarunkowań i ustawodawstwa. Identyfikacja podstaw formalnych i prawnych dotyczy pięciu gatunków zwierząt, magazynów pasz i nawozów naturalnych. Identyfikacja wymogów dotyczy również rozwiązań budynków, instalacji i projektowania. Komponenty z nr 2 do 6 dotyczą kolejno bydła, trzody chlewnej, drobiu, owiec i koni będą uwzględniać następujące główne działania: - zdrowie i zachowanie się zwierząt - wymogi dotyczące projektowania elementów technologii i budynków - projektowanie budynków, w tym technologii, konstrukcji oraz instalacji - opracowanie poradnika przykładowych rozwiązań Komponent 7 dotyczący magazynowania pasz składa się z działań: - wymagania magazynowania pasz objętościowych i pasz treściwych - opracowanie wytycznych (w formie poradnika) w zakresie projektowania silosów łącznie z technicznym wyposażeniem oraz przykładowymi rozwiązaniami Komponent 8 dotyczący gnojowni, zbiorników na gnojowicę i gnojówkę składa się z następujących działań: - opracowanie wymagań w zakresie magazynowania nawozów naturalnych 1

8 - opracowanie wytycznych w zakresie projektowania gnojowni i zbiorników na gnojówkę i gnojowicę - opracowanie przykładowych rozwiązań zawierających standardowe projekty i zalecenia lokalizacji gnojowni i zbiorników na nawozy naturalne Komponent 9 dotyczący upowszechniania standardów dla gospodarstw rolnych składa się z następujących działań: - opracowanie materiałów do prezentacji i szkoleń polskich specjalistów - upowszechnianie materiałów opracowanych standardów technologicznych - szkolenia polskich ekspertów w zakresie komponentów 2-8, opisanych powyżej W niniejszej publikacji przedstawiono podstawowe informacje dotyczące komponentu 1 Identyfikacja wymogów dyrektyw UE i polskich uwarunkowań formalno-prawnych (ustawy, rozporządzenia i zalecenia) oraz ich porównanie. We wnioskach podano zalecenia w zakresie dostosowania polskich wymagań formalno-prawnych do dyrektyw UE. Listopad 2002 Prof. Wacław Romaniuk Lider Projektu ze strony polskiej Tormod Overby Lider Projektu ze strony duńskiej 2

9 Rozdział 2. Bydło W rozdziale opisano i poddano analizie przepisy Unii Europejskiej oraz prawo polskie o szczególnym znaczeniu dla budynków inwentarskich dla bydła. Rozdział omawia następujące tematy: ogólna ochrona i zachowanie zwierząt, cielęta i młode bydło, krowy mleczne i bydło mięsne, dojenie i urządzenia do przechowywania mleka. 2.1 Wprowadzenie W latach od 1990 do 2000 r. pogłowie bydła ogółem zmniejszyło się o 40% do 6,083 milionów sztuk. Ponad 99% stanowi bydło mleczne; liczba krów ras typowo mięsnych wynosi zaledwie około 2 tysięcy sztuk. Liczba gospodarstw utrzymujących bydło wynosiła 1,1 mln. Większość gospodarstw trzyma niewielkie ilości krów. Strukturę produkcji bydła w Polsce przedstawia Tabela 2.1. Tabela 2.1. Struktura produkcji bydła w Polsce w roku % gospodarstw % krów Liczba sztuk bydła > 200 Ogółem 25,0 21,3 21,7 18,9 9,6 2,4 0,9 0,15 0,02 0,03 100,0 5,0 8,5 14,8 24,2 25,5 11,2 6,8 2,4 0,6 1,0 100,0 Aktualnie w kraju chów bydła jest prowadzony w oborach stanowiskowych (uwięziowych) i wolnostanowiskowych (bezuwięziowych). Obory stanowiskowe dla bydła są stosowane głównie w gospodarstwach małych i średniej wielkości o koncentracji do ok. 40 krów mlecznych. Obory wolnostanowiskowe stosowane są przy koncentracji 30 lub więcej krów mlecznych. 2.2 Ochrona i zachowanie zwierząt Poniżej omówione zostaną zasady ogólne dotyczące ochrony i zachowania zwierząt Przepisy Unii Europejskiej dotyczące ochrony zwierząt Decyzja Rady 78/923/EEC z dnia 19 czerwca 1978 r. w sprawie zawarcia Europejskiej Konwencji o ochronie zwierząt trzymanych dla celów gospodarskich oraz Dyrektywa Rady 98/58/EC z dnia 20 lipca 1998 r. o ochronie zwierząt trzymanych dla celów gospodarskich. Celem jest ochrona zwierząt trzymanych dla celów gospodarskich, przede wszystkim w nowoczesnych systemach intensywnej produkcji. Dyrektywa określa minimalne standardy ochrony zwierząt hodowlanych lub trzymanych dla potrzeb gospodarskich. Sprawą ważną jest przestrzeganie następujących wymogów w zakresie urządzeń dla bydła: Obsługa i kontrola stanu zwierząt Zwierzęta trzymane w systemach gospodarskich należy kontrolować co najmniej raz dziennie. Konieczne jest zapewnienie odpowiedniego źródła światła (stałego lub przenośnego), umożliwiającego dokładną kontrolę stanu zwierząt w dowolnym momencie. 3

