BARIERY W DOSTĘPIE DO INFORMACJI I USŁUG Z ZAKRESU

Transkrypt

1 BARIERY W DOSTĘPIE DO INFORMACJI I USŁUG Z ZAKRESU PROFILAKTYKI I OCHRONY ZDROWIA REPRODUKCYJNEGO RAPORT FEDERACJI NA RZECZ KOBIET I PLANOWANIA RODZINY GRUDZIEŃ 2007 Raport bazuje na wynikach monitorowania przestrzegania praw kobiet - pacjentek polskiej słuŝby zdrowia przez Federację na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, w tym m.in. na analizie pytań do ogólnopolskiego Telefonu Zaufania dla Kobiet oraz do Punktu Konsultacyjnego dla Kobiet w Radomiu, jak równieŝ analizie obowiązującego stanu prawa w zakresie świadczeń zdrowia reprodukcyjnego. Zebrany materiał opisuje bariery, na jakie napotykają się polskie pacjentki korzystające ze świadczeń z zakresu ochrony zdrowia reprodukcyjnego: trudności w uzyskaniu pełnej informacji nt. własnego zdrowia, informacji dotyczącej przepisanych leków, planowanych badań i zabiegów medycznych, jak równieŝ trudności w dostępie do konkretnych usług medycznych. Dokument ma na celu: - ukazanie mapy braków w systemie oraz potrzeb samych zainteresowanych - przedstawienie rekomendacji mających przyczynić się do poprawy realizacji praw reprodukcyjnych w Polsce Docelowo raport ma być elementem kampanii świadomościowej mającej na celu szerzenie wiedzy nt. praw pacjenta i ich egzekwowania. Mapa barier, na jakie napotykają się kobiety, korzystając ze świadczeń zdrowotnych w obrębie zdrowia reprodukcyjnego, została podzielona na potrzeby raportu na kilka podstawowych obszarów: obszar a: placówka obszar b: człowiek obszar c: informacje/usługi obszar d: system obszar e: ustawodawstwo obszar f: bariery mentalne i tabu społeczne OBSZAR A: PLACÓWKA - problemy z dotarciem do placówki słuŝby zdrowia Godziny pracy wielu przychodni i przyjęć konkretnych specjalistów pokrywają się z godzinami pracy pacjentek, brak moŝliwości konsultacji późnym popołudniem, często zapisy są jedynie raz w miesiącu, czas oczekiwania na wizytę od momentu zapisu bywa bardzo długi - usługi nie są przyjazne kobietom (not gender friendly). - dotarcie do lekarza Kolejki do gabinetu, szczególnie do specjalistów, często brak moŝliwości przyjścia na konkretną godzinę, tylko wchodzenie do gabinetu wg kolejności przyjścia, powodują czasami rezygnację z wizyty bądź przekładanie jej na odległy termin, co moŝe powodować uszczerbek na zdrowiu. Krótki czas wizyty bywa niewystarczający do uzyskania odpowiedzi na wszystkie pytania, brakuje łatwej moŝliwości pełnego zdiagnozowania chorób przenoszonych drogą płciową oraz identyfikacji specjalisty od chorób wenerycznych, szczególnie wśród młodych ludzi. OBSZAR B: CZŁOWIEK - pacjent versus lekarz Pacjentki narzekają często na przedmiotowe traktowanie ze strony lekarzy, np. traktowanie w obecności innego pracownika medycznego jak osoby nieobecnej bądź w trzeciej osobie (ona nie będzie, ona powinna itp.). Zdarza się teŝ, Ŝe lekarze zwracają się do swoich pacjentek w sposób familiarny, poufałe, po imieniu. Brak jasnego przekazu o badaniu lub przepisanym leku powoduje często wiele wątpliwości i lęków, szczególnie kierowanie na badania/zabiegi bez informacji, na czym będą polegać. Nagminnym jest równieŝ niedoinformowanie na temat przyjmowania hormonalnych środków antykoncepcyjnych, ewentualnych niepoŝądanych efektów ubocznych, wpływie konkretnych środków na przebieg ciąŝy i zdrowie płodu, etc Stosowanie przez lekarzy hermetycznego, zawodowego Ŝargonu powoduje, Ŝe pacjentki często nie rozumieją zaleceń bądź obawiają się przyznać do niezrozumienia słów lekarza. Najczęściej pojawiają się wątpliwości dotyczące stosowania leków, interpretacji wyników badań, dotyczące przebiegu planowanej operacji, np.: guza dróg rodnych, histerektomii. Kobiety obawiają się zapytać lekarza o moŝliwość usunięcia ciąŝy w przypadku dolegliwości zdrowotnych, bojąc się oceny moralnej i napiętnowania, często bowiem brak moŝliwości uzyskania obiektywnej oceny swojej dolegliwości, bowiem lekarz odwołuje się do swojego światopoglądu, a nie wiedzy medycznej. Analogiczne sytuacje mają miejsce w 1

