zarządzanie, monitorig i sterowanie w energooszczędnej eksploatacji pomp i ujęć głębinowych

Transkrypt

1 Marian Strączyński, Jan Wąsowski, Przemysław Zatorski MAST, Bełchatów SPM SYSTEM zarządzanie, monitorig i sterowanie w energooszczędnej eksploatacji pomp i ujęć głębinowych 1. Wstęp Zagadnienie oszczędności energii elektrycznej dotyczy większości przedsiębiorstw wodociągowych w Polsce, których produkcja oparta jest na eksploatacji głębinowych ujęć wód (rys. 1) [1]. techniki systemów, automatyki itp. Wiemy też, że z punktu widzenia eksploatacji pomp głębinowych, najważniejszym zagadnieniem jest właściwy dobór parametrów pompy do warunków pracy w układzie pompowym, eksploatowanym w danej studni ujęcia. Właściwy dobór pompy głębinowej gwarantuje uzyskiwanie wysokich wskaźników sprawności energetycznej w przyszłej eksploatacji głębinowego agregatu pompowego oraz zapewnia jego długotrwałą i bezawaryjną pracę na ujęciu. Opracowane modele matematycznego kreatora doboru pomp do bieżącej i prognozowanej charakterystyki studni oraz charakterystyki układu pompowego wraz z modelami ocen energochłonności i diagnostyki pracy układów: studnia agregat pompowy rurociąg z armaturą, systemowo zmieniają sposób zarządzania w eksploatacji ujęć. 2. Budowa systemu Rys. 1. Udział wód podziemnych i głębinowych w zaopatrzeniu w wodę w Polsce [1] Przykładem nowoczesnego podejścia do zarządzania eksploatacją pomp i ujęć głębinowych jest aktualnie wdrażany w Polsce i za granicą, system SPM SYSTEM Submersible Pumps Managment. System ten z założenia ukierunkowany jest na prowadzenie ciągłej optymalizacji pracy układów pompowych pomp głębinowych, mającej na celu zminimalizowanie zużycia energii oraz utrzymywanie wysokiej niezawodności w wydobyciu wód wgłębnych na ujęciu. W SPM SYSTEM uwzględnia się kompleks charakterystycznych dla eksploatacji studni i pomp głębinowych, wzajemnie przenikających się, zagadnień z dziedzin: hydrogeologii, techniki pompowej, hydromechaniki, elektrotechniki, SPM SYSTEM posiada modułowo rozbudowywane [2] poziomy oprogramowań SoftSPM oraz systemowe zestawy oprzyrządowania i opomiarowania studni SPM. Wzajemna kompatybilność oprogramowania SoftSPM oraz opomiarowania układów pompowych studni SPM, umożliwia praktycznie dowolne konfigurowanie budowy systemu przez każdego użytkownika. SPM SYSTEM można optymalnie skonfigurować dla użytkownika kilku, czy też kilkudziesięciu, kilkuset czy nawet kilku tysięcy studni, niezależnie czy będą to studnie ujęciowe, czy też np. odwadniające. Zakres budowy systemu obejmuje: Oprogramowanie: SoftSPM BASIC systemy kilku, kilkunastu studni, SoftSPM STANDARD systemy kilkudziesięciu studni, SoftSPM ENTERPRICE systemy kilkuset, a nawet kilku tysięcy studni. Oprzyrządowanie i opomiarowanie studni: SPM MIN minimalny zakres opomiarowania studni, SPM BASE najczęściej stosowany zakres opomiarowania studni, SPM OPT rozbudowany, zakres opomiarowania studni. Na rys. 2 pokazano, dla przykładu, schemat strukturalny najbardziej rozbudowanego oprogramowania SoftSPM ENTERPRICE, które oprócz zarządzania eksploatacją studni obsługuje stację prób głębinowych agregatów 42 styczeń/luty

