Rozpowszechnienie używania środków psychoaktywnych wśród młodzieży szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Część I. Tytoń

Transkrypt

1 Śmigielska KOmunikaty K. Rozpowszechnienie / Announcement używania środków psychoaktywnych wśród młodzieży szkół gimnazjalnych... cz. I 621 Rozpowszechnienie używania środków psychoaktywnych wśród młodzieży szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Część I. Tytoń Prevalence of use of psychoactive substances among students of junior and senior high schools. Part I. Tobacco Katarzyna Śmigielska Sekcja Higieny Komunalnej, Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Pleszewie Wstęp. Poznanie czynników wpływających na zdrowie i zachowania zdrowotne w tym również w zakresie palenia tytoniu przez młodzież może znacząco zwiększyć skuteczność działań z zakresu edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia ukierunkowanej na młodzież szkolną. Cel badań. Poznanie rozpowszechnienia palenia tytoniu wśród młodzieży szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych i kształtowania się postaw młodzieży względem tego nałogu. Materiał i metody. Badaniami objęto 1053 uczniów wylosowanych ze szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych znajdujących się na terenie powiatu pleszewskiego (województwo wielkopolskie) w przedziale wiekowym lat. Do badań zastosowano autorski kwestionariusz ankiety. Wyniki i wnioski. Ponad 50% uczniów w wieku lat wypaliło w życiu przynajmniej jednego papierosa, a regularnie paliło 20% spośród ankietowanych; wskaźniki te były wyższe wśród chłopców. Skłonność do palenia papierosów rośnie z wiekiem. Najwięcej osób palących wśród ankietowanych była w grupie latków. Badani, których ojciec ma wykształcenie podstawowe, palili najwięcej papierosów. Badani, których matka miała wykształcenie podstawowe, również najliczniej palili papierosy. Najwięcej uczniów paliło papierosy z rodzin, gdzie papierosy palą oboje rodzice. Ponad 90% ankietowanych uważało, że palenie papierosów jest szkodliwe dla zdrowia, a mimo to około 18% z nich paliło nadal. Słowa kluczowe: palenie tytoniu, młodzież szkolna, szkoły gimnazjalne, szkoły ponadgimnazjalne Probl Hig Epidemiol 2015, 96(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Introduction. Understanding the determinants of health and health behaviors, including tobacco smoking by adolescents, may significantly increase the effectiveness of health education and health promotion targeted at schoolchildren. Aim. Understanding the prevalence of smoking among adolescents in junior and senior high schools and shaping attitudes of young people in relation to this addiction. Material & Methods. The study involved 1053 randomly selected students from junior and senior high schools located in the Pleszew district (Wielkopolska province) in the age group of years. The study used an original questionnaire. Results & Conclusions. Over 50% of the students aged years had smoked at least one cigarette, and 20% of the respondents smoked regularly; these rates were higher among boys. Propensity for cigarette smoking increased with age. The majority of smokers among the respondents were in the group of year-olds. The respondents whose father or mother had primary education, smoked cigarettes most frequently. Most cigarettes were smoked by the students from families where both parents smoked cigarettes. Over 90% of the respondents felt that smoking cigarettes was bad for health, yet about 18% of them kept smoking. Key words: tobacco smoking, students, schools, junior high schools, senior high schools Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr Katarzyna