10 Swoboda poruszania się Nie wolno ograniczać swobody poruszania się zwierząt w sposób, który mógłby spowodować niepotrzebne cierpienie bądź urazy. W przypadku zwierząt trzymanych ciągle lub często na uwięzi lub w zamkniętym pomieszczeniu konieczne jest zapewnienie przestrzeni odpowiedniej do potrzeb fizjologicznych i etologicznych zwierzęcia. Budynki i pomieszczenia dla zwierząt Pomieszczenia należy konstruować i konserwować w taki sposób, by nie posiadały one ostrych kantów mogących zranić zwierzęta, oraz by w żaden inny sposób nie były dla zwierząt szkodliwe. Pomieszczenia dla zwierząt muszą nadawać się do dokładnego czyszczenia i dezynfekcji. Obieg powietrza, poziom zapylenia, temperaturę, względną wilgotność powietrza i stężenie gazów należy utrzymywać na poziomie nieszkodliwym dla zwierząt. Zwierząt nie wolno trzymać w nieustannych ciemnościach ani też przy nieustannym oświetleniu. Zwierzęta należy odpowiednio żywić. Zwierzęta muszą mieć dostęp do odpowiedniego źródła wody. Sprzęt do karmienia i pojenia zwierząt musi być tak zaprojektowany, skonstruowany i umieszczony, by zminimalizować ryzyko zanieczyszczenia pokarmu i wody oraz negatywnych skutków walki zwierząt o dostęp do tych urządzeń. Decyzja Komisji z dn. 17 grudnia 1999 r. w sprawie wymogów minimalnych w zakresie inspekcji pomieszczeń zajmowanych przez zwierzęta trzymane dla celów gospodarskich. Podaje te same informacje, co Dyrektywa Rady 98/58/EC. Zawiera tabelę podającą wymogi dotyczące cieląt Polskie przepisy dotyczące dobrostanu i zachowania zwierząt Ustawa o ochronie zwierząt z 1997 r. - Dz. U. Nr 111 poz. 724 (z późniejszymi zmianami) Ustawa definiuje m. in. następujące pojęcia: humanitarne traktowanie zwierząt, konieczność bezzwłocznego uśmiercenia, okrutne metody w chowie i hodowli zwierząt, pielęgnacja, rażące zaniedbanie, uwięź, właściwe warunki bytowania. Art. 5 ustawy mówi: "Każde zwierzę wymaga humanitarnego traktowania." Art. 6 ustawy mówi m. in.: "1. Nieuzasadnione lub niehumanitarne zabijanie zwierząt oraz znęcanie się nad nimi jest zabronione. 2. Przez znęcanie się nad zwierzętami należy rozumieć zadawanie albo świadome dopuszczanie do zadawania bólu lub cierpień, a w szczególności: 4

11 6) transport zwierząt, w tym zwierząt hodowlanych, rzeźnych i przewożonych na targowiska, przenoszenie lub przepędzanie zwierząt w sposób powodujący ich zbędne cierpienie i stres, 7) używanie uprzęży, pęt, stelaży, więzów lub innych urządzeń zmuszających zwierzę do przebywania w nienaturalnej pozycji, powodujących zbędny ból, uszkodzenia ciała albo śmierć, 10) utrzymywanie zwierząt w niewłaściwych warunkach bytowania, w tym utrzymywanie ich w stanie rażącego niechlujstwa oraz w pomieszczeniach albo klatkach uniemożliwiających im zachowanie naturalnej pozycji, 12) stosowanie okrutnych metod w chowie i hodowli zwierząt, Art ustawy dotyczą zwierząt gospodarskich i mówią m. in.: "Art Kto utrzymuje zwierzęta gospodarskie jest obowiązany do zapewnienia im opieki i właściwych warunków bytowania. 2. Warunki chowu i hodowli zwierząt nie mogą powodować urazów i uszkodzeń ciała lub innych cierpień. 5. Obsada zwierząt ponad ustalone normy powierzchni dla danego gatunku, wieku i stanu fizjologicznego jest zabroniona. 7. Minister właściwy do spraw rolnictwa w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia, minimalne warunki utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich mając na względzie zapewnienie im właściwej opieki. Art. 13 mówi: "1. Wprowadzenie dotychczas nie stosowanej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej technologii chowu zwierząt wymaga uzyskania zezwolenia wojewody, stwierdzającego, że technologia spełnia wymogi określone ustawą. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze zwierząt gospodarskich z 2001 r. - Dz. U. Nr 118 poz Rozporządzenie zobowiązuje pracodawcę zatrudniającego pracownika do obsługi zwierząt do zapewnienia odpowiednich warunków zapewniających bezpieczeństwo pracownika i obsługiwanych zwierząt. Poniżej zacytowano te fragmenty, które mogą być przydatne przy opracowywaniu standardów dla bydła. 2. W pomieszczeniach przeznaczonych do hodowli lub chowu zwierząt, zwanych dalej "pomieszczeniami inwentarskimi", pracodawca powinien zapewnić w szczególności: 1) utrzymywanie czystości i porządku, w tym regularne usuwanie odchodów, 4) utrzymywanie właściwej wentylacji. 4. W pomieszczeniach inwentarskich: 1) powierzchnia podłogi korytarza powinna być nienasiąkliwa i ograniczająca poślizg, 2) szerokość korytarza powinna umożliwiać stosowanie urządzeń technicznych do dowozu i dozowania pasz, zapewniać łatwy i bezpieczny dostęp do zwierząt oraz bezpieczne wykonywanie czynności związanych z ich obsługą, 3) kanały odprowadzające ścieki i gnojowicę powinny być odpowiednio zabezpieczone, 4) drzwi powinny być otwierane na zewnątrz W nowo budowanych lub przebudowywanych pomieszczeniach inwentarskich powinny być zastosowane urządzenia techniczne ułatwiające pracę przy dowozie i dozowaniu pasz, usuwaniu odchodów zwierzęcych oraz pojeniu zwierząt. 5

12 2. W pomieszczeniach inwentarskich, o których mowa w ust. 1, niedopuszczalne jest umieszczanie progów w otworach drzwiowych. 8. Niedopuszczalna jest eksploatacja instalacji oraz urządzeń elektrycznych nie zapewniających odpowiedniej ochrony przed możliwością porażenia Przy obsłudze buhajów powinno się zachować w szczególności następujące środki ostrożności: 1) buhaje powyżej 12. miesiąca życia powinny być prowadzone za pomocą tyczki o długości co najmniej 140 cm, przymocowanej do pierścienia nosowego, 2) tyczka, o której mowa w pkt. 1, powinna być zapinana do pierścienia nosowego w czasie przebywania buhaja w boksie, 3) buhaje poniżej 12. miesiąca życia powinny być prowadzone na uwiązie, w obecności drugiej osoby Buhaje, kobyły ze źrebakami oraz maciory z prosiętami uznaje się za zwierzęta niebezpieczne i przy ich obsłudze powinno się zachować środki ostrożności, o których mowa w ust Zwierzęta niebezpieczne powinny być: 2) umieszczone w oddzielnych boksach lub przywiązane uwiązami. 6) Zwierzęta wykazujące skłonność do kopania powinny być umieszczane w boksach, w sposób zapewniający bezpieczeństwo pracowników. 7) Nad stanowiskami dla zwierząt niebezpiecznych powinny być umieszczone napisy ostrzegawcze. 8) Boksy powinny być skonstruowane w taki sposób, aby karmienie zwierząt i zakładanie uwiązów mogło odbywać się bez konieczności wchodzenia do nich, a drzwi otwierały się na zewnątrz Stanowisko do naturalnego rozrodu zwierząt znajdujące się poza budynkiem powinno być ogrodzone. 2. Dopuszcza się usytuowanie stanowiska, o którym mowa w ust. 1, wewnątrz budynku, jeżeli: 1) zostanie oddzielone od stanowiska osób nadzorujących proces rozrodu ogrodzeniem wykonanym z drewnianych bali, 2) będzie wyposażone w wyjście awaryjne Podczas przewozu zwierząt środkami transportu osoby konwojujące powinny przebywać w miejscu oddzielonym od zwierząt. 2. Załadunek lub wyładunek zwierząt powinien odbywać się przy użyciu ramp, pomostów lub pochylni o podłożu ograniczającym poślizg, wyposażonych w zabezpieczenia boczne. 2.3 Cielęta i młode bydło Poniżej przedstawione zostaną zasady i przepisy dotyczące cieląt i młodego bydła Przepisy Unii Europejskiej dotyczące cieląt i młodego bydła Przepisy UE odnoszące się do bydła zawarte zostały przede wszystkim w trzech dyrektywach: Dyrektywa Rady z dn. 19 listopada 1991 r. określająca minimalne standardy ochrony cieląt (91/629/EEC) (1) oraz Decyzja Komisji 97/182/EC z dn. 24 lutego 1997 r. określająca minimalne standardy ochrony cieląt (2) 6

