SPIS TREŚCI. Część pierwsza WIADOMOŚCI WSTĘPNE

Transkrypt

1

2

3 SPIS TREŚCI Wykaz skrótów Wstęp Część pierwsza WIADOMOŚCI WSTĘPNE ROZDZIAŁ I. Ogólne wiadomości o prawie karnym Pojęcie prawa karnego Podział prawa karnego Podział podstawowy Podział prawa karnego materialnego Prawo karne międzynarodowe Specyfika prawa karnego Podstawowe cechy prawa karnego Prawo karne jako ultima ratio polityki prawa Funkcje prawa karnego Uniwersalne funkcje prawa karnego Sposoby realizacji ochrony porządku prawnego Prewencja ogólna i prewencja szczególna Funkcje w zakresie prewencji ogólnej Funkcje w zakresie prewencji szczególnej Modele prawa karnego materialnego Modele w zakresie polityki kryminalizacyjnej Modele w zakresie polityki penalizacyjnej Nauki związane z prawem karnym ROZDZIAŁ II. Zasady prawa karnego Pojęcie zasady prawa karnego Zasada nullum crimen, nulla poena sine lege Zasada nullum crimen sine periculo sociali (nie ma przestępstwa bez społecznego niebezpieczeństwa) i zasada proporcjonalności Zasada osobistej odpowiedzialności i zasada indywidualizacji odpowiedzialności Zasada nullum crimen sine culpa (nie ma przestępstwa bez zawinienia)... 40

4 6 Spis treści 6. Zasada humanitaryzmu Zasada in dubio pro reo (w razie wątp liwości na korzyść sprawcy) ROZDZIAŁ III. Źródła prawa karnego, jego normy i ich wykładnia Ogólnie o źródłach polskiego prawa powszechnie obowiązującego Rodzaje źródeł prawa Konstytucja Umowy międzynarodowe i prawo stanowione przez organizację międzynarodową, której Rzeczpospolita Polska jest członkiem Rozporządzenia Akty prawa wewnętrznego Akty prawa miejscowego Znaczenie orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Trybunału Praw Człowieka Źródła polskiego prawa karnego uwagi szczegółowe Wymóg okreś loności czynu zabronionego i kary w akcie prawnym rangi co najmniej ustawy Znaczenie rozporządzeń Okreś lanie wykroczeń w aktach prawa miejscowego Znaczenie doktryny, orzecznictwa i zwyczaju Kodeks karny podstawowym źródłem prawa karnego Pozakodeksowe prawo karne Normy prawnokarne i ich budowa Elementy składowe normy prawnokarnej Normy sankcjonowane i sankcjonujące w prawie karnym Sposoby ujęcia w normie sankcjonowanej istoty zakazu (nakazu) Rodzaje sankcji za naruszenie norm sankcjonowanych Odrębności wykładni przepisów prawnokarnych Część druga NAUKA O PRZESTĘPSTWIE ROZDZIAŁ IV. Pojęcie przestępstwa i podziały czynów zabronionych Pojęcie przestępstwa Przestępstwo jako czyn człowieka Problematyka zaniechania Typ czynu zabronionego pod groźbą kary. Bezprawność czynu Społeczna szkodliwość czynu Przestępstwo jako czyn zawiniony Podziały czynów zabronionych. Czyn zabroniony jako zbrodnia albo występek Materialne i formalne typy czynów zabronionych Typizacje narażenia na niebezpieczeństwo Czyn zabroniony jako działanie lub zaniechanie Typy podstawowe i zmodyfikowane (kwalifikowane i uprzywilejowane) Powszechne i indywidualne czyny zabronione... 86

5 Spis treści Umyślne i nieumyślne czyny zabronione Czyny ścigane z urzędu, z urzędu na wniosek pokrzywdzonego i z oskarżenia prywatnego ROZDZIAŁ V. Ustawowe znamiona czynu zabronionego Uwagi wprowadzające Przedmiot ochrony Podmiot Strona przedmiotowa O znamionach strony przedmiotowej ogólnie Zagadnienia związku przyczynowo-skutkowego Uwagi wprowadzające Teoria ekwiwalencji Teoria adekwatnego związku Teoria relewancji Teoria obiektywnego przypisania skutku Przyczynowość zaniechania Strona podmiotowa Umyślność Nieumyślność Strona podmiotowa mieszana Inne podziały znamion czynu zabronionego ROZDZIAŁ VI. Bezprawność i wina Przestępstwo jako czyn bezprawny Wina i teorie winy Od odpowiedzialności obiektywnej do odpowiedzialności opartej na winie Tak zwane teorie winy w dogmatyce prawa karnego Wina w ujęciu Kodeksu karnego ROZDZIAŁ VII. Formy stadialne i zasady odpowiedzialności za nie Uwagi wprowadzające Przygotowanie Usiłowanie Dokonanie ROZDZIAŁ VIII. Współdziałanie przestępne Pojęcie współdziałania przestępnego i ogólne problemy z nim związane Sprawcze postacie współdziałania Sprawstwo indywidualne Współsprawstwo Sprawstwo kierownicze Sprawstwo poleceniowe Niesprawcze postacie współdziałania