Śmigielska Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Pleszewie ul. Poznańska 30, Pleszew tel , kasia@propeller.pl Wprowadzenie Do głównych zagrożeń zdrowotnych w odniesieniu do dzieci i młodzieży należą nieprawidłowe zachowania zdrowotne (niska aktywność fizyczna, błędy żywieniowe, niedostateczna higiena, wczesna inicjacja seksualna), oraz nasilenie zachowań ryzykownych (palenie papierosów, sięganie po alkohol i inne substancje psychoaktywne). Najczęstszą przyczyną występowania wśród młodzieży zachowań ryzykownych jest brak informacji i dostatecznej wiedzy na temat ich negatywnych skutków zdrowotnych, a także brak akceptacji otoczenia dla zaspokojenia dążeń młodego człowieka. Do tego dołącza się bunt młodzieńczy, przekora, jako wyraz negatywnego stosunku do otoczenia i biernego oporu wobec wszelkich wymagań dorosłych. Element tzw. wsparcia społecznego odgrywa tutaj dużą rolę. Gdy go

2 622 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(3): zabraknie narastające trudności mogą pociągać za sobą dalsze komplikacje życiowe, a często stają się powodem zachowań ryzykownych (problemowych) [1]. Istotą pojawiających się w okresie dorastania zachowań problemowych jest to, że mają one tendencję do kumulowania się, wzajemnej stymulacji, tzn. jedne pociągają za sobą inne nieakceptowane, szkodliwe sposoby zachowań [2]. W latach 90. XX wieku w Polsce bardzo nasiliło się zjawisko konsumowania substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież, a przypadki upojenia alkoholowego, czy palenia papierosów, są prawie nagminne. Wiele publikacji zwraca szczególną uwagę na szkodliwość palenia tytoniu dla zdrowia człowieka. Palenie tytoniu zostało uznane za czynnik zwiększający ryzyko rozwoju wielu chorób, które zaliczane są do najczęstszych przyczyn zgonów. Zwyczaj palenia tytoniu obejmuje swoim zasięgiem niemal wszystkie grupy wiekowe i środowiska społeczne. Palenie tytoniu jest szkodliwe szczególnie dla dzieci i młodzieży. Należy zaznaczyć, że rozpoczęcie palenia w okresie młodzieńczym stwarza większe zagrożenie niż rozpoczęcie palenia w późniejszym wieku [3]. W odniesieniu do palenia tytoniu przez młodzież i dzieci promotorzy zdrowia, rodzice i nauczyciele powinni uświadamiać, że jest ono przyczyną gorszych wyników w nauce i sporcie, powoduje zahamowania wzrostu, zażółcenia zębów i paznokci, czy szarzenia cery. Te argumenty winny być kierowane szczególnie do dziewcząt, bo to one mają większe trudności z rzuceniem nałogu palenia tytoniu [4]. Należy tutaj zauważyć, że większość doniesień dotyczących palenia tytoniu opiera się właśnie na analizie działań, które miałyby zapobiec rozpoczęciu palenia [5]. W Polsce palenie papierosów przez młodzież 15- letnią i starszą jest jednym z najwyższych w Europie. Monitorowanie częstości palenia papierosów przez młodzież było od początku przedmiotem zainteresowań sieci badawczej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children. WHO Collaborative Study). Z raportu badań HBSC z 2010 roku wynika, że w Polsce ma za sobą próbę palenia papierosów 54,4% latków i aż 67,8% latków. Paliło papierosy codziennie 11% latków i 18% latków spośród ankietowanych. Z danych epidemiologicznych wynika, że rozpowszechnienie palenia tytoniu w społeczeństwie polskim obejmuje 9 milionów ludzi, zaś na całym świecie ponad miliard. Palenie tytoniu zabija rocznie około 5,2 milionów ludzi w skali całego globu [6]. W skład dymu tytoniowego wchodzi około 4000 związków chemicznych, spośród których wiele posia- da właściwości teratogenne, mutagenne, toksyczne, a około 40 bierze aktywny udział w kancerogenezie. Za działanie kancerogenne odpowiedzialne są