13 oraz Dyrektywa Rady 97/2/EC z dn. 20 stycznia 1997 r. zmieniająca Dyrektywę 91/629/EEC określającą minimalne standardy ochrony cieląt (3). Celem dwóch powyższych Dyrektyw i jednej Decyzji jest stworzenie wspólnych standardów minimalnych w zakresie ochrony cieląt hodowlanych i tucznych dla zapewnienia racjonalnego rozwoju produkcji. Cielę definiowane jest jako zwierzę gatunku bydło w wieku do sześciu miesięcy (1). Pomieszczenia dla cieląt musza być skonstruowane w taki sposób, by każde z cieląt mogło bez przeszkód kłaść się, odpoczywać, wstawać i czyścić się. (2). Cieląt nie wolno trzymać na uwięzi, z wyjątkiem cieląt trzymanych w grupach, które można uwiązać na okres czasu nie przekraczający jednej godziny w momencie podawania mleka lub preparatu zastępującego mleko. Uwięź powinna być tak skonstruowana, by nie stwarzała ryzyka uduszenia lub zranienia zwierzęcia i pozwalała mu na poruszanie się zgodnie z Decyzją (2). Podczas upałów lub w przypadku cieląt chorych należy zapewnić stały dostęp do świeżej wody pitnej (2). Powyższe wymogi stosują się do wszystkich gospodarstw. Wymogi wymienione poniżej nie stosują się do gospodarstw posiadających mniej niż sześć cieląt, ani też do tych, gdzie cielęta ssące trzymane są razem z matkami (3). Wśród gospodarstw innych niż wymienione, poniższe przepisy stosują się do wszystkich budynków nowych lub przebudowanych. Poczynając od dnia 31 grudnia 2006 r. przepisy te będą obowiązywały dla wszystkich gospodarstw (3). Cieląt nie wolno trzymać w indywidualnych kojcach po dojściu do wieku ośmiu tygodni, chyba że lekarz weterynarii stwierdzi, iż izolacja w celu leczenia jest konieczna z uwagi na stan zdrowia lub zachowanie zwierzęcia (3). Szerokość kojca dla pojedynczego cielęcia musi być co najmniej równa wysokości cielęcia w kłębie, mierzonej w pozycji stojącej, zaś długość takiego kojca musi być co najmniej równa długości zwierzęcia mierzonej od czubka nosa do ogonowego końca tuber ischii (kości kulszowej), pomnożonej przez 1,1 (3). Indywidualne kojce dla cieląt (z wyjątkiem kojców przeznaczonych do izolowania zwierząt chorych) muszą posiadać ściany ażurowe, nie zaś lite, by cielęta mogły utrzymać bezpośredni kontakt wzrokowy i dotykowy między sobą (3). W przypadku cieląt trzymanych w grupach, swobodna powierzchnia podłogi umożliwiająca zwierzęciu obracanie się i kładzenie bez przeszkód musi wynosić co najmniej 1,5 m 2 na każde cielę o wadze żywej poniżej 150 kg, co najmniej 1,7 m 2 na każde cielę o wadze żywej kg, oraz co najmniej 1,8 m 2 na każde cielę o wadze żywej 220 kg lub więcej (3) Polskie przepisy dotyczące cieląt i młodego bydła Polskie prawo nie zawiera osobnych aktów prawnych dotyczących cieląt i młodego bydła mlecznego. Ustawa o ochronie zwierząt zawiera kilka przepisów odnoszących się wyłącznie do cieląt. 7

14 Artykuł 12.4.a: Z zastrzeżeniem pkt. 4b zabrania się utrzymywania cieląt: powyżej 8 tygodnia życia w pojedynczych boksach, na uwięzi, z wyjątkiem pory karmienia, kiedy to okres trzymania na uwięzi nie może przekroczyć 1 godziny. 4.b Przepis pkt. 4.a.(1) nie dotyczy gospodarstw rolnych, w których jednocześnie utrzymywane jest mniej niż 6 cieląt. 2.4 Przepisy dotyczące krów mlecznych i bydła mięsnego Ani prawo Unii Europejskiej, ani też prawo polskie nie zawiera osobnych aktów prawnych odnoszących się do krów mlecznych u bydła mięsnego. Zastosowanie mają tu przepisy ogólne o ochronie zwierząt. 2.5 Dojenie i przechowywanie mleka Poniższy podrozdział opisuje przepisy odnoszące się do dojenia oraz urządzeń do przechowywania mleka. Dwie wspomniane dyrektywy, 89/362/EEC i 92/46EEC mają zastosowanie wyłącznie do gospodarstw dostarczających mleko do zakładu przetwórstwa Przepisy Unii Europejskiej dotyczące dojenia i urządzeń do przechowywania mleka Dyrektywa Komisji nr 89/362/EEC z dn. 26 maja 1989 r. dotycząca ogólnych warunków higieny w gospodarstwach produkujących mleko. Dziennik Urzędowy L 156, 08/06/1989 str Dyrektywa wprowadza ogólne zasady higieny w gospodarstwach mlecznych. Państwa Członkowskie zobowiązane są zadbać o to, by gospodarstwa produkujące mleko przestrzegały zasady higieny podane w Aneksie. Aneks Ogólne zasady higieny obowiązujące w gospodarstwach produkcyjnych ROZDZIAŁ I Ogólne warunki utrzymania pomieszczeń: Obora, w której trzymane są krowy, oraz pomieszczenia do niej