Management Systems in Production Engineering No 4(8), 2012

Transkrypt

1 SYSTEMY MONITORINGU OBSZARÓW LEŚNYCH JAKO INSTRUMENT PRZECIWDZIAŁANIA WYKROCZENIOM I PRZESTĘPSTWOM PRZECIWKO ŚRODOWISKU FOREST MONITORING SYSTEMS AS AN INSTRUMENT OFFENSES AND OFFENSES AGAINST THE ENVIRONMENT Arkadiusz ZAGAJEWSKI, Tomasz ŁAGUTKO, Kamila ZAGAJEWSKA, Michał ŁAGUTKO, Daniel LIKUS Uniwersytet Zielonogórski Streszczenie: Artykuł podejmuje problematykę monitoringu w aspekcie dążenia do zmniejszenia liczby przestępstw i wykroczeń przeciwko środowisku dokonywanych na obszarach leśnych województwa lubuskiego. Ukazuje on aspekty prawne dotyczące definicji przestępstw i wykroczeń przeciwko środowisku. Jednocześnie przedstawia informacje dotyczące możliwości i zasadności zastosowania monitoringu w lasach województwa lubuskiego oraz stan prawny dotyczący stresowania tego typu technologii. Słowa kluczowe: przestępstwa, wykroczenia, środowisko, monitoring 1. Wprowadzenie Według Raportu zwalczania szkodnictwa leśnego za 2010 rok (Cz. Analityczna Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych Warszawa 2011), ogólna wartość strat w wyniku szkodnictwa leśnego wyniosła w samym tylko 2010 roku zł. Na co złożyło się zarejestrowanych przypadków szkodnictwa leśnego [1]. Przyjmuje ono formę bezprawnego korzystania z lasu (np. zaśmiecania), kłusownictwa, kradzieży albo zniszczenia mienia nadleśnictwa, kradzieży drewna. Ogromna ilość zrejestrowanych przypadków jego występowania wymusza poszukiwanie skutecznych form jego zapobiegania oraz wykrywania przez organy do tego powołane. Dlatego niniejszy artykuł podejmuje kwestię konstrukcji instrumentu zapobiegania wykroczeniom i przestępstwom przeciwko środowisku w postaci monitoringu opartego na najnowocześniejszych możliwościach technicznych. Przedstawiono w nim główną kwalifikację form przestępstw i wykroczeń przeciwko środowisku oraz ich prawne uregulowanie na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. 2. Definicja i klasyfikacja przestępstw i wykroczeń przeciwko środowisku Według kodeksu karnego [2] przestępstwem jest czyn zabroniony pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy. Dla prawno-karnej ochrony środowiska bardzo ważne są również dwa środki karne przewidziane w art. 39 pkt. 5 i 6 kodeksu karnego, tj.: obowiązek naprawienia szkody, obowiązek uiszczenia nawiązki. Przestępstwem przeciwko środowisku jest społecznie niebezpieczny czyn (o znamionach określonych w Kodeksie Karnym lub w innych ustawach), bezprawny, zawiniony i zagrożony wymierzoną przez Sąd karą. Są to najważniejsze czyny uznane za przestępstwa godzące w zasady ochrony środowiska. 1

2 Ustawodawca opisał kompleksowo typy przestępstw związanych z ochroną środowiska. W dużej części te czyny przestępne stanowią niejako niezamierzony efekt uboczny działalności gospodarczej w postaci szkodliwych odpadów, płynów, pyłów, gazów, substancji promieniotwórczych i promieniowania jonizującego, które mogą zagrażać życiu lub zdrowiu człowieka albo powodować zniszczenia w świecie zwierzęcym lub roślinnym. Bywa, że jest to efekt obniżania kosztów produkcji kosztem środowiska i jego zasobów, które same w sobie w takiej sytuacji są bezbronne. Dlatego też konieczne było możliwie najszersze opisanie czynów karanych, niekiedy bardzo surowo. Przestępstwa przeciwko środowisku opisane są szczegółowo w art. od kodeksu karnego są tam między innymi: nieprzeprowadzanie wymaganych pomiarów zanieczyszczeń powietrza i promieniowania, niestosowanie środków niezbędnych do zachowania równowagi przyrodniczej przy przygotowaniu i wykonaniu robót ziemnych zmieniające stosunki wodne albo naruszenie ustalonych przez IOŚ [3] lub WIOŚ [4] warunków prowadzenia robót o szczególnych wartościach społeczno-gospodarczych, nieprzestrzeganie zarządzeń nadzwyczajnych mających na celu ochronę powietrza, naruszenie wprowadzonych zakazów lub nakazów mających na celu ochrony walorów wypoczynkowych i krajobrazowych terenu, naruszenie zasad postępowania w parku wiejskim, naruszenie zakazu