głównie substancje zawarte we frakcji ciał smołowatych dymu, wśród nich: wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, estry kwasów tłuszczowych, nitrozaminy, metale ciężkie, pierwiastki promieniotwórcze i wiele innych [7]. Związki te po przedostaniu się do ustroju za pośrednictwem krwi działają toksycznie na wszystkie narządy organizmu. Istnieje wyraźny związek między paleniem tytoniu, a występowaniem schorzeń nowotworowych u palaczy: płuc, krtani, jamy ustnej, przełyku, pęcherza moczowego, nerek i trzustki [9]. Badania epidemiologiczne wskazują, że osoby palące w przeciwieństwie do niepalących cechują się 30-krotnie większym ryzykiem zachorowania na raka płuc oraz 20-krotnie zwiększonym ryzykiem zachorowania na pozostałe choroby nowotworowe [10]. Działanie rakotwórcze dymu tytoniowego ujawnia się u dużej części palaczy po latach narażenia na jego wpływ [11]. Przewlekła obturacyjna choroba płuc jest obecnie jednym z największych i rosnących problemów zdrowotnych na świecie. Jest to choroba o podłożu wieloczynnikowym, ale zdecydowanie najczęstsza przyczyna tej choroby, stwierdzana w 95% przypadków, to palenie papierosów. Charakteryzuje się słabo odwracalnym, postępującym zmniejszeniem przepływu powietrza przez drogi oddechowe, które rozwija się u osób mających zwykle objawy kliniczne przewlekłego zapalenia oskrzeli lub rozedmy płuc [8]. Stwierdza się, że palenie papierosów powoduje również wzrost częstości występowania przypadków choroby wieńcowej, zawałów serca i nagłych zgonów, niektórych postaci nadciśnienia tętniczego, miażdżycy zarostowej tętnic kończyn dolnych i miażdżycy aorty. U osób niepalących po wypaleniu papierosa obserwuje się wzrost ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie czynności serca, wzrost pojemności wyrzutowej i minutowej serca oraz zwiększone zużycie tlenu przez mięsień serca [12]. Badania innych autorów również potwierdzają fakt, że choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe oraz przewlekła obturacyjna choroba płuc mają związek z narażeniem na dym tytoniowy [13]. Niepokojącym zjawiskiem jest wzrost liczby przypadków palenia tytoniu wśród kobiet. Szybki wzrost rozpowszechnienia palenia papierosów wśród kobiet już dawno był przyczyną wyrażenia opinii, że kobiet także nie ominie epidemia raka płuc [14,15]. Ponadto zauważono wśród kobiet zmniejszenie płodności,

3 Śmigielska K. Rozpowszechnienie używania środków psychoaktywnych wśród młodzieży szkół gimnazjalnych... cz. I 623 które wzrasta wraz z liczbą wypalanych papierosów [16]. Szczególnie negatywny wpływ palenia tytoniu obserwuje się u kobiet w ciąży wpływa ono na stan płodu, a następnie na rozwój dziecka. Narażenie płodu na dym tytoniowy w okresie prenatalnym zwiększa ryzyko: obniżenia urodzeniowej masy ciała, zahamowania wzrostu wewnątrzmacicznego, wcześniactwa, chorób układu sercowo-naczyniowego, oddechowego i nerwowego [17]. O narażeniu płodu na związki zawarte w dymie tytoniowym świadczy obecność kotyniny w płynie owodniowym, krwi pępowinowej i moczu noworodka [18]. Badania ogłoszone w American Journal of Epidemiology przez badaczy z Północnej Karoliny (USA) dowiodły, że u dzieci matek palących ryzyko zachorowania na białaczkę wzrastało do 30%; również częstsze było występowanie u tych dzieci innych rodzajów nowotworów złośliwych, częściej niż u dzieci matek niepalących. Okazało się jednak, że palenie papierosów przez ojców również zwiększało liczbę zachorowań na nowotwory złośliwe ich dzieci [19]. Bierne wdychanie dymu tytoniowego ma działanie mutagenne, teratogenne i rakotwórcze, a im komórki są młodsze i bardziej aktywne metabolicznie, tym łatwiej ulęgają