należące muszą pozostawać przez cały czas dostatecznie czyste, schludne i w dobrym stanie. Stanowiska dla krów trzymanych na uwięzi muszą być suche, w razie potrzeby dzięki zastosowaniu ściółki. Dostęp do obór i pomieszczeń do nich należących musi być wolny od wszelkich nagromadzeń obornika lub przykrych substancji. Dezynfekcję obory i pomieszczeń do niej należących przeprowadza się w sposób nie powodujący ryzyka przedostania się środka dezynfekującego do mleka bądź skażenia mleka. Środki chemiczne, leki i tym podobne przechowuje się w bezpiecznym miejscu. W pomieszczeniach, w których dojone są krowy, nie wolno trzymać trzody chlewnej i drobiu. Muchy, gryzonie i inne szkodniki należy tępić. W oborze nie wolno przechowywać pasz, które mogłyby wywrzeć niekorzystny wpływ na mleko. 8

15 ROZDZIAŁ II Ogólne warunki utrzymywania urządzeń i sprzętu używanego przy dojeniu i przelewaniu mleka: Urządzenia i sprzęt używany przy dojeniu oraz wszelkie ich części muszą być zawsze dostatecznie czyste i utrzymane w dobrym stanie technicznym. Po myciu i dezynfekcji, urządzenia i sprzęt do doju, przelewania, przechowywania i transportu mleka należy wypłukać wodą pitną. Sprzęt i szczotki przechowuje się w sposób zgodny z zasadami higieny. Opróżnione zbiorniki do przechowywania mleka luzem, po umyciu i dezynfekcji, należy pozostawić z otwartym otworem wlotowym aż do czasu ich ponownego użycia. ROZDZIAŁ III Ogólne warunki higieniczne związane z czynnościami dojenia: Właściwy organ powinien być w stanie zidentyfikować poszczególne krowy w stadzie. Krowy muszą być czyste i dobrze utrzymane. Wszelkie prace, które mogłyby mieć niekorzystny wpływ na mleko, nie mogą mieć miejsca bezpośrednio przed lub po doju. Strzyki, wymię oraz, jeśli zajdzie potrzeba, przylegające części pachwin, ud i podbrzusza należy doprowadzić do stanu czystości przed przystąpieniem do dojenia krów. Przed przystąpieniem do dojenia każdej krowy, dojarz musi skontrolować wygląd mleka. W przypadku stwierdzenia jakiejkolwiek anomalii fizycznej, mleko od tej krowy należy wycofać z dostawy. Krowy z klinicznymi schorzeniami wymion doi się jako ostatnie lub przy użyciu oddzielnej dojarki mechanicznej, albo też ręcznie, przy czym ich mleko wycofuje się z dostawy. Środki do kąpieli strzyków lub płyny do opryskiwania krów podczas laktacji stosuje się wyłącznie bezpośrednio po dojeniu, chyba że właściwy organ zezwala na inne metody ich stosowania. Osoby zajmujące się dojeniem i dalszą obróbką mleka muszą nosić odpowiednią czystą odzież roboczą. Dojarze zobowiązani są umyć ręce bezpośrednio przed przystąpieniem do dojenia i utrzymywać je w stanie tak czystym, jak jest to praktycznie możliwe, przez cały czas dojenia. W tym celu, w pobliżu miejsca dojenia, należy umieścić odpowiednie urządzenia umożliwiające osobom zatrudnionym przy dojeniu lub przelewaniu mleka umycie rąk i ramion. Mleko do chwili jego odbioru należy przechowywać w osobnym pomieszczeniu do przechowywania mleka. Pomieszczenia do przechowywania mleka używa się wyłącznie do prowadzenia czynności związanych z przelewaniem mleka i z urządzeniami do dojenia. Dyrektywa Rady 92/46/EEC z dn. 16 czerwca 1992 określająca zasady sanitarne obowiązujące przy produkcji i dostarczaniu na rynek mleka surowego, pasteryzowanego i produktów mlecznych. Dyrektywa ta zasadniczo określa zasady sanitarne obowiązujące przy produkcji i dostarczaniu na rynek mleka surowego, pasteryzowanego i przeznaczonego do przetworzenia oraz produktów mlecznych do spożycia przez ludzi. Dyrektywa obejmuje mleko krowie, kozie i owcze. Dyrektywa nie ma wpływu na krajowe zasady stosujące się do bezpośredniej sprzedaży mleka nieprzetworzonego (surowego), tj. do transakcji pomiędzy konsumentem a producentem surowego mleka otrzymanego od stada wolnego od gruźlicy i brucelozy, przy czym zdrowie zwierząt potwierdzone jest odpowiednim zaświadczeniem, ani też do takiej samej sprzedaży produktów mlecznych wyrabianych w gospodarstwie producenta ze wspomnianego wyżej 9