6 8 Spis treści 3.1. Podżeganie Pomocnictwo Współsprawstwo a pomocnictwo Prowokacja Zasady odpowiedzialności za współdziałanie Zasady ogólne Właś ciwości osobiste a odpowiedzialność za współdziałanie Problem odpowiedzialności podżegacza i pomocnika za przestępstwo nieumyślne ROZDZIAŁ IX. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną Uwagi ogólne Okoliczności wyłączające byt przestępstwa Brak czynu Niewypełnienie ustawowych znamion czynu zabronionego Znikomość społecznej szkodliwości Brak bezprawności (kontratypy) Pojęcia kontratypu i kontratypizacji Kontratypy ustawowe Obrona konieczna Stan wyższej konieczności Dozwolone ryzyko nowatorskie Pozostałe kontratypy ujęte w Kodeksie karnym Kontratypy pozakodeksowe Kontratypy pozaustawowe Zgoda uprawnionego Prawo karcenia Zwyczaj Ryzyko sportowe Okoliczności wyłączające i umniejszające winę Problem granic winy Nieletniość Niepoczytalność Błąd, jego rodzaje i funkcje Stan wyższej konieczności Okoliczności wyłączające karalność ROZDZIAŁ X. Jedność wielość czynów i przestępstw Jeden czyn jeden czyn zabroniony Zbieg przepisów ustawy Typizacje przewidujące wieloczynowość (przestępstwa wieloczynowe) Ciąg przestępstw Realny zbieg przestępstw Przestępstwa pozostające w zbiegu i podlegające współukaraniu Podsumowanie

7 Spis treści 9 ROZDZIAŁ XI. Obowiązywanie polskiej ustawy karnej w czasie, w miejscu i co do osób Czas popełnienia czynu zabronionego Zmiana ustawodawstwa przed wydaniem wyroku Zmiana ustawodawstwa po wydaniu prawomocnego wyroku Miejsce popełnienia czynu zabronionego Zasada terytorialności oraz bandery Zasady obowiązywania polskiej ustawy karnej za czyny popełnione za granicą Część trzecia ŚRODKI ODDZIAŁYWANIA WŁAŚCIWE PRAWU KARNEMU I ICH STOSOWANIE ROZDZIAŁ XII. Kara i ewolucja środków penalnych Ogólna charakterystyka kary Ewolucja katalogu kar Pojawienie się innych niż kara środków penalnych ROZDZIAŁ XIII. Kary Katalog kar w Kodeksie karnym Kara grzywny Uwagi ogólne Regulacja prawna kary grzywny Kara ograniczenia wolności Uwagi ogólne Regulacja prawna kary ograniczenia wolności Kara pozbawienia wolności Uwagi ogólne Regulacja prawna kary pozbawienia wolności Odbywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego Kary najsurowsze Kary zastępcze ROZDZIAŁ XIV. Środki karne Charakterystyka środków karnych i ich katalog w Kodeksie karnym Pozbawienie praw publicznych Zakazy Zakaz zajmowania stanowiska albo wykonywania zawodu Zakaz udziału w działalności na rzecz małoletnich Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej Zakaz kontaktowania się z okreś lonymi ludźmi oraz nakaz opuszczenia lokalu Zakaz wstępu na imprezę masową Zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych

8 10 Spis treści 3.7. Zakaz prowadzenia pojazdów Czas trwania środków karnych wymiernych w czasie i ich uchylenie Środki karne o charakterze majątkowym Przepadek Naprawienie szkody lub zadośćuczynienie Nawiązka Świadczenie pieniężne Podanie wyroku do publicznej wiadomości ROZDZIAŁ XV. Środki związane z poddaniem sprawcy próbie Wprowadzenie Warunkowe umorzenie postępowania karnego Istota warunkowego umorzenia postępowania Przesłanki stosowania Próba i obowiązki nakładane na sprawcę Konsekwencje przebiegu próby Warunkowe zawieszenie wykonania kary Istota warunkowego zawieszenia wykonania kary Przesłanki stosowania Próba i obowiązki nakładane na sprawcę Orzeczenie kary grzywny Konsekwencje przebiegu próby Warunkowe zwolnienie Istota warunkowego zwolnienia Przesłanki warunkowego zwolnienia Próba i obowiązki nakładane na skazanego, konsekwencje przebiegu próby Zwolnienie skazanego od reszty kary ograniczenia wolności Skrócenie czasu trwania środków karnych ROZDZIAŁ XVI. Wymiar kary i środków karnych Ustawowy i sądowy wymiar kary Ustawowy wymiar kary Zwykły ustawowy wymiar kary Nadzwyczajne złagodzenie kary Możliwość zastąpienia kary pozbawienia wolności karą nieizolacyjną Odstąpienie od wymierzenia kary Nadzwyczajne obostrzenie kary Recydywa specjalna Zbieg podstaw nadzwyczajnego wymiaru kary Granice nadzwyczajnego wymiaru kary Sądowy wymiar kary Zasady sądowego wymiaru kary Dyrektywy sądowego wymiaru kary Dyrektywy ogólne Dyrektywy szczególne Problem dyrektywy wiodącej