uszkodzeniu. Znane są znacznie częstsze nagłe zgony u noworodków narażonych na dym tytoniowy, a także wady wrodzone, białaczki i inne nowotwory złośliwe u dzieci matek palących papierosy. W ostatnim czasie podkreśla się wpływ biernego palenia tytoniu na zmniejszenie ilorazu inteligencji u dzieci. Zarówno w Polsce, jak i w innych krajach, wspólnym wysiłkiem Światowej Organizacji Zdrowia, instytucji rządowych oraz organizacji pozarządowych, podejmowanych jest wiele działań w celu przeciwdziałania epidemii palenia tytoniu. Wśród nich ważną rolę odgrywa monitorowanie używania tytoniu przez ludzi w różnym wieku oraz badanie ich wiedzy, przekonań oraz opinii na tematy związane z paleniem tytoniu [20, 21], które to powinny stanowić podstawę do planowania programów edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia w tym zakresie. Warto tutaj zauważyć, że nastąpił spadek palenia papierosów przez społeczeństwo polskie. W połowie lat 90. XX w. ich sprzedaż utrzymywała się na poziomie miliardów sztuk rocznie. Między rokiem 1995 a 2004 ilość wypalanych papierosów oscylowała w granicach 2724 sztuk rocznie [22]. Zjawisko to jest najprawdopodobniej wynikiem wprowadzonych zmian w ustawodawstwie, dotyczącym palenia tytoniu oraz rządowego programu ograniczającego palenie, a także wielu działań edukacyjnych dotyczących zdrowotnych następstw palenia tytoniu. Założenia badań Poznanie czynników wpływających na zdrowie i zachowania zdrowotne w tym również w zakresie palenia tytoniu przez młodzież może znacząco zwiększyć skuteczność działań z zakresu edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia ukierunkowanej na młodzież szkolną. Cel badań Poznanie rozpowszechnienia palenia tytoniu wśród młodzieży szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych i kształtowania się postaw młodzieży względem tego nałogu. Materiał i metody badań Badania prowadzono wśród młodzieży ze szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych znajdujących się na terenie powiatu pleszewskiego (województwo wielkopolskie). W okresie prowadzenia badań powiat pleszewski liczył ogółem około 61 tysięcy mieszkańców, wśród których było 4049 uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych w przedziale wiekowym lat. Spośród tych uczniów wylosowano klasy liczące ogółem 1077 uczniów w przedziale wiekowym lat, co stanowiło 26% wszystkich uczniów w tym przedziale wiekowym w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych w powiecie pleszewskim. Do badań zastosowano autorski kwestionariusz ankiet po uprzednim przeprowadzeniu badania pilotażowego na grupie 50 uczniów. Badania przeprowadziła osobiście autorka pracy (bez obecności wychowawców i nauczycieli) zbierając ogółem 1077 wypełnionych kwestionariuszy; 30 niepoprawnie wypełnionych kwestionariuszy ankiet odrzucono, a pozostałe 1053 kwestionariuszy ankiet (97,8% ogółu rozdanych) poddano szczegółowej analizie. Wyniki badań Okazuje się, że 51,7% ankietowanych, tj. 544 ze 1053 badanych uczniów w wieku od 14 do 19 lat, wypaliło w życiu przynajmniej jednego papierosa. Obecnie pali papierosy, tj. w czasie przeprowadzania badań, 20,3% (214) ogółu ankietowanych, w tym 144 chłopców na 593 objętych badaniami (24,3%) i 70 na 460 objętych badaniami (15,2%) dziewcząt. Z analizy wynika, że 330 spośród 544 ankietowanych, którzy wypalili w życiu przynajmniej jednego papierosa, a więc 60,7%, rzuciło palenie lub po wypaleniu jednego papierosa więcej już tego nie zrobiło. Większą skłonność do palenia papierosów wykazywali uczniowie starsi. Najwyższy odsetek palących (30%) był w grupie młodzieży w wieku lat. Palenie papierosów wg wieku przedstawiono w tabeli I.