pogorszenia warunków korzystania ze środowiska, niszczenie roślinności służącej wiązaniu gleby albo roślin przyczyniających się do oczyszczania środowiska, stosowania środków chemicznych, wykonywanie robót ziemnych lub korzystanie ze sprzętu mechanicznego albo urządzeń technicznych w sposób powodujący uszkodzenie drzew, nieprzestrzeganie wymagań ochrony środowiska przed odpadami, nieprzestrzeganie obowiązków związanych z zapewnieniem ochrony środowiska przed promieniowaniem. W przypadku zaś wykroczeń przeciwko środowisku podstawowa różnica opiera się na ich uregulowaniu przez Kodeks Wykroczeń [5] który wskazuje na sankcję z nich wynikające. W przypadku obszarów leśnych wykroczenia i przestępstwa przeciwko środowisku przyjmują najczęściej formę szkodnictwa leśnego w postaci czynnika stresowego antropogenicznego (tabela 1) 2

3 Tabela 1. Miejsce szkodnictwa leśnego wśród czynników stresowych oddziaływujących na środowisko leśne [6] ABIOTYCZNE BIOTYCZNE ANTROPOGENICZNE 1 Czynniki atmosferyczne 1 Struktura drzewostanów 1 Zanieczyszczenia powietrza anomalie pogodowe Skład gatunkowy - energetyka - ciepłe zimy - dominacja gatunków iglastych - gospodarka komunalna - niskie temperatury Niezgodność z siedliskiem - transport - późne przymrozki - drzewostany iglaste na siedliskach lasowych 2 Zanieczyszczenia wód i gleb - upalne lata 2 Szkodniki owadzie - przemysł - obfity śnieg i szadź - pierwotne - gospodarka komunalna Termiczno - wtórne - rolnictwo wilgotnościowe - niedobór wilgoci 3 Grzybowe choroby infekcyjne 3 Przekształcenia powierzchni ziemi - powodzie - liści i pędów - górnictwo Wiatr - pni 4 Pożary lasu - dominujący - korzeni 5 Szkodnictwo leśne kierunek - huragany 4 Nadmierne występowanie roślinożernych zwierząt - kłusownictwo i kradzieże 2 Właściwości gleby - ssaków - nadmierna rekreacja wilgotnościowe - gryzoni - masowe grzybobranie niski poziom wód gruntowych 6 Niewłaściwa gospodarka leśna żyznościowe - schematyczne postępowanie - gleby piaszczyste - nadmierne użytkowanie - grunty porolne - zaniechanie pielęgnacji 3 Warunki fizjograficzne W działalności organów powołanych do ścigania i zapobiegania przestępstwom i wykroczeniom przeciwko środowisku dąży się do osiągnięcia stanu szerokiego zakresu ochrony. Dlatego też powinno się zadbać w głównej mierze o wykrywalność przestępstw i wykroczeń przeciw środowisku. Tematem poruszanym w niniejszym artykule są w głównej mierze lasy województwa lubuskiego. Do ich ochrony została powołana Straż Leśna. Do podstawowych obowiązków Straży Leśnej należy ochrona mienia wspólnego, jakim są Lasy Państwowe zgodnie z ustawą o lasach z dnia 28 września 1991 r. [7]. Strażnicy leśni przy wykonywaniu zadań określonych w ust. 1 mają prawo do: 1. legitymowania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia, jak również świadków przestępstwa lub wykroczenia, w celu ustalenia ich tożsamości, 2. nakładania oraz pobierania grzywien, w drodze mandatu karnego, w sprawach i w zakresie określonych odrębnymi przepisami, 3. zatrzymywania i dokonywania kontroli środków transportu na obszarach leśnych oraz w ich bezpośrednim sąsiedztwie, w celu sprawdzenia ładunku oraz przeglądania zawartości bagaży, w razie zaistnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary, 4. przeszukiwania pomieszczeń i innych miejsc, w przypadkach uzasadnionego podejrzenia o popełnienie przestępstwa, na zasadach określonych w Kodeksie postępowania karnego, 3