16 mleka surowego, jeśli warunki higieniczne w gospodarstwie odpowiadają minimalnym standardom sanitarnym wydanym przez właściwy organ. Dyrektywa określa wymagania wobec producenta (mleka surowego), zakładu przetwórstwa oraz świadectwa, jakie posiadać powinien produkt dopuszczony do sprzedaży. Aneks A Rozdział II Aneksu A zawiera zasady dotyczące higieny w gospodarstwie. ROZDZIAŁ II Higiena w gospodarstwie: Pomieszczenia muszą być zaprojektowane, zbudowane, utrzymywane i zarządzane w taki sposób, aby zapewnić: a. dobre warunki przebywania, higieny, czystości i zdrowia zwierząt, oraz b. zadowalające warunki higieniczne dla potrzeb udoju, przelewania, chłodzenia i przechowywania mleka. Pomieszczenia, w których odbywa się udój lub mleko jest przechowywane, przelewane czy chłodzone, muszą być tak usytuowane i zbudowane, żeby uniknąć wszelkiego ryzyka zanieczyszczenia mleka. Wymagania minimalne: a) ściany i posadzki łatwe do czyszczenia w miejscach podatnych na zanieczyszczenia i skażenia; b) posadzka położona w sposób ułatwiający odprowadzanie cieczy i wody ściekowej; c) odpowiednia wentylacja i oświetlenie; d) właściwe i wystarczające zapasy wody pitnej, spełniającej parametry określone w aneksach D i E do Dyrektywy 80/778/EEC; e) odpowiednie odseparowanie od wszystkich źródeł zanieczyszczeń, takich jak toalety czy pryzmy nawozu; f) armatura i urządzenia łatwe do mycia, czyszczenia i odkażania. W przypadku stosowania przewoźnego urządzenia dojnego, spełnione muszą być wymogi zawarte w punktach 2 (d) i (f); ponadto urządzenie takie: a) musi być umieszczone na czystym terenie wolnym od nagromadzenia odchodów lub innych odpadów; b) przez cały okres jego użytkowania musi zapewniać odpowiednie zabezpieczenie dla mleka; c) musi być tak skonstruowane i wykończone, aby możliwe było utrzymanie w czystości jego powierzchni wewnętrznych. W przypadku zwierząt mlecznych trzymanych na wolnym powietrzu bez uwięzi, gospodarstwo musi także posiadać dojarnię lub miejsce udoju, odpowiednio oddzielone od zabudowań. Konieczne jest zapewnienie możliwości odizolowania od stada zwierząt zarażonych lub podejrzewanych o zarażenie; izolacja taka musi być skuteczna. ROZDZIAŁ III Higiena udoju, odbioru mleka surowego, jego transportu od gospodarstwa produkcyjnego do punktu skupu, ośrodka standaryzacji, zakładu obróbki, lub do zakładu przetwórstwa. Higiena personelu: A. Higiena udoju Bezzwłocznie po udoju, mleko należy umieścić w czystym miejscu wyposażonym tak, aby zabezpieczyć je przed działaniem szkodliwych czynników. Jeżeli mleko nie jest odbierane w czasie do 2 godzin po udoju, należy je schłodzić do temperatury nie wyższej niż 8 O C w przypadku codziennego odbioru, lub nie wyższej niż 6 O C w przypadku odbioru rzadszego. 10

17 B. Higiena pomieszczeń, urządzeń i narzędzi: Urządzenia i instrumenty, które wchodzą w kontakt z mlekiem (przybory, pojemniki, zbiorniki itd. przeznaczone do udoju, zlewania lub transportu) lub ich powierzchnie muszą być wykonane z materiałów gładkich, łatwych do czyszczenia i odkażania, odpornych na korozję i nie przenoszących do mleka żadnych substancji w takich ilościach, jakie mogłyby zagrozić zdrowiu człowieka, zmienić skład mleka lub szkodliwie wpłynąć na jego cechy organoleptyczne. Po użyciu przyborów do udoju, mechanicznego sprzętu dojnego i pojemników, które weszły w kontakt z mlekiem, przedmioty te należy wyczyścić i zdezynfekować. Pojemniki i zbiorniki używane do transportu mleka surowego do zlewni, ośrodków standaryzacji lub zakładów obróbki albo przetwórstwa muszą być czyszczone i dezynfekowane przed ponownym użyciem. C. Zbiornik Zbiornik na mleko musi posiadać widoczne oznakowanie stwierdzające, że może być wykorzystywany wyłącznie do transportu produktów spożywczych. Uwaga: W roku 2004 powyższa Dyrektywa zostanie zastąpiona nową Regulacją o zasadach sanitarnych dotyczących produkcji i umieszczania na rynku mleka surowego, mleka pasteryzowanego i produktów mlecznych. D: Jakość mleka: Dyrektywa Rady 92/46/EEC z dn. 16 czerwca 1992 Aneks A Rozdział 4 określa następujące wymogi minimalne odnośnie jakości mleka: Bakterie: nie więcej niż / 1 ml, Komórki somatyczne: nie więcej niż / 1 ml, Mleko zawierające pozostałości środków leczniczych nie nadaje się do spożycia przez człowieka. 