4 624 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(3): Grupą, w której najczęściej badani palili papierosy, była grupa uczniów, których ojciec miał wykształcenie podstawowe (28%), a najrzadziej palili papierosy uczniowie, których ojcowie mieli wykształcenie wyższe (16%) (tab. II). Podobnie jak w odniesieniu do poziomu wykształcenia ojców, najwięcej uczniów palących papierosy było w grupie, w której matki miały wykształcenie podstawowe (33%), a najmniej, gdy wykształcenie matki było wyższe (16%), choć jednoczesnie była to grupa uczniów najmniej liczna wśród ankietowanych (tab. III). Najwięcej palących uczniów (84 osoby) pochodziło z rodzin niepalących, co obrazuje tabela 4, ale Tabela I. Palenie papierosów wg wieku Table I. Cigarette smoking by age Wiek (w latach) Liczba palących uczniów Odsetek palących uczniów Tabela II. Palenie tytoniu wg wykształcenia ojca Table II. Tobacco smoking by father s education Wykształcenie ojca Liczba ankietowanych Liczba palących n % podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe nie podano Razem Tabela III. Palenie tytoniu wg wykształcenia matki Table III. Tobacco smoking by mother s education Wykształcenie matki Liczba ankietowanych Liczba palących n % podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe nie wiem Razem Tabela IV. Palenie tytoniu przez młodzież w zależności od palenia tytoniu przez rodziców Table IV. Correlation between tobacco smoking by students and tobacco smoking by parents Palący rodzic Liczba niepalących ankietowanych Liczba palących ankietowanych Razem Żaden Matka Ojciec Oboje Razem była to jednocześnie grupa największa i dopiero ryc. 1 pokazała, że najczęściej uczniowie palili papierosy z rodzin palących papierosy, a najmniejsze prawdopodobieństwo palenia ucznia występowało, gdy rodzina ucznia była niepaląca. Spośród 1053 ankietowanych 988, tj. 93,8%, uważało, że palenie papierosów ma szkodliwy wpływ na stan zdrowia, a tylko 19 osób, tj. 1,6%, uważało, że palenie nie ma negatywnego wpływu na stan zdrowia. Mimo tej wiedzy (ankietowani, którzy odpowiedzieli, że palenie ma z pewnością negatywny wpływ na zdrowie lub umiarkowany) paliło nadal papierosy 188 osób, tj. 17,8% spośród osób świadomych zagrożenia zdrowotnego wynikającego z palenia tytoniu. Opinie uczniów dotyczące palenia przedstawia tabela V. Tabela V. Opinie uczniów nt. szkodliwości palenia tytoniu Table V. Students opinions on harmfulness of tobacco smoking Czy palenie tytoniu jest szkodliwe? Liczba odpowiedzi n % z pewnością tak ,4 tak, ale umiarkowanie ,5 nie ma prawie żadnego wpływu 19 1,6 nie mam zdania na ten temat 46 4,5 Razem , % ,8 24,2 17,8 30,1 0 żadne nie pali pali matka pali ojciec oboje palą Ryc. 1. Odsetki palących uczniów w zależności od palenia tytoniu przez rodziców Fig. 1. Percentage of smoking students and tobacco smoking by parents Omówienie Do dość powszechnych, niekorzystnych zachowań zdrowotnych wśród młodzieży zalicza się palenie papierosów, często występujące także w badaniach własnych. A trzeba podkreślić, że w Polsce wskaźniki palenia papierosów przez młodzież 15-letnią i starszą są jednymi z najwyższych w Europie. Nawyk regularnego palenia tytoniu w Polsce inicjuje codziennie około 500 dzieci, sięgając po swojego pierwszego papierosa [23]. Wyjątkiem nie jest, że nastolatkowie palą nawet do 20 papierosów dziennie [24].