2 Rys. 2. schemat strukturalny oprogramowania SoftSPM ENTERPRICE pompowych, remonty pomp oraz silników głębinowych wraz z zarządzaniem gospodarką pompową ujmującą optymalizację rezerw pomp, silników i ich części zamiennych. Oprogramowanie to dedykowane jest dla użytkowników kilkuset czy też kilku tysięcy studni, najczęściej są to korporacje czy też duże kopalnie odkrywkowe. SPM SYSTEM posiada trzy wersje oprzyrządowania i opomiarowania studni SPM MIN, SPM BASE oraz SPM OPT. Każda z tych wersji bazuje na najnowszych, dedykowanych, rozwiązaniach z dziedziny opomiarowania układów pompowych studni, do których należy między innymi zintegrowana sonda pomiaru ciśnień wewnątrz i na zewnątrz rurociągu tłocznego pompy głębinowej, montowana za króćcem tłocznym pompy, pod wodą. Sonda ta (patent RP) umożliwia precyzyjne wyznaczenie bilansu strat przepływu w układzie pompowym, w tym określenie liniowych strat przepływu w rurociągu, na którym pracuje pompa głębinowa. Na podstawie zmierzonych wartości ciśnień wewnątrz i na zewnątrz rurociągu tłocznego pompy głębinowej tuż za jej króćcem tłocznym pod wodą, modele matematyczne systemu umożliwiają precyzyjne odwzorowanie położenia punktu pracy pompy głębinowej na jej charakterystyce, a tym samym diagnozują (patent RP) bieżący stan techniczny pracującej pompy i silnika głębinowego. Na rys. 3 pokazano widok zintegrowanej sondy pomiaru ciśnień podczas jej montażu w rurociągu tłocznym pompy głębinowej. Na rys. 4, dla przykładu, przedstawiono schemat zabudowy urządzeń i opomiarowania dla wersji bazowej SPM BASE, najczęściej stosowanej przez użytkowników. W wersji tej w układzie pompowym mierzone są następujące parametry: Pomiary studzienne: ciśnienie p p przy króćcu tłocznym pompy głębinowej (po wodą), położenie statycznego lub dynamicznego zwierciadła wody H st, H d w studni, ciśnienia p 1, p 2 (przed i za zasuwą dławiącą), wydajność pompy, Q. Pomiary elektryczne: napięcie zasilania, U, pobór prądu, I, pobór mocy czynnej, P e, współczynnik mocy, cos Ø, diagnostyka prądowa. Sterowanie zdalne: załączanie/wyłączanie silnika pompy. Rys. 3. Widok zintegrowanej sondy pomiaru ciśnień podczas jej montażu w rurociągu tłocznym pompy głębinowej styczeń/luty

3 Sterowanie zdalne: otwieranie/zamykanie zasuwy, zwiększanie/zmniejszanie obrotów silnika falownik, załączanie/wyłączanie silnika pompy, Z każdego obiektu przekazywany jest także sygnał dwustanowy, generowany w sytuacji ingerencji osób niepowołanych (tzw. sygnał ochrony obiektu). Sygnały z aparatury kontrolno-pomiarowej doprowadzone są do szafki automatyki, w której zainstalowany jest specjalnie oprogramowany sterownik SIMATIC S7 1200, współpracujący (zazwyczaj poprzez sieć GSM sms) lub GPRS z oprogramowaniem SoftSPM. Możliwe są również inne środki przekazu danych: światłowody, radio, wi -fi, kable telekomunikacyjne itp. W przypadku indywidualnych potrzeb, sterownik posiada własne algorytmy sterowania dedykowanego uruchamiane zdalnie z programu, np. SoftSPM ENTERPRICE. Rys. 4. Schemat zabudowy urządzeń i opomiarowania dla wersji bazowej S P M BASE Z każdego obiektu przekazywany jest także sygnał dwustanowy, generowany w sytuacji ingerencji osób niepowołanych (tzw. sygnał ochrony obiektu). Wersja SPM BASE jest najczęściej stosowaną w eksploatacji ujęć i nie wymaga ograniczeń w jakości pompowanego medium. Wersja ta zapewnia wysoką dokładność pomiarów parametrów hydraulicznych w układzie pompowym klasa pomiarów poniżej 0,5. Wersja SPM BASE współpracuje, podobnie jak SPM MIN, ze specjalizowanym sterownikiem SZ 21. Rys. 5 pokazuje przykładową aplikacje wersji SPM BASE na ujęciu. Wersja optymalna, SPM OPT, przedstawiona jest na rys. 6. W tej wersji zastosowane jest następujące opomiarowanie oraz sterowanie układu pompowego: Pomiary studzienne: ciśnienie p p przy króćcu tłocznym pompy głębinowej (po wodą), położenie statycznego lub dynamicznego zwierciadła wody H D, H ST w studni, ciśnienia p 1, p 2 (przed i za zasuwą dławiącą), wydajność pompy, Q, temperatura wody, T w, temperatura uzwojeń silnika T s czujnik PT-100, zasolenie wody z s. Pomiary elektryczne: napięcie zasilania, U, pobór prądu, I, pobór mocy czynnej, P e, współczynnik mocy, cos Ø, diagnostyka prądowa. Rys. 5. Przykładowa aplikacja SPM BASE na ujęciu Rys. 6. Wersja optymalna systemu, SPM OPT 44 styczeń/luty