94/330/EC: Decyzja Komisji z dn. 25 maja 1994 zmieniająca Artykuł 5 (9) Dyrektywy Rady 92/46/EEC w odniesieniu do punktu zamarzania. Do pierwszego podpunktu Artykułu 5 (9) Dyrektywy 92/46/EEC dodaje się następujące zdanie: Jednakże punkt zamarzania powyżej -0,520 C należy uznać za możliwy do przyjęcia, jeśli kontrole przewidziane Rozdziałem 1.A.3 (b) Aneksu C nie wykazują obecności w mleku wody pochodzącej ze źródeł zewnętrznych. Decyzja Komisji 95/343/EEC z dnia 27 lipca 1995 r. wprowadzająca wzory świadectw zdrowia dla mleka poddanego obróbce termicznej, produktów mleczarskich i mleka surowego przeznaczonych do spożycia przez człowieka importowanego z krajów trzecich z przeznaczeniem dla punktów skupu i standaryzacji, zakładów obróbki i zakładów przetwórczych.. Jeśli Państwo Członkowskie importuje z krajów trzecich mleko pasteryzowane, produkty mleczne oraz mleko surowe przeznaczone do spożycia przez człowieka, wszystkie warunki produkcji i obróbki takiego mleka i produktów muszą być co najmniej równe warunkom określonym w Rozdziale II Dyrektywy 92/46/ECC. Artykuł 5 określa zasady wydawania świadectwa zdrowia, jakie produkt musi posiadać przed przekroczeniem granic Państwa Członkowskiego. Świadectwo musi także zaświadczać i potwierdzać, że produkt spełnia wymogi Dyrektywy 92/46/ECC. 11

18 2.5.2 Polskie przepisy dotyczące dojenia i przechowywania mleka Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 lipca 2002 r. w sprawie szczegółowych warunków weterynaryjnych wymaganych przy pozyskiwaniu, przetwórstwie, składowaniu i transporcie mleka oraz przetworów mlecznych.- Dz. U. Nr 117, poz Poniżej przytoczono te fragmenty rozporządzenia, które są szczególnie istotne dla tworzenia standardów. Wszystkie fragmenty pochodzą z rozdziału 4 dotyczącego m. in. warunków weterynaryjnych wymaganych w gospodarstwach produkcyjnych. 19. Pomieszczenia dla zwierząt w gospodarstwie produkcyjnym powinny być zaprojektowane, skonstruowane i utrzymywane w taki sposób, aby: 1) powierzchnia stanowisk dla zwierząt była odpowiednia dla danego gatunku, 2) były zapewnione higieniczne warunki doju Pomieszczenia i stanowiska do doju powinny być tak usytuowane i zbudowane w taki sposób, aby mleko nie ulegało zanieczyszczeniu. 2. Pomieszczenia i stanowiska do doju powinny być łatwe do czyszczenia i dezynfekcji. 3. Pomieszczenia do doju powinny mieć: 1) ściany i posadzki łatwe do czyszczenia i dezynfekcji, szczególnie w miejscach narażonych na zanieczyszczenia mechaniczne i biologiczne, 2) posadzki ułożone w sposób ułatwiający odpływ wody i usuwanie nieczystości, 3) oświetlenie i wentylację. 4. Pomieszczenia do doju powinny być odizolowane od wszelkich źródeł zanieczyszczenia, takich jak ustępy, składowiska obornika i zbiorniki na płynne odchody zwierzęce. 5. Pomieszczenia do doju powinny być niedostępne dla drobiu i trzody chlewnej. 21. W przypadku utrzymywania zwierząt bez uwięzi na otwartym terenie, w gospodarstwie produkcyjnym powinno być wydzielone miejsce do doju W pobliżu pomieszczeń i stanowisk do doju instaluje się urządzenia do mycia rąk dla osób prowadzących dój i innych mających kontakt z mlekiem surowym Pomieszczenia gospodarstwa produkcyjnego przeznaczone do przechowywania mleka surowego powinny być tak usytuowane i zbudowane w taki sposób, aby mleko nie ulegało zanieczyszczeniu. Teren wokół pomieszczeń powinien być czysty i uporządkowany. 2. Ściany i posadzki w pomieszczeniach, o których mowa w ust. 1, powinny być gładkie, łatwe do czyszczenia, mycia i dezynfekcji. 3. Pomieszczenia, o których mowa w ust. 1, powinny być wyposażone w urządzenia chłodnicze oraz zabezpieczone przed owadami i gryzoniami i oddzielone od pomieszczeń dla zwierząt. 27. Pomieszczenia i stanowiska do przelewania i schładzania mleka surowego oraz pomieszczenia do przechowywania mleka surowego powinny być niedostępne dla zwierząt. 28. W gospodarstwie produkcyjnym powinna być zapewniona możliwość odizolowania zwierząt zakażonych, podejrzanych o zakażenie lub wykazujących objawy chorób, od zwierząt zdrowych. 12