5 Śmigielska K. Rozpowszechnienie używania środków psychoaktywnych wśród młodzieży szkół gimnazjalnych... cz. I 625 Skutki palenia papierosów ujawniają się w życiu dorosłym, ale początki uzależnień przypadają często na dzieciństwo i młodość. Wyniki badań własnych wskazują, że ponad 50% uczniów w wieku lat wypaliło w życiu przynajmniej jednego papierosa, a regularnie paliło 20% spośród ankietowanych; wskaźniki te były wyższe wśród chłopców. Badania własne wykazują też, że największą grupą palącą byli latkowie; z wiekiem wzrasta odsetek palących uczniów oraz liczba wypalanych przez młodzież papierosów. Podobne wyniki uzyskali także inni badacze [25-27]. Niepokojący jest fakt, że wśród latków aż 5% było uzależnionymi palaczami. U kolejnych około 1/3 palących 15-latków istniało ryzyko stania się regularnym palaczem w najbliższych latach. To stwierdzenie jest oparte na wynikach badań innych autorów, według których około połowa osób, które rozpoczęły palenie papierosów w młodości, pozostaje palaczami do późnych lat życia [28]. Z badań Boudreaux i wsp. [29] wynika, że 25% palącej młodzieży z przedziału wiekowego lat chce porzucić ten nałóg, jednak udaje się to zaledwie 5% tych nastolatków. Młodzież ta jest przekonana o szkodliwych następstwach palenia tytoniu, jednak kontynuuje ten nałóg [30]. Środowiska rodzinne oraz rówieśnicy mają znaczący wpływ na doświadczenia związane z paleniem tytoniu. Postawa rodziców, to czy palą papierosy, ma znaczący wpływ na podjęcie decyzji o paleniu papierosów przez dzieci. Z badań własnych wynika, że najczęściej palą uczniowie z rodzin palących, tj. 30,1% spośród ankietowanych, gdzie rodzice palą oboje. Dzieci obserwując swoich rodziców palących oswajają się z obrazem człowieka palącego i robią to samo, stając się jednocześnie odpornymi na działania edukacyjne. Badania własne wykazały również pewną zależność pomiędzy poziomem wykształcenia rodziców, a paleniem tytoniu wśród młodzieży; 28% uczniów pochodzących z rodzin, gdzie ojciec miał wykształcenie podstawowe, paliło częściej a najrzadziej, bo 16% uczniów, gdzie ojciec miał wykształcenie wyższe. Podobna sytuacja potwierdziła się w odniesieniu do matek. Najwięcej uczniów palących papierosy było w grupie, w której matki miały wykształcenie podstawowe (33%), a najmniej, gdy wykształcenie matki było wyższe (16%), choć była to jednocześnie grupa uczniów najmniej liczna wśród ankietowanych. Świadomość szkodliwości palenia wśród ankietowanych była bardzo wysoka, bo aż 94% uczniów uważało, że palenie papierosów ma negatywny wpływ na zdrowie a mimo to 19% spośród nich paliło papierosy. Palenie papierosów przez młodzież w wieku dojrzewania zwiększa prawdopodobieństwa wchodzenia w następne zachowania ryzykowne takie, jak picie alkoholu lub używanie innych substancji psychoaktywnych [27]. Wnioski 1. Ponad 50% uczniów w wieku lat wypaliło w życiu przynajmniej jednego papierosa, a regularnie paliło 20% spośród ankietowanych; wskaźniki te były wyższe wśród chłopców. 2. Skłonność do palenia papierosów rośnie z wiekiem. Najwięcej osób palących wśród ankietowanych była w grupie latków. 3. Badani, których ojciec ma wykształcenie podstawowe, palili najwięcej papierosów. Badani, których matka miała wykształcenie podstawowe, również najliczniej palili papierosy. 4. Najwięcej uczniów paliło papierosy z rodzin, gdzie papierosy palą oboje rodzice. 