4 5. ujęcia na gorącym uczynku sprawcy przestępstwa lub wykroczenia albo w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa oraz jego doprowadzenia do Policji, 6. odbierania za pokwitowaniem przedmiotów pochodzących z przestępstwa lub wykroczenia oraz narzędzi i środków służących do ich popełnienia, 7. prowadzenia dochodzeń oraz wnoszenia i popierania aktów oskarżenia w postępowaniu uproszczonym, jeżeli przedmiotem przestępstwa jest drewno pochodzące z lasów stanowiących własność Skarbu Państwa, w trybie i na zasadach określonych w Kodeksie postępowania karnego, 8. prowadzenia postępowania w sprawach o wykroczenia oraz udziału w rozprawach przed kolegium do spraw wykroczeń w charakterze oskarżyciela publicznego i wnoszenia środków zaskarżania do sądów rejonowych od rozstrzygnięć kolegium w sprawach zwalczania wykroczeń w zakresie szkodnictwa leśnego, 9. noszenia broni palnej długiej i krótkiej lub gazowej oraz ręcznego miotacza gazowego, 10. żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, zwracania się o taką pomoc do jednostek gospodarczych, organizacji społecznych, jak również w nagłych przypadkach do każdego obywatela o udzielenie doraźnej pomocy, na zasadach określonych w ustawie o Policji. Takie kompetencje Straży Leśnej daje możliwość zastosowania nowoczesnych oraz innowacyjnych narzędzi ochrony środowiska. Dlatego bardzo zasadnym się wydaje być system monitoringu tak dużych połaci leśnych, jakimi są lasy województwa lubuskiego, którego niemal połowę powierzchni [8] stanowią lasy. Zwłaszcza w sytuacji, kiedy według policyjnych statystyk niemal 50% pożarów lasów spowodowana jest świadomym działaniem ludzi. Problemem wciąż jest powstawanie tzw. dzikich wysypisk odpadów. Według Aktualizacji Planu Gospodarki Odpadami dla Województwa Lubuskiego na lata z perspektywą na lata [9] nieprzestrzeganie przez część przedsiębiorców obowiązków działań w obszarze gospodarowania odpadami wynikających z aktów prawnych (dotyczy to przede wszystkim obowiązku dokonywania sprawozdawczości) oraz niesprawny monitoring gospodarki odpadami niebezpiecznymi, szczególnie w odniesieniu do sektora małych i średnich przedsiębiorstw powodować może powstawanie dzikich wysypisk. 3. Zasadność stosowania monitoringu w lasach Województwa Lubuskiego Według Głównego Inspektora Danych Osobowych [10] stosowanie urządzeń monitorujących w miejscach, do których dostęp mają osoby może rodzić problemy prawne dotyczące przetwarzania danych osobowych, które podlegają ochronie prawnej, to jednak podkreślał też, jak bardzo ważne jest, kto dysponuje danymi z nagrań i kto ma do nich dostęp. Monitoring traktowany jako pomoc w ujmowaniu przestępców działających w bardzo szerokim zakresie przeciwko przyrodzie może przynieść wiele pożytku. Pomoc techniki przy doprowadzaniu przed wymiar sprawiedliwości zarówno kłusowników, podpalaczy, złodziei drewna, jak i osoby zaśmiecające lasy odpadami może okazać się nie do przecenienia. Bardzo duże kompetencje zarówno policji, jak i Straży Leśnej w zakresie zapobiegania przestępstw w połączeniu z systemem monitoringu, który pozwala na precyzyjną obserwację czasem nawet bardzo dużych obszarów pozwoli jeszcze skuteczniej tropić sprawców przestępstw i wykroczeń przeciw środowisku naturalnemu. 4

5 Województwo lubuskie stawia instytucjom chroniącym jego walory przyrodnicze szczególne wymagania. Rodzą się one samoistnie, ze względu na to, że województwo lubuskie uznawane jest powszechnie za zróżnicowane przyrodniczo. W głównej mierze dlatego, że na liście specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000 [11] znalazło się sześć obszarów: Dolina Leniwej Obry; Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry; Nietoperek; Torfowisko Chłopiny; Torfowisko Młodno; Ujście Noteci. Na liście obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 jeden obszar - Ujście Warty. Powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona wynosi 39,3% ogólnej jego powierzchni. Należy też dodać, że w województwie znajdują się stanowiska wielu chronionych, rzadkich, zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt, z których bardzo wiele zostało wpisane do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin oraz Zwierząt. Rodzi to dodatkowy argument za tym, aby objąć systemem monitoringu jak największą część leśnej przyrody w celu ochrony najważniejszego i najbardziej cennego zasobu, jakie posiada województwo lubuskie - bogatego środowiska naturalnego. 