19 2.6 Sugerowane zmiany i uzupełnienia prawa polskiego Jak wynika z powyższego porównania przepisów polskich z przepisami Unii Europejskiej w zakresie produkcji bydła, prawo polskie jest w ogólnych zarysach zgodne z wymogami UE. W niektórych dziedzinach przepisy unijne są bardziej szczegółowe w zakresie standardów technologicznych. Wydaje się wskazane uzupełnienie obecnie obowiązujących przepisów polskich o brakujące wymogi, w tym zwłaszcza o następujące: Szczegółowe zasady odnośnie pracowników i kontroli stanu zwierząt, które powinny znaleźć się w przepisach o dobrostanie zwierząt. Przepisy dotyczące cieląt i młodego bydła (obecnie nie zawarte w prawie polskim). Przepis nakazujący dojarzowi utrzymywanie rąk w czystości podczas całego doju. Dopuszczalną zawartość bakterii i komórek somatycznych w mleku obowiązującą do końca roku 2006 (o ile nie zostaną poczynione odmienne ustalenia z Unią Europejską). 13

20 Rozdział 3. Świnie W niniejszym rozdziale opisano i poddano analizie przepisy Unii Europejskiej i polskie. Kwestie omawiane w Decyzji Rady z dn. 19 czerwca 1978 (78/923/EEC) dotyczące zawarcia Europejskiej Konwencji o ochronie zwierząt trzymanych do celów gospodarskich regulowane są w prawie polskim Ustawą z dn. 1 sierpnia 1997 o ochronie zwierząt (Dz.U Nr 111 poz. 724). Ponieważ temat ten jest szerszy, nie zostanie on omówiony w niniejszym rozdziale. Szacuje się, że w Polsce istnieje potencjał pomieszczeń wystarczający na roczną produkcję ponad 20 mln sztuk świń. W Polsce, jak i w Europie największą rolę odgrywają świnie należące do typu mięsnego, charakteryzujące się przede wszystkim szybkimi przyrostami, ekonomicznym wykorzystaniem paszy na przyrost masy ciała i wysoką mięsnością. Większość tuczników w Polsce utrzymywanych jest do masy ciała średnio 105 kg. W 2000 roku liczba świń w Polsce wynosiła 16,9 mln sztuk, w tym 1,5 miliona macior. Ogólna liczba chlewni w gospodarstwach prywatnych w Polsce wynosi , w których znajduje się łącznie stanowisk. W Polsce podstawowym systemem utrzymania jest system ściółkowy. W większości są to chlewnie na płytkiej ściółce, w dalszej kolejności na głębokiej ściółce i na posadzkach o dużym stopniu nachylenia. 3.1 Przepisy Unii Europejskiej dotyczące dobrostanu zwierząt Poniżej omówiono przepisy o dobrostanie zwierząt mające zastosowanie w chowie świń. Najważniejszymi aktami prawnymi są Dyrektywa Rady 2001/88/EC z dn. 23 października 2001 r. określająca standardy minimalne ochrony świń oraz Dyrektywa Rady 2001/88/EC z dn. 23 października 2001 r. zmieniająca Dyrektywę 91/630/EEC o standardach minimalnych ochrony świń. Do świń mają także zastosowanie ogólne przepisy o dobrostanie zwierząt, które jednakże nie zostaną omówione w tym rozdziale. Wszystkie zwierzęta należy karmić co najmniej raz dziennie. Jeśli świnie nie są karmione w grupach ze swobodnym dostępem do paszy lub przy pomocy systemu automatycznego zapewniającego diety indywidualne, to wszystkie zwierzęta w grupie powinny otrzymywać paszę jednocześnie (2001/88/EC). Do wszystkich wymogów odnośnie minimalnej powierzchni dla różnych kategorii świń odnoszą się zasady zawarte w Dyrektywie Rady. W pomieszczeniach dla świń niedozwolony jest nieustanny hałas o natężeniu przekraczającym 85 db (2001/88/EC). Minimalne wymagane oświetlenie chlewni wynosi 40 lux (2001/88/EC). Oświetlenie takie może być wymagane z uwagi na konieczność poprawnego wykonywania czynności przez pracowników oraz unikania wypadków, podczas gdy zalecenia często przekraczają ten poziom. Dyrektywa (2001/88/EC) stwierdza, iż zwierzęta ranne lub chore należy przemieszczać do kojców indywidualnych (nie zaś na stanowiska). Świniom należy zapewnić dostęp do wystarczających ilości materiałów do rycia. Dyrektywa (2001/88/EC) wymienia tu słomę, siano, trociny, wióry oraz torf pasteryzowany. Materiały nie mogą być szkodliwe dla zdrowia zwierząt. Przepis ten obowiązuje dla wszystkich chlewni od dnia 1 stycznia