9 Spis treści Okoliczności ważne przy wymiarze kary Uniwersalne znaczenie dyrektyw sądowego wymiaru kary Dobrowolne poddanie się karze Mediacje w sprawach karnych ROZDZIAŁ XVII. Ustanie i ograniczenie karalności, zatarcie skazania Przedawnienie Istota, funkcje i rodzaje przedawnienia Przedawnienie karalności Przedawnienie wykonania kary Spoczywanie przedawnienia Przestępstwa nieprzedawniające się Abolicja, amnestia, akt łaski Uwagi ogólne Amnestia Akt łaski Zatarcie skazania ROZDZIAŁ XVIII. Środki zabezpieczające Wprowadzenie Środki lecznicze Środki nielecznicze ROZDZIAŁ XIX. Odpowiedzialność karna, konsekwencje popełnienia czynu okreś lonego w ustawie karnej przez nieletniego, odpowiedzial ność podmiotów zbiorowych Uwagi wprowadzające Postępowanie z nieletnimi Uwagi wprowadzające Cel ustawy Zakres obowiązywania Środki przewidziane w ustawie Zasady orzekania środków Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych Część czwarta WYBRANE TYPIZACJE CZĘŚCI SZCZEGÓLNEJ KODEKSU KARNEGO ROZDZIAŁ XX. Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne Uwagi ogólne Wojna napastnicza (art. 117) Eksterminacja (art. 118) Masowe zamachy (art. 118a) Przemoc wobec grupy osób (art. 119) Stosowanie środków masowej zagłady (art. 120)

10 12 Spis treści 7. Wytwarzanie środka masowej zagłady (art. 121) Niedopuszczalne sposoby lub środki walki (art. 122) Zabójstwo wojenne (art. 123) Inne naruszenie norm prawa międzynarodowego (art. 124) Zamach na dobro kultury (art. 125) Niedopuszczalne użycie znaków (art. 126) Publiczne nawoływanie do popełnienia czynu lub jego pochwalanie (art. 126a) Niedopełnienie obowiązku należytej kontroli (art. 126b) ROZDZIAŁ XXI. Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej Uwagi ogólne Zdrada główna (art. 127) Zamach stanu (art. 128) Zdrada dyplomatyczna (art. 129) Szpiegostwo (art. 130) Czynny żal (art. 131) Dezinformacja wywiadowcza (art. 132) Pomówienie Narodu Polskiego (art. 132a) Znieważenie Narodu lub Rzeczypospolitej Polskiej (art. 133) Zamach na życie Prezydenta RP (art. 134) Czynna napaść i znieważenie Prezydenta RP (art. 135) Czynna napaść lub znieważenie przedstawiciela obcego państwa (art. 136) Znieważenie znaku lub symbolu państwowego (art. 137) Wymóg wzajemności oraz działania na szkodę państwa sprzymierzonego Możliwość stosowania środka karnego ROZDZIAŁ XXII. Przestępstwa przeciwko obronności Uwagi ogólne Zamach terrorystyczny (art. 140) Służba w obcym wojsku (art. 141) Zaciąg do obcego wojska (art. 142) Uchylanie się od służby wojskowej (art. 143) Uchylanie się od odbywania służby (art. 144) Uchylanie się od służby zastępczej (art. 145) ROZDZIAŁ XXIII. Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu Uwagi ogólne Typy zabójstwa Zabójstwo w typie podstawowym (art ) Kwalifikowane typy zabójstwa Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem (art pkt 1) Zabójstwo w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem lub rozbojem (art pkt 2) Zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie (art pkt 3)