4. Przykłady zastosowań Dzięki kamerom zamontowanym w lesie można także śledzić niektóre gatunki fauny leśnej. Ukryte kamery mogą utrwalać spektakularne ujęcia bez obecności choćby jednego człowieka. Kamery służące do nagrywania zwierząt często nazywane są pułapkami. Ustawiane są wzdłuż szlaku wędrówek zwierząt lub w pobliżu wodopoju. Każde zwierzę, które przetnie emitowany przez kamerę promień podczerwieni, zostanie nagrane na filmie. Dzięki temu badacze naukowi mogą po obejrzeniu filmów z kamery skategoryzować i policzyć przedstawicieli różnych gatunków. Zdobyte w ten sposób materiały są idealne dla mediów przyjaznych nauce czyli organizacji takich jak Stowarzyszenie National Geographic czy World Wide Fund for Nature (WWF, dawniej World Wildlife Fund), które były jednymi z największych promotorów kamer pułapek. Najważniejszym zastosowaniem monitoringu w lasach może jednak być ochrona przed szeroko pojętym szkodnictwem leśnym, które obejmuje m.in. bezprawne korzystanie z lasu czy kradzież drewna z lasu państwowego. Wymienione powyżej grupy stanowią 2 z 4 grup podstawowych szkodnictwa leśnego. Oprócz tego w ochronie lasów przed szkodnictwem obejmuje się także ochronę przeciwpożarową obszarów leśnych oraz ochronę przed szkodliwym korzystaniem z lasów w celach rekreacyjnych [12]. Najbardziej uciążliwym i trudnym do wykrycia przestępstwem szkodnictwa leśnego jest zaśmiecanie lasu, które zawiera się w grupie bezprawnego korzystania z lasu. Grupa kradzieży drewna z lasu państwowego jest podzielona na kradzieże drewna z pnia w przypadku gdy następuje wyrąb i kradzież oraz kradzieże z gotowego zapasu gdy przestępstwo dotyczy drewna wyrobionego. Instalowanie monitoringu w lasach mogłoby ograniczyć zaśmiecanie polskich lasów, które pomimo patrolowania przez straż leśną, stanowi powszechny i kosztowny problem. Przykładowo Lasy Państwowe w 2008 roku wydały na zbieranie śmieci pozostawionych w lesie aż 9,5 mln zł. Gdyby część z tej kwoty poświęciłoby się na inwestycję w nowoczesny system monitoringu, mogłoby się to przyczynić do znacznego zredukowania ogólnych kosztów poniesionych na zbiórkę i wywóz odpadów. Kradzieże drewna to również ogromna strata dla Lasów Państwowych. W roku 2010 skradziono z nich ok. 27 tys. m sześciennych drewna. Jest to wartość 3 mln 200 tys. zł [13]. Kradzież drewna w porównaniu z rokiem ubiegłym spadła o 3%. Ceny drewna natomiast stale rosną, co przyczynia się do tego iż mimo spadku ilości kradzieży wartość ukradzionego drewna wzrosła. Według rzecznika prasowego Lasów 5

6 Państwowych złodzieje przyłapani na kradzieży niejednokrotnie atakowali leśników. Lasy Państwowe zajmują ponad 7,5 mln ha lasów w Polsce. Takiej wielkości terenu pilnuje około tysiąca funkcjonariuszy Straży Leśnej. Dzięki tej ochronie Lasy Państwowe odnotowują mniejszą ilość skradzionego drewna niż lasy publiczne. W roku 2010 Straż Leśna skierowała 2016 aktów oskarżenia. Każdego roku w Lasach Państwowych płonie tysiące pożarów. W roku 2010 w Lasach Państwowych płonęło 1740 pożarów, które objęły swoim zasięgiem 380 ha [14]. Bardzo niepokojącym faktem jest to, że w 2010 roku 43% pożarów powstało w skutek celowych podpaleń. W tym samym roku w zielonogórskich lasach wybuchło 240 pożarów z czego podpalenia stanowiły 36% [15]. Według Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Zielonej Górze największa wykrywalność pożarów należy do przypadkowych osób, które zareagowały powiadamiając straż pożarną 95 razy. Drugim miejscem pochwalić się mogą punkty obserwacyjne, z których 88 krotnie zaobserwowano pożar lasu. 5. Wymagania techniczne monitoringu w lasach Kamera, która miałaby spełniać funkcję dyskretnego monitorowania połaci leśnych powinny być skonstruowane tak aby ich serwis ograniczał się do minimum. Jest to szczególnie ważne, ponieważ częste odwiedziny serwisanta mogłyby ujawnić położenie owego urządzenia. Konstrukcje takiej kamery powinna cechować trwałość oraz odporność na warunki atmosferyczne. Studiując literaturę przedmiotu można natknąć się na informacje, iż zwierzęta mogą reagować na towarzystwo kamer. Niestety prawdopodobnie nikt systematycznie nie badał wpływu kamer pułapek na florę i faunę. Wraz z