4 3. Funkcjonowanie systemu W SPM SYSTEM zarządzanie eksploatacją pomp i ujęć głębinowych prowadzone jest z posiadanego poziomu oprogramowania SoftSPM, które skonfigurowane jest w ten sposób, by już na etapie pierwszego wglądu na pracę systemu, a więc na mapie zbiorczej, można było odczytać wyniki ocen pracy obiektów oraz ich aktualny stan eksploatacji (rys. 7). bieżące odkształcenie charakterystyki H = f(q) eksploatowanej pompy w układzie pompowym wraz z diagnostyką szczelności rurociągu tłocznego (patent RP), wartość aktualnego stopnia zdławienia przepływu w armaturze układu pompowego, wartość dokładnie wyznaczonych strat liniowych w rurociągu tłocznym pompy, bieżący poziom energochłonności układu pompowego. W oparciu o zakodowane w modelach matematycznych kryteria ocen uwzględniające systemowe, wzajemne uzależnienia parametryczne i ich czasowo zmienne przebiegi, program ocen zestawia wyniki dla poszczególnych, bieżących zestawów pomiarów z obiektów. Wyniki przedstawione są w formie tekstowej i graficznej. Kolory tła tekstów ocen świadczą o ich zakresach z zachowaniem zasady: kolor zielony oznacza eksploatację optymalną, kolor żółty wskazuje na pracę w obszarze granicznym, kolor czerwony oznacza eksploatację nieopłacalną. Przykładowe oceny układu pompowego pokazano na rys. 9. Wyraźnie widać zakres zmian w układzie pompowym łącznie z tzw. paskiem jego energochłonności. Rys. 7. Jedna z początkowych wizualizacji SPM SYSTEM Wizualizacja wyników przeprowadzonych analiz w modelach matematycznych ocen eksploatacji układu pompowego odwzorowana jest na rys. 8. Oceny przeprowadzane są komputerowo na podstawie bieżących wartości parametrów hydraulicznych i elektrycznych przekazanych do oprogramowania SoftSPM z oprzyrządowania i opomiarowania SPM. Modele matematyczne ocen uwzględniają: lokalizację punktu pracy pompy w wyznaczonym wcześniej matematycznym przedziale optymalnej eksploatacji, Rys. 9. Przykładowe oceny układu pompowego Rys. 8. Wizualizacja wyników przeprowadzonych analiz w modelach matematycznych ocen eksploatacji układu pompowego Na rys. 10 pokazano wizualizację graficzną, odwzorowującą kolorystycznie miejsca oceny na schemacie budowy układu pompowego. Kolor rurociągu tłocznego oraz przepustnicy wskazuje na wynik oceny dla tych elementów układu. Na schemacie tym pokazano też wartość bieżącej wydajności pompy oraz aktualne położenie zwierciadła wody w studni. Ocena stopnia odkształcenia charakterystyki H = f(q) wizualizowana jest kolorem zaznaczonego punktu pracy pompy na tej właśnie charakterystyce (rys. 10). Podobnie, jak w poprzednich przypadkach, kolory ocen zielony, żółty, czerwony oznaczają odpowiednio: pracę optymalną, początek odkształcania charakterystyki, charakterystykę odkształconą. Na rys. 11 pokazano widok oceny stopnia odkształcenia charakterystyki H = f(q) oraz ocenę położenia punktu pracy pompy na tle przedziału optymalnej stosowalności pompy. Jak widać, pompa pracuje w optymalnym zakresie przedziału stosowalności, lecz ma charakterystykę już odkształconą. Zgodnie z zasadą przyjętą w systemie chcąc zapoznać się z dokładniejszą oceną, należy kliknąć na obiekt zainteresowania, i tak, po kliknięciu na charakterystykę z zakolorowanym punktem pracy pompy, wchodzimy w głębszą warstwę analizy, odzwierciedlającą dokładne położenie punktu styczeń/luty