5. Ponad 90% ankietowanych uważało, że palenie papierosów jest szkodliwe dla zdrowia, a mimo to około 18% z nich paliło nadal. Piśmiennictwo / References 1. Sokołowska M. Wsparcie społeczne, jako element profilaktyki. Remedium 2011, 6: Stępień E. Problemy profilaktyki w świetle wyników badań. Remedium 2010, 3: Hurko-Czalej A. Korelaty osobowości, a uzależnienie od tytoniu w wybranych grupach młodzieży. Palenie tytoniu wolność czy zniewolenie. KUL, Lublin Fergusson DM, Horwood LJ. Transitions to cigarette smoking during adolescence. Addict Behav 1995, 20: Cohen S, Kamarck T, Mermelstein R. A global measure of perceived stress. J Health Soc Behav 1983, 24: Wojtyła-Buciora P, Marcinkowski JT, Wojtyła A. Palenie tytoniu przez licealistów w opinii młodzieży i ich rodziców. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): Kopacz-Świderska J. Zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Rozprawa doktorska. AM, Poznań Kuna P, Dryjański T. Dym tytoniowy a choroby układu oddechowego. Oddział Chorób Wewnętrznych ZOZ MSWiA w Łodzi. UM, Łódź. 9. Klein LC, Corvin EJ, Stine MM. Smoking abstinence impairs time estimation accuracy in cigarette smokers. Psychopharmacol Bull 2003, 37(1):

6 626 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(3): Glover ED, Glover PN, Payne TJ. Treating nicotine dependence. Am J Med Sci 2003, 326(4): Mierzecki A, Gąsiorowski J. Palenie papierosów. [w:] Wybrane problemy z dziedziny promocji zdrowia i profilaktyki w praktyce lekarza rodzinnego praca zbiorowa. Mierzecki A, Godycki-Ćwirko M (red). Aktis, Łódź-Szczecin Górecka D (red). Palenie albo zdrowie. IGiCP, Warszawa Jędrychowski W. Podstawy epidemiologii. UJ, Kraków Kirschner H. Rola społecznych zróżnicowań w kształtowaniu sytuacji zdrowotnej w Polsce. CMKP, Warszawa Pająk A, Topór-Mądry R. Ocena stanu zdrowia populacji. [w:] Zdrowie publiczne wybrane zagadnienia. Czupryna A, Poździoch S, Ryś A, Włodarczyk WC (red). Vesalius, Kraków 2000: Florek E. Palenie tytoniu a płodność kobiet. Ginekol Prakt 1996, 3: Adamek R. Ekspozycja kobiet ciężarnych na dym tytoniowy a stan zdrowia noworodków. Rozprawa doktorska. UM, Poznań Piekoszewski W, Florek E. Markery narażenia na dym tytoniowy. Prodruk, Poznań Lewandowicz J. Zwalczanie palenia tytoniu: metodyczne wskazówki dla lekarzy rodzinnych. Fundacja Wszystko dla Zdrowia, Łódź Ministerstwo Zdrowia, World Health Organization Regional Office for Europe. Globalny sondaż dotyczący używania tytoniu przez osoby dorosłe (GATS) Polska Ministerstwo Zdrowia, Warszawa Mazur J, Woynarowska B, Kowalewska A (oprac). Palenie tytoniu. UW, Warszawa Jaworski M, Linke D, Przewoźnik K, Zatoński W. Profilaktyka chorób odtytoniowych ogólnopolskie kampanie zdrowotne. [w:] Palenie tytoniu w Polsce: podstawy, następstwa zdrowotne i profilaktyka. Zatoński W, Przewoźnik K (red). Centrum Onkologii Instytut, Warszawa 1999: Marmon G, Flak E. Podstawy i zachowania związane z paleniem papierosów u uczniów szkół podstawowych i gimnazjów. Prz Lek 2004, 61(10): Strychowska A. Postawy młodzieży wobec nikotyny. Wychowawca 2008, 10: Czaja M, Kania K, Marek A, Korzon M. Zachowania antyzdrowotne w okresie dojrzewania u młodzieży średnich szkół technicznych Gdańska palenie papierosów, narkotyki, alkohol. Now Lek 1997, 66(supl 1): Kubera R, Baran A, Krzyżaniak A. Palenie tytoniu wśród dzieci i młodzieży. Wiad Lek 2002, 55(supl 1): Micun L. Palenie tytoniu wśród młodzieży szkół podstawowych i gimnazjów powiatu sokólskiego. Wiad Lek 2002, 55(supl 1, cz. 2): Kowalewska A, Woynarowska B, Mazur J. Uzależnienie od nikotyny i gotowość do rzucenia palenia wśród palącej młodzieży 15-letniej. Probl Hig Epid 2005, 86(2): Boudreaux ED, Francis JL, Carmack Taylor CL, Scarinci IC, Brantley PJ. Changing multiple health behaviors: Smoking and exercise. Prev Med 2003, 36(4): Woynarowska B, Mazur J. Przekonania dotyczące palenia tytoniu wśród młodzieży 15-letniej w różnych krajach. Alkoh Narkom 2001, 14(4):