11 Spis treści Zabójstwo z użyciem materiałów wybuchowych (art pkt 4) Zabójstwo jednym czynem więcej niż jednej osoby lub zabójstwo popełnione przez sprawcę uprzednio prawomocnie skazanego za zabójstwo, zabójstwo funkcjonariusza publicznego w związku z jego służbą (art ) Uprzywilejowane typy zabójstwa Zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia (art ) Dzieciobójstwo (art. 149) Zabójstwo eutanatyczne (art. 150) i pomoc do samobójstwa (art. 151) Nielegalna aborcja (art ) Bójka lub pobicie (art ) Typizacje, których skutkiem jest narażenie na niebezpieczeństwo (art. 160 i 161) oraz przestępstwo nieudzielenia pomocy (art. 162) ROZDZIAŁ XXIV. Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i bezpieczeństwu w komunikacji Uwagi ogólne Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu Sprowadzenie niebezpiecznego zdarzenia (art. 163) Sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa (art. 164) Sprowadzenie innego niebezpieczeństwa powszechnego (art. 165) Piractwo morskie lub powietrzne (art. 166) Karalność przygotowania (art. 168) Czynny żal (art. 169) Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji Katastrofa komunikacyjna (art. 173) Wypadek w komunikacji (art. 177) Prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości (art. 178a) ROZDZIAŁ XXV. Przestępstwa przeciwko środowisku Uwagi ogólne Powodowanie zniszczenia w przyrodzie (art. 181) Zanieczyszczenie środowiska (art. 182) Składowanie lub sprowadzanie odpadów (art. 183) Niewłaś ciwe postępowanie z materiałami promieniotwórczymi (art. 184) Typy kwalifikowane Pozostałe przestępstwa przeciwko środowisku (art ) ROZDZIAŁ XXVI. Przestępstwa przeciwko wolności Uwagi ogólne Pozbawienie wolności (art. 189) Groźba karalna (art. 190) Zmuszanie (art. 191) Obraza uczuć religijnych (art. 196)

12 14 Spis treści 6. Zgwałcenie (art. 197) Formy eksploatacji prostytucji (art. 204) ROZDZIAŁ XXVII. Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece Uwagi ogólne Znęcanie się (art. 207) Niealimentacja (art. 209) ROZDZIAŁ XXVIII. Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej Uwagi ogólne Zniesławienie pomówienie (art. 212) Kontratyp dopuszczalnej krytyki (art. 213) Zniewaga (art. 216) Naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217) ROZDZIAŁ XXIX. Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową Uwagi ogólne Złośliwe lub uporczywe naruszanie praw pracowniczych (art. 218) Naruszenie obowiązków w zakresie bhp (art. 220) ROZDZIAŁ XXX. Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych i samorządowych Uwagi ogólne Ochrona funkcjonariuszy publicznych Naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza lub osoby przybranej mu do pomocy (art. 222) Zniewaga funkcjonariusza publicznego (art. 226) Czynna napaść na funkcjonariusza publicznego (art. 223) Wymuszenie (art. 224) Przestępstwa o charakterze korupcyjnym Łapownictwo bierne i czynne (art. 228 i 229) Łapownictwo bierne Łapownictwo czynne Przestępstwa płatnej protekcji (art a) Przestępstwo przywłaszczenia funkcji (art. 227) i przestępstwo przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariusza publicznego (art. 231) Przywłaszczenie funkcji Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku przez funkcjonariusza publicznego ROZDZIAŁ XXXI. Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawied liwości Uwagi ogólne Przemoc lub groźba względem sądu (art. 232) Znęcanie się w celu uzys kania wypowiedzi o okreś lonej treści (art. 246) Fałszywe zeznania (art. 233)

13 Spis treści Publiczne rozpowszechnianie wiadomości z postępowania przygotowawczego (art. 241) Naruszenie zakazu sądowego (art. 244) Znęcanie się nad osobą pozbawioną wolności (art. 247) ROZDZIAŁ XXXII. Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu Uwagi ogólne Wzięcie zakładnika (art. 252) Udział w zbiegowisku (art. 254) Udział w grupie lub związku przestępczym (art. 258) Nielegalny wyrób i handel bronią palną oraz amunicją, nielegalne ich posiadanie (art. 263) Nielegalne przekroczenie granicy (art ) i nielegalne ułatwianie pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art ) ROZDZIAŁ XXXIII. Przestępstwa przeciwko ochronie informacji Charakterystyka ogólna Przestępstwo ujawnienia lub wykorzystania informacji niejawnych (art. 265) Przestępstwo ujawnienia informacji uzyskanych w związku z pełnioną funkcją (art. 266) Przestępstwo nielegalnego uzys kania informacji (art. 267) Przestępstwo niszczenia informacji (art. 268) Przestępstwo niszczenia danych informatycznych (art. 268a oraz art. 269) Przestępstwo zakłócania pracy systemu komputerowego (art. 269a) Wytwarzanie, obrót urządzeniami i oprogramowaniem do przestępstw komputerowych (art. 269b) ROZDZIAŁ XXXIV. Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów Uwagi ogólne Fałsz materialny dokumentu (art ) Fałsz intelektualny dokumentu (art. 271) Wyłudzenie poświadczenia nieprawdy (art. 272) Używanie dokumentu poświadczającego nieprawdę (art. 273) Zbycie dokumentu tożsamości (art. 274) Posługiwanie się cudzym dokumentem (art ), bezprawny transfer za granicę dokumentu stwierdzającego tożsamość innej osoby (art ) Bezprawne niszczenie dokumentów (art. 276) Niszczenie, usuwanie znaków granicznych (art. 277) ROZDZIAŁ XXXV. Przestępstwa przeciwko mieniu Uwagi ogólne Kradzież (art. 278) Kradzież z włamaniem (art. 279) Przywłaszczenie (art. 284) Oszustwo (art. 286) Przestępstwa rozbójnicze (art ) Paserstwo (art. 291 i 292)