5 pracy na tle rzeczywistej charakterystyki pompy ze stacji prób (rys. 12). Rys. 12. Analiza odzwierciedlająca dokładne położenie punktu pracy na tle rzeczywistej charakterystyki pompy Rys. 10. Wizualizację graficzna, odwzorowująca kolorystycznie miejsca oceny na schemacie budowy układu pompowego Punkt w kolorze niebieskim obrazuje rzeczywistą wysokość podnoszenia pompy dla danej wydajności, a więc rzeczywiste położenie punktu pracy na nowej, zmienionej już charakterystyce. Wykonana przez model matematyczny analiza rzeczywistego odkształcenia charakterystyki wykorzystuje pomiary ciśnień wykonane przez zintegrowaną sondę zamontowaną za króćcem tłocznym pompy głębinowej. Metoda diagnostyki pompy głębinowej i układu pompowego za pomocą zintegrowanej sondy pomiarów ciśnień jest aktualnie najnowszym, patentowanym sposobem oceny stanu pracy pompy głębinowej wraz z całym układem. W górnej części ekranu ocen położone są panele sterowania pracą głębinowego agregatu pompowego załącz/wyłącz silnik pompy oraz panel sterowania np. położeniem przepustnicy (rys. 13). Rys. 13. Panele sterowania pracą głębinowego agregatu pompowego załącz/ wyłącz silnik pompy oraz panel sterowania np. położeniem przepustnicy Rys. 11. Oceny stopnia odkształcenia charakterystyki oraz położenia punktu pracy pompy na tle przedziału jej optymalnej stosowalności Na rys. 14 pokazano widok ekranu odzwierciedlającego działanie zbiornika zasobnika wody zasilającego sieć wodociągową. Graficznie zobrazowano stopień zapełnienia zbiornika oraz zaznaczono położenie poziomów ostrzegawczych i alarmowych. Wartości położenia tych poziomów podane są obok widoku zbiornika, natomiast w dolnej części ekranu podana jest informacja o studniach podających wodę do zbiornika oraz zaznaczone jest, czy studnie te aktualnie pracują czy też są wyłączone z ruchu. Zakres ustawiania poziomów można przesyłać zdalnie z programu SoftSPM wg aktualnych potrzeb użytkownika. Zgodnie z założeniami SPM SYSTEM, zakres przetwarzanych danych oraz informacji jest wyjątkowo szeroki i w praktyce obejmuje: 46 styczeń/luty

6 Rys. 14. Widok ekranu odzwierciedlającego działanie zbiornika zasobnika wody zasilającego sieć wodociągową Oprogramowanie Kepware Siemens S7-200/S7-300/ S7-400/S Ethernet OPC Server WiFi. Automatykę: sterowniki S7 SIMATIC, sterowniki SZ-21, urządzenia WiFi, stacje bazowe SB-21, sterowniki ST-1, koncentratory KDP-1, szafy automatyki SZA 1.2 SPM, oprzyrządowanie pomiarowe. Organizację i zarządzanie: gospodarka magazynowa, zarządzanie eksploatacją decyzje eksploatacyjne, konsulting oraz szkolenia. Technikę pompową: komputerowy katalog głębinowych agregatów pompowych wraz z wyborem i doborem pomp, automatycznie sterowane stacje prób pomp głębinowych, wizualizację pracy punktów pracy pomp na ich charakterystykach H = f(q) podczas eksploatacji (charakterystyki katalogowe lub ze stacji prób), matematyczne oceny eksploatacji pomp wg charakterystyk katalogowych i rzeczywistych. Technikę wiertniczą i hydrogeologię: komputerowy katalog studni oraz piezometrów, bazę danych eksploatacyjnych studni i piezometrów, bazę danych chemii wody. Elektrotechnikę: komputerowy katalog silników głębinowych, bazę danych eksploatacyjnych silników głębinowych, bazę danych osprzętu elektrycznego i kabli, szafy zasilająco-sterownicze i pomiarowe wraz urządzeniami. Technikę komputerową: oprogramowanie SoftSPM: SoftSPM BASIC pakiet startowy, statystyki pracy ujęcia, ocena, katalogi pomp, silników, kabli, oprzyrządowania i armatury; SoftSPM STANDARD pakiet startowy, statystyki pracy ujęcia, ocena, katalogi pomp, silników, kabli, oprzyrządowania i armatury, stacje prób głębinowych agregatów pompowych; SoftSPM ENTERPRICE pakiet startowy, statystyki pracy ujęcia, ocena, katalogi pomp, silników, kabli, oprzyrządowania i armatury, stacje prób głebinowych agregatów pompowych, pakiet remontów pomp i silników głębinowych, zarządzanie gospodarką eksploatacji i remontów agregatów pompowych; oprogramowanie OPC Siemens, oprogramowanie SINAUT Siemens modemy GSM/ sms/gprs, Jak widać z powyższego zestawienia, prezentującego elementy funkcjonujące w ramach SPM SYSTEM, zagadnienie optymalizacji w zarządzaniu eksploatacją studni i pomp głębinowych jest wyjątkowo wielodyscyplinarne i wyraźnie złożone. 4. Zdalny przekaz danych, sterowanie pracą ujeć, dostęp Uwzględniając współczesne, nowoczesne technologie w zakresie zdalnego sterowania oraz przekazu danych cyfrowych, w SPM SYSTEM skupiono się głównie na szerokim wykorzystywaniu sieci GSM. Do komunikacji pomiędzy obiektami (zbiornik SZ-21, studnia SZ-21, oprogramowanie SoftSPM) wykorzystuje się usługę przesyłania krótkich wiadomości tekstowych (sms) w cyfrowych sieciach telefonii komórkowej. Dla zapewnienia wysokiej niezawodności, każdy sms, który jest wysyłany jako źródło danych (z dowolnego obiektu) jest potwierdzany przez sms zwrotny z obiektu, do którego był wysyłany. W przypadku braku tej obustronnej komunikacji pojawia się alarm/powiadomienie z kompletną informacją o jego rodzaju i przyczynie. Na rys. 15 pokazano przykładowy schemat komunikacji w sterowaniu i informowaniu o pracy SPM SYSTEM. Rys. 15. Schemat komunikacji w sterowaniu i informowaniu o pracy SPM SYSTEM Można wykorzystywać dowolną sieć GSM, a tym samym, przy ewentualnym użyciu anten wzmacniających, poziomy zasięgów dla łączności w technologii sms. W ten sposób znacznie rozszerzono możliwości sterowania i przekazu danych. Przed wdrożeniem systemu wykonywane są odpowiednie pomiary zasięgów. Specjalizowane sterowniki systemu SZ-21 i SIMATIC S skonfigurowano w ten sposób, by właśnie technologie sterowania i przekazu danych funkcjonowały głównie za pomocą sms. Konfiguracja ta, oprócz szybkiego działania przy słabych zasięgach, znacznie obniża styczeń/luty

7 koszty utrzymania systemu, a tym samym wpływa na koszty jego eksploatacji. Jest zrozumiałym, że lokalne oprogramowania sterowników wymagają bardziej rozbudowanych i skomplikowanych algorytmów zapewniających stały, merytoryczny nadzór nad obiektem. Praktycznie, sterownik wysyła sms tylko wtedy, gdy pojawi się takie zdarzenie, które wymaga reakcji z programu wyższego, zlokalizowanego na serwerze użytkownika lub na serwerze ogólnodostępnym ( Opisana struktura budowy i technologia oprogramowania SoftSPM praktycznie nie rozróżnia odległości od serwera do danego obiektu czas dotarcia sms od i do serwera nie przekracza kilkudziesięciu sekund czy, maksymalnie, kilku minut, tak więc reakcja z programu wyższego jest praktycznie natychmiastowa. Zawsze można nawiązać połączenia bezpośrednie CSD. Podobnie jest w przypadku, gdy z serwera załączamy lub wyłączamy silnik pompy lub też zdalnie zmieniamy nastawy innych parametrów np. częstotliwość pracy falownika, położenie przepustnicy itp. SPM SYSTEM skupia w swojej bazie wiedzy oraz w budowie skomplikowanych modeli matematycznych szereg dokładnych procedur postępowania oraz możliwych do przewidzenia standardowych i awaryjnych stanów pracy układów pompowych. W miarę upływu czasu bazy te systematycznie się powiększają, a tym samym, system sam w sobie optymalizuje działanie poszczególnych algorytmów pracy. W przypadku posiadania przez użytkownika dowolnych ilości studni oraz wielu zbiorników połączonych rozbudowaną siecią rurociągów, oprogramowanie systemu SoftSPM umożliwia konfigurowanie praktycznie dowolnej struktury sterowania obiektami znajdującymi się w zasięgu sieci GSM. Gdy obiekty są położone ewidentnie poza zasięgiem GSM, konfiguracja systemu wybiera inne media dostępu, np. radio, kable, światłowody itp. W SPM SYSTEM wdrożono dostęp do oprogramowań poprzez tzw. chmurę obliczeniową [3] (ang. Cloud Computing). Chmura, to model dystrybucji narzędzi informatycznych polegający na udostępnianiu użytkownikom oprogramowania, infrastruktury lub platform rozwoju aplikacji zainstalowanych na serwerach utrzymywanych przez dostawcę (w tym przypadku SPM SYSTEM ). W modelu Chmury użytkownik nie musi instalować kompletnego systemu informatycznego do połączenia z środowiskiem chmury wystarczy jedynie dostęp do internetu oraz przeglądarka internetowa. Ze względu na możliwość korzystania z danych poprzez internet, klient może praktycznie z każdego miejsca i z użyciem każdego urządzenia, korzystać z własnych zasobów w dowolnie wybranym momencie. Aplikacje w modelu chmury SPM SYSTEM są łatwiejsze do utrzymania i obsługi, ponieważ nie wymagają instalacji na każdym komputerze, czy innym urządzeniu w przedsiębiorstwie, a ich serwisowanie lub unowocześnianie odbywają się na bieżąco przez zleceniobiorcę (rys. 16). Od kilku lat model cloud computing (Chmury) rozwija się bardzo dynamicznie, a samo jego pojęcie staje się coraz szersze. Przedsiębiorstwa korzystające z takiego rozwiązania mogą oddać w outsourcing bazy danych, zarządzanie aplikacjami i systemem, pozbywając się konieczności posiadania niezbędnych do ich przechowywania serwerów oraz pozostałej infrastruktury. Chmura to zatem wzrost elastyczności, szybkość dotarcia na rynek, spadek ryzyka biznesowego, dostęp do najnowszych rozwiązań, integracja procesów, dzielenie się wiedzą, kontrola nad danymi, eliminacja większości problemów z zarządzaniem operacyjnym, a przede wszystkim niższe koszty. Rozwiązanie to jest obecnie najważniejszym trendem współdecydującym w głównej mierze o kształcie organizacji i sposobie zarządzania przedsiębiorstwami na świecie. Jest nowym modelem biznesowym. Chmura SPM SYSTEM jest aktualnie najnowszym rozwiązaniem w systemach zarządzających i sterujących eksploatacją pomp i ujęć głębinowych. Rys. 16. Chmura SPM SYSTEM 5. Podsumowanie Jak wspomniano, w SPM SYSTEM występują trzy wersje oprogramowania oraz trzy wersje oprzyrządowania i opomiarowania studni. Taka struktura budowy systemu praktycznie zapewnia dowolne możliwości w zakresie przystosowania konfiguracji systemu dla każdego użytkownika pomp głębinowych od użytkowników kilku studni do kilku tysięcy obiektów. System przygotowano dla użytkowników zarówno w Polsce, jak i za granicą. Oprogramowanie jest dostępne zarówno w języku polskim jak i wielu językach obcych. Oprogramowanie SoftSPM zastępuje dawny system SEGAP występuje możliwość importu danych z SEGAP do SoftSPM. Serwer systemu SoftSPM, dostępny dla użytkowników na stronie praktycznie może obsługiwać klientów pochodzących z dowolnego miejsca na świecie. Najczęstszą, wdrożoną usługą w SPM SYSTEM jest dostęp do Chmury SoftSPM, poprzez który użytkownik zarządza eksploatacją ujęć z wykorzystaniem serwera SoftSPM posługując się internetem. 6. Literatura [1] Jóźwiakowski K., Pieńko A., Fłakowska P., Dyczko A., Imberowicz M., Bondyra P., Steszuk A.: Zmiany stanu gospodarki wodno-ściekowej w Polsce w latach Technologia Wody nr 6, listopad -grudzień [2] Strączyński M., Wąsowski J., Zatorski P.: Systemowe zarządzanie, monitoring oraz sterowanie w eksploatacji pomp i ujęć głębinowych SPM SYSTEM. Forum Eksploatatora nr 3, maj-czerwiec [3] Strączyński M., Zatorski P.: Chmura SPM SYSTEM najnowszym rozwiązaniem w zarządzaniu, monitoringu i sterowaniu eksploatacją pomp i ujęć głębinowych. Forum Eksploatatora nr 3, wrzesień-październik styczeń/luty