2 przypadku wyniku badań prenatalnych wskazujących na cięŝką i nieodwracalną wadę płodu bądź przy próbach uzyskania skierowania na tego rodzaju diagnostykę. Lekarz ma moŝliwość ominięcia niewygodnej decyzji, np. dotyczącej aborcji lub antykoncepcji, poprzez powołanie się na klauzulę sumienia, niestety światopogląd pacjentki nie ma tu większego znaczenia. Problematycznym jest w Polsce status nastoletnich pacjentek, brak bowiem prawnej regulacji zgody dziewczyny poniŝej 18 roku Ŝycia na poradę w sprawie antykoncepcji oraz wypisania recepty. Zdarza się, Ŝe lekarze uzaleŝniają wydanie recepty od przyjścia z rodzicem/opiekunem. - pracownicy aptek Od pewnego czasu pojawiają się problemy z wykupieniem środków hormonalnych (antykoncepcja hormonalna, antykoncepcja doraźna) w aptekach- aptekarze odmawiają wydania środków lub podają nieprawdziwe informacje o ich braku w ofercie. OBSZAR C: INFORMACJE/USŁUGI - jakość/dostępność uzyskanej informacji/usługi Jakość i dostępność informacji i usług jest często uzaleŝniona od światopoglądu lekarza. Zdarza się, Ŝe lekarze odmawiają wypisania recepty na hormonalne środki antykoncepcyjne, uzasadniając to swoim światopoglądem bądź moralizują, nawołując do niestosowania antykoncepcji hormonalnej, przekazując nie potwierdzone naukowo stereotypy o szkodliwości antykoncepcji. Nierzadkie są równieŝ problemy z uzyskaniem recepty na środki antykoncepcji doraźnej bądź zaświadczenia o stanie zdrowia pacjentki w ciąŝy, które jest podstawą do przeprowadzenia zabiegu przerwania ciąŝy (lekarz sugeruje, Ŝe nie ma prawa tego zrobić, powołuje się na klauzulę sumienia, prywatnie mówi, Ŝe ciąŝa jest nie wskazana, ale nie chce wypisać zaświadczenia). Pojawiają się równieŝ kłopoty z wyegzekwowaniem cesarskiego cięcia, nawet przy wskazaniach medycznych. Lekarze odmawiają wykonania zabiegu aborcji dopuszczanej przez polskie prawo, powołując się na klauzulę sumienia lub negując zaświadczenie od specjalisty. Podobne sytuacje zdarzają się przy próbach uzyskania skierowania na diagnostykę prenatalną: pacjentki mają problemy z uzyskaniem odpowiedniego skierowania lub podwaŝany jest wynik badań prenatalnych jako przesłanki do wykonania zabiegu przerwania ciąŝy. Problemy z dotarciem do informacji i badań prenatalnych nie wynikają jedynie ze złej sytuacji finansowej słuŝby zdrowia, ale często z postawy lekarzy, którzy odradzają wykonanie badań bądź odmawiają wypisania skierowania na nie, uwaŝając, Ŝe zły wynik badania spowoduje decyzję o aborcji (co jest przykładem na ignorancję, bowiem wiele kobiet dzięki wynikom badania moŝe podjąć decyzję o leczeniu dziecka jeszcze podczas ciąŝy). WciąŜ brakuje rutynowych badań palpacyjnych piersi podczas wizyt u ginekologa, zaś długi czas oczekiwania na zabiegi u pacjentek z nowotworami narządu rodnego przekłada się w praktyce na uniemoŝliwienie realizacji skutecznej wczesnej diagnostyki. OBSZAR D: SYSTEM - niewydolny system słuŝby zdrowia. Limity nakładane na świadczenia w obrębie usług ginekologiczno-połoŝniczych, niejasne informacje z NFZ co do limitowanych i nielimitowanych usług, niedoinwestowanie i zła polityka w obrębie profilaktyki zdrowia kobiety owocuje brakiem dobrze funkcjonującej oferty profilaktyczno-diagnostycznej dla kobiet. Limity na ilość zlecanych badań w przychodniach powodują brak dostępności wielu usług (np. mammografia w wieku nie objętym refundacją czyli lat), zaś limity na usługi ginekologiczno połoŝnicze wyczerpywane są w połowie roku, co nie pozwala przyjąć wszystkich zgłaszających się pacjentek. Pobierane są opłaty za usługi refundowane