14 16 Spis treści ROZDZIAŁ XXXVI. Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu Uwagi ogólne Nadużycie zaufania (art. 296) Oszustwo finansowe (art. 297) Pranie brudnych pieniędzy (art. 299) Naruszenie interesów majątkowych uczestników obrotu gospodarczego przez nierzetelną dokumentację (art. 303) ROZDZIAŁ XXXVII. Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi Uwagi ogólne Fałszerstwo pieniędzy, środków płatniczych i papierów wartościowych (art. 310 k.k.) Fałszowanie dokumentacji związanej z obrotem papierami wartościowymi (art. 311 k.k.) Część piąta WYBRANE ZAGADNIENIA CZĘŚCI WOJSKOWEJ KODEKSU KARNEGO 1. Uwagi ogólne Rozkaz Działanie w ostatecznej potrzebie Kary i środki karne stosowane wobec żołnierzy Aneks Tabela 1. Przestępczość według statystyki policyjnej Tabela 2. Prawomocne skazania osób dorosłych Tabela 3. Środki penalne orzeczone przez sądy O Autorach

15 WYKAZ SKRÓTÓW Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych k.c. ustawa z 23 kwiet nia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k.s. ustawa z 10 wrześ nia 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 186 ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) Konstytucja Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwiet nia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) Konwencja Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Rzym, 4 lis topada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) k.p. ustawa z 26 czerw ca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 lis topada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.) KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego k.p.k. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) k.w. ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 482 ze zm.) KSP Krakowskie Studia Prawnicze KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe nb numer boczny NP Nowe Prawo NSA Naczelny Sąd Administracyjny OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Prokuratury Generalnej

16 18 Wykaz skrótów OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego seria A Pakt Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grud nia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) PiP Państwo i Prawo PPK Problemy Prawa Karnego Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Prz. Orz. PA Przegląd Orzecznictwa Prokuratury Apelacyjnej w Katowicach RP Rzeczpospolita Polska RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny TPCz Trybunał Praw Człowieka TS Trybunał Sprawiedliwości TUE Traktat o Unii Europejskiej, Maastricht, 7 lutego 1992 r. TWE/TFUE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, Rzym, 25 marca 1957 r.; obecnie Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZNUŁ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego Artykuły powołane bez podania aktu prawnego pochodzą z obowiązującego Kodeksu karnego.

17 WSTĘP Niniejszy podręcznik jest przeznaczony dla osób studiujących prawo oraz administrację na uniwersytetach, a także dla studentów innych uczelni. Mamy także nadzieję, że stanie się przedmiotem zainteresowania aplikantów i praktyków. Zakładamy, że korzystający z podręcznika będą dysponowali Kodeksem karnym i innymi aktami prawnymi, do których nawiązania pojawiają się w tekście. Podręcznik zawiera jedynie wykaz literatury uzupełniającej, gdyż w dobie swobodnego dostępu do baz danych w wersji elektronicznej jej wyszukiwanie nie stanowi żadnej trudności. Dokonując wyboru literatury uzupełniającej, kierowaliśmy się wyłącznie dążeniem, by Czytelnik mógł, w odniesieniu do zasadniczych problemów, poszerzyć zakres uzyskiwanych informacji, sięgając po odpowiednią pozycję. Pominięcie zatem w spisie w żadnym razie nie jest podyktowane oceną rangi opracowania. W literaturze zostały uwzględnione głównie monografie, a w wypadku ich braku także artykuły, przy czym w przypadku tych ostatnich są to najczęściej jedynie teksty najnowsze. Naszą intencją było przedstawienie materiału w sposób możliwie przystępny. W tym celu zastosowaliśmy dwa rodzaje wyróżnień: pogrubienia oraz piktogramy. Tekst podzielono także na fragmenty opatrzone numerami bocznymi. Odesłania w tekście do tych numerów niewątp liwie ułatwią posługiwanie się książką. Podręcznik został opracowany przez zespół autorów mających, co do pewnych kwestii, odmienne poglądy, toteż jego przygotowanie poprzedziły gorące dyskusje, które jedynie po części doprowadziły do uzgodnienia stanowisk. Autorzy

18 Część pierwsza Wiadomości wstępne Rozdział I OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE KARNYM 1. Pojęcie prawa karnego Prawo karne to zespół norm prawnych, którego głównym zadaniem jest ochrona dóbr społecznych przed czynami szczególnie niepożądanymi za pomocą specjalnych środków stosowanych wobec sprawców tych czynów. 1 Ta definicja wymaga rozwinięcia poprzez bliższe omówienie zawartych w niej podstawowych pojęć. Czyny szczególnie niepożądane to przestępstwa, którymi są zbrodnie i występki, jak też wykroczenia oraz przewinienia dyscyplinarne. Katalog tych czynów, ulegający zmianom w historii, zależy od uznawanych w danej społeczności wartości i oceny sposobów zagrażania tym wartościom. 2 Od niepamiętnych czasów specjalnym środkiem była reakcja na przestępstwo przybierająca postać kary, czyli połączonego z potępieniem zadania dolegliwości sprawcy przestępstwa. I tu obserwujemy historyczne zmiany. Są okresy surowego karania i okresy łagodzenia represji karnej. W XIX w. pojawiają się obok kar inne środki stosowane wobec przestępców. Są nimi ulgi warunkowe (na ich okreś lenie, w ślad za ustawodawcą, używa się nazwy środki związane z wyznaczeniem okresu próby ), polegające na rezyg nacji z kary w całości albo w części, a czasem nawet ze skazania, jeżeli sprawca przestępstwa nie popełni nowego przestępstwa w okresie próby. Niekiedy ulga warunkowa łączy się z wolnością dozorowaną, w trakcie której sprawca przestępstwa pozostaje pod kontrolą i opieką specjalnie wyznaczonej osoby. Wprowadza się też środki zabezpieczające o charakterze leczniczym bądź izolacyjnym, które karę zastępują albo uzupełniają. Obok pojęć przestępstwa i kary, bez których trudno sobie wyobrazić dotychczasowe, sięgające zamierzchłej przeszłości istnienie prawa karnego, pod koniec XIX w. znaczenia nabiera pojęcie sprawca przestępstwa. Zwraca się uwagę na zróżnicowanie

19 22 Część pierw sza. Wiadomości w stępne ludzi dokonujących przestępstw i dostrzega się potrzebę uwzględniania tego zróżnicowania przy stosowaniu coraz bogatszego zestawu sposobów reakcji na przestępstwo. O tej reakcji nie decyduje więc tylko samo przestępstwo, lecz także osoba jego sprawcy. Charakterystyczną konsekwencją tej przemiany jest stopniowe wyodrębnianie się postępowania z nieletnimi przestępcami. Ewolucja prawa karnego doprowadziła w XX w. do dołączenia do podstawowych jego pojęć terminu osoba pokrzywdzona. Zaczęto w możliwie szerokim zakresie uwzględniać interes pokrzywdzonego przestępstwem. Chodzi zwłaszcza o zapewnienie naprawienia szkody oraz o pojednanie między przestępcą i jego ofiarą. Pokrzywdzony stał się istotnym elementem prawa karnego. W przytoczonej wyżej definicji prawa karnego trudno to jednak uwidocznić. 2. Podział prawa karnego 2.1. Podział podstawowy 3 Podana w podrozdziale 1 definicja prawa karnego obejmuje prawo karne w najszerszym zakresie. Wprawdzie eksponuje czyny szczególnie niepożądane i specjalne środki, lecz jednak zawiera też pojęcie stosowania tych środków wobec sprawców owych czynów, z czego wynika, że szeroko pojęte prawo karne musi uwzględniać także normy regulujące to stosowanie. W związku z tym, analogicznie do niektórych głównych gałęzi prawa, rozróżniamy w strukturze prawa karnego ujętego szeroko: 1) prawo karne materialne, 2) prawo karne procesowe, 3) prawo karne wykonawcze. 4 Prawo karne materialne okreś la, jakie czyny są zabronione pod groźbą kary, jakie za nie grożą kary, ewentualnie inne środki penalne, oraz zasady odpowiedzialności karnej np. wpływ na odpowiedzialność karną działania w stanie nietrzeźwości, niepoczytalności czy dokonania czynu zabronionego w obronie koniecznej. Prawo karne materialne nazwane jest skrótowo prawem karnym. 5 Prawo karne procesowe, zwane w skrócie postępowaniem karnym, reguluje kompetencje i tryb działania organów ścigania (prokuratury, policji) i wymiaru sprawiedliwości (sądów różnych szczebli). Znajdują tu unormowanie podstawowe zasady procesu karnego, jak również bardzo liczne kwestie praktyczno-techniczne związane z tym procesem. 6 Prawo karne wykonawcze zawiera zbiór przepisów dotyczących wykonywania kar i innych środków orzeczonych przez sądy. Znaczna część tego prawa poświęcona jest wykonywaniu kary pozbawienia wolności i nazywana jest prawem penitencjarnym. W dalszych częściach tego podręcznika zajmujemy się tylko prawem karnym materialnym.

20 Rozdział I. Ogólne w iadomości o praw ie karnym Podział prawa karnego materialnego Ze względu na adresata norm prawa karnego dzielimy to prawo na: 1) prawo karne powszechne, 2) prawo karne szczególne. 7 Adresatami norm prawa karnego powszechnego są wszyscy ludzie. Oznacza to, że przestępstwa i wykroczenia unormowane prawem karnym powszechnym w zasadzie (gdyż są pewne wyjątki) może popełnić każdy. W przypadku prawa karnego szczególnego krąg adresatów jest ograniczony do pewnych kategorii osób. Do prawa karnego szczególnego zaliczamy: 1) prawo karne skarbowe, 2) prawo karne wojskowe, 3) prawo karne dyscyplinarne. Prawo karne skarbowe obejmuje przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe skierowane przeciwko interesowi finansowemu państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub Unii Europejskiej, które może popełnić zasadniczo osoba mająca w tym zakresie zobowiązania. 8 Prawo karne wojskowe reguluje przestępstwa wojskowe, które może popełnić tylko żołnierz. Prawo karne dyscyplinarne jest ogromnie zróżnicowane, gdyż jest odrębnie unormowane dla różnych, szczególnie ważnych grup ludzi, zwłaszcza wykonujących pewne zawody, takie jak sędziego, adwokata, radcy prawnego, notariusza, nauczyciela akademickiego, lekarza. Prawo karne dyscyplinarne przewiduje kary za różnego rodzaju naruszenia obowiązków właś ciwych dla danego zawodu, nazywane przewinieniami dyscyplinarnymi. Odpowiedzialność dyscyplinarna ciąży też na studentach szkół wyższych. Odrębną pozycję w zakresie polskiego prawa karnego zajmuje prawo karne wykroczeń, które reguluje odpowiedzialność karną za mniej groźne czyny zabronione, uznane przez ustawodawcę za wykroczenia. Do prawa karnego nie należy, choć jest z nim ściśle związane, prawo dotyczące nieletnich sprawców czynów zabronionych, które odnosi się do dzieci i młodzieży w wieku do 18 lat (częściowo 17 lat) i nastawione jest prawie wyłącznie na stosowanie nie kar tylko środków o charakterze wychowawczym. Jego specyfiką jest to, że zajmuje się także nieletnimi, u których wystąpiły objawy demoralizacji, takie jak: używanie alkoholu czy innych środków odurzających, prostytucja, systematyczne uchylanie się od wykonywania obowiązku szkolnego i inne Prawo karne międzynarodowe Osobne i szczególne miejsce w strukturze prawa karnego ma prawo karne międzynarodowe. Obejmuje ono liczne i bardzo zróżnicowane akty prawne o różnej proweniencji, randze, zasięgu, przedmiocie regulacji i wpływie na prawo wewnętrzne po- 10

21 24 Część pierw sza. Wiadomości w stępne szczególnych państw. Generalnie charakteryzując to prawo, można powiedzieć, że zmierza ono do umocnienia ochrony praw człowieka i do podniesienia efektywności sposobów zwalczania przestępczości, zwłaszcza transgranicznej. 3. Specyfika prawa karnego 3.1. Podstawowe cechy prawa karnego 11 Zadaniem prawa jest organizowanie życia społecznego. To organizowanie wymaga od ustawodawcy rozwiązywania bardzo trudnych problemów, nierzadko powiązanych z fundamentalnymi zasadami moralnymi i innymi ważnymi wartościami cywilizacyjnymi. Organizując życie społeczne, ustawodawca stosuje różne środki o charakterze porządkowym, edukacyjnym, finansowym czy technicznym. Niestety, musi też często ograniczać wolność adresatów norm prawnych, którzy przez to ograniczenie nie zawsze są skłonni tych norm przestrzegać. Zmusza to do uzupełnienia norm prawnych sankcjami, takimi jak: przymusowe wykonanie normy, nałożenie obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody, nieważność sprzecznej z prawem czynności, różne kary. Ta sytuacja powoduje, że powstaje podział norm prawnych na normy sankcjonowane i normy sankcjonujące. Te pierwsze organizują życie społeczne, te drugie przewidują tylko sankcje dla tych, którzy normy sankcjonowane naruszają. Na tym tle rysuje się jedna ze specyficznych cech prawa karnego. Zawiera ono zawsze normy sankcjonujące. Duża część norm sankcjonowanych przez prawo karne jest zlokalizowana w innych działach prawa, ale też spora ich część zawiera się tylko implicite w przepisach prawa karnego i wynika z faktu, iż dane zachowanie jest karane: jeżeli ustawodawca przewiduje za nie karę, to oczywiście tym samym tego zachowania zabrania, choć ten zakaz nie jest w przepisie karnym expressis verbis wyrażony (zob. nb 98 99). 12 Ponieważ prawo karne sankcjonuje normy zawarte w innych działach prawa, kolejną jego cechą charakterystyczną jest to, że niejako wrasta w inne gałęzie prawa, które bez pomocy prawa karnego w rozumieniu ustawodawcy obejść się nie mogą. Stąd przepisy prawa karnego poza Kodeksem karnym można spotkać w formie bardziej albo mniej rozbudowanej w ponad stu ustawach dotyczących bardzo różnych kwestii, jak np. ochrony zwierząt, prawa bankowego, prawa wodnego, prawa farmaceutycznego, przeciwdziałania narkomanii, prawa lotniczego, ochrony przyrody. 13 Chyba najważniejszą właś ciwością prawa karnego jest to, że posługuje się ono najsurowszymi sankcjami, które ma do dyspozycji ustawodawca. Są one przewidziane za szczególnie groźne naruszenia ładu społecznego. Specyfiką prawa karnego jest więc stosowanie najsurowszych sankcji, sankcji represyjnych, za szczególnie negatywnie oceniane zachowania. W tym też tkwi osobliwa rola prawa karnego w systemie prawnym. Prawo to jest podstawowym narzędziem ochrony porządku społecznego przed czynami gwałcicieli tego porządku, ale ze względu na dotkliwość tego narzędzia stwarza zagrożenie dla swobód obywatelskich, jeśli jest niewłaś ciwie stoso-

22 Rozdział I. Ogólne w iadomości o praw ie karnym 25 wane. Stąd bierze się konieczność przyjmowania regulacji zapewniających prawidłowe funkcjonowanie prawa karnego. Dlatego też w Konstytucji RP istnieją przepisy dotyczące tego prawa, m.in. art. 31 ust. 3, art , art. 46. Gwarantują one właś ciwe tworzenie i stosowanie prawa karnego Prawo karne jako ultima ratio polityki prawa Jak już wspomniano, ustawodawca ma do dyspozycji różne środki działania i różne sankcje, przy czym najsurowsze sankcje sankcje represyjne należą do sfery działania prawa karnego. Z troski o maksymalną gwarancję wolności ludzi wypływa przyjęta dziś w państwach demokratycznych zasada, że w polityce tworzenia prawa po sankcje karne, a więc po prawo karne, sięga się tylko w ostateczności. Pierwszeństwo mają środki porządkowe, edukacyjne, finansowe i techniczne oraz sankcje egzekucyjne czy naprawcze. Dopiero gdy te środki i sankcje nie są wystarczające, obok nich albo zamiast nich pojawia się właś ciwa prawu karnemu sankcja represyjna. Jest to dziś przyjęta zasada, której władze w Polsce po drugiej wojnie światowej, zwłaszcza w pierwszym okresie po wojnie, nie przestrzegały i zdarzało się, że starano się za pomocą sankcji karnych zmusić rolników do zwiększenia produkcji czy skłonić cierpiących na choroby weneryczne do podjęcia leczenia. Gdy dziś ważnym problemem stała się ochrona środowiska, trzeba tę ochronę realizować za pomocą środków pozarepresyjnych, a sięgać po kary w ostateczności, gdy mimo stworzonych możliwości ktoś przez niedbalstwo czy złą wolę będzie naruszał interes społeczny Funkcje prawa karnego 4.1. Uniwersalne funkcje prawa karnego Uniwersalne funkcje prawa karnego to te, które prawo karne ma zawsze spełniać. Są to: 1) zapewnienie realizacji idei sprawied liwości, 2) ochrona porządku prawnego, 3) gwarancje praw człowieka, 4) naprawienie krzywdy poniesionej przez ofiarę. 15 W psychice ludzi tkwi głęboko zakorzeniona potrzeba równowagi społecznej wyrażająca się w tym, że złe zachowanie jednostki czy grup społecznych powinno spotkać się z reakcją negatywną, dobre zachowanie powinno zaś być jeśli nie nagradzane, to odbierane z uznaniem. Tej potrzebie czyni zadość prawo karne, które przewiduje kary za poważniejsze naruszenie porządku społecznego. Funkcji sprawied liwościowej prawa karnego towarzyszy funkcja ochronna, która polega na tym, że to prawo poprzez zagrożenie represją i jej stosowanie stara się zapobiegać przestępczości. Realizując funkcję ochronną, prawo karne nie ogranicza się do operowania tylko represją, ale stosuje też inne środki o charakterze głównie wychowawczym lub leczniczym, które mogą być skuteczne w przeciwdziałaniu przestępczości. 16