rozwojem technologicznym znikają te cechy kamer, które mogły mieć negatywne oddziaływanie na zwierzęta. W nowej generacji kamer nie zachodzi potrzeba użycia światła widzialnego do podświetlania obiektu obserwacji na rzecz zastosowania kamer na podczerwień lub termowizyjnych. Głośność pracy urządzeń również została znacznie zredukowana. Nowinkami technologicznymi zastosowanymi w najnowszych urządzeniach jest zamontowanie w nich ogniw fotowoltaicznych, dzięki którym nie zachodzi potrzeba wymian rozładowanych akumulatorów, chyba że ich żywotność się kończy. Niektóre z modeli kamer posiadają moduły GPS (ang. Global Positioning System) i GSM (ang. Global System for Mobile Communications, pierwotnie Groupe Special Mobile). Moduł GPS pozwala na odnalezienie kamery w przypadku kradzieży. Funkcję zapobiegającą kradzieżą uzyskać można również dzięki modułowi GSM, który umożliwia wysłanie wiadomości MMS (ang. Multimedia Messaging Service) z wiadomością alarmową lub zdjęciem. O ile przesłanie pojedynczego zdjęcia nie stanowi większego problemu to przesyłanie obrazu wideo znacząco podnosi koszt urządzeń ale umożliwia stworzenie kompleksowego systemu monitoringu w czasie rzeczywistym. 6. Podsumowanie Wykroczenia i przestępstwa przeciwko środowisku na obszarach leśnych przyjmują najczęściej formę szkodnictwa leśnego w postaci niewłaściwego użytkowania lasów (np. podpaleń czy zaśmiecania), kradzieży mienia LP lub drewna. Stanowią one obecnie bardzo ważny problem efektywnego prowadzenia gospodarki leśnej na terenie całej Rzeczypospolitej Polskiej. Ilość przestępstw i wykroczeń przeciwko środowisku i strat z nim związanych, które dotyczą właśnie obszarów leśnych powoduje konieczność stosowania coraz to nowych instrumentów zapobiegania i wykrywania ich sprawców. Jak pokazał niniejszy artykuł jednym z nich, który może 6

7 cechować się dużą skutecznością i szerokim spektrum możliwych zastosowań jest właśnie monitoring oparty o nowoczesne technologie. Dzięki zastosowaniu monitoringu w lasach można zapobiegać, wykrywać sprawców a dzięki temu wyciągać konsekwencje z takich zdarzeń jak kradzież drewna lub powstawanie nielegalnych składowisk odpadów. Wydaje się, że obecnie ze względu na coraz to większą konkurencję pomiędzy producentami sprzętu i oprogramowania niezbędnego do prowadzenia skutecznego monitoringu obszarów leśnych w perspektywie najbliższych lat można spodziewać się coraz większego wolumenu jego zastosowania. Konkludując, sytuacja tak niewątpliwie tworzyć będzie rynek dla produktów i wykwalifikowanych specjalistów z tego zakresu. Jednocześnie dzięki takiej formie ochrony obszary leśne zostaną objęte działaniem potencjalnie skutecznego instrumentu zmniejszającego straty ze strony czynników stresogennych jakim jest bezprawna działalność człowieka. 7. Literatura [1] Raport zwalczania szkodnictwa leśnego za 2010 rok Cz. Analityczna, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa 2011, s. 1-2 [2] Kodeks karny, Dz.U.1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm. [3] IOŚ Instytut Ochrony Środowiska Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287 z późn. zm. [4] WIOŚ Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska, Dziennik Ustaw 2002r. Nr 112 poz.982 [5] Ustawa Kodeks Wykroczeń Dziennik Ustaw 1971 Nr 12 poz. 114 [6] Raport o stanie lasów w Polsce 2009, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2010r [7] Ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 r. Dziennik Ustaw 991 nr 101 poz. 444 [8] (z dnia 2 maja 2012 r.) [9] Aktualizacja Planu Gospodarki Odpadami dla Województwa Lubuskiego na lata z perspektywą na lata , s. 59 [10] dnia 2 maja 2012 [11] Dyrektywa 2009/147/WE z 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa oraz Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory [12] Raport o stanie lasów w Polsce 2009, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2010r [13] Lasy Państwowe 2011 Rok [14] Lasy Państwowe 2010 Rok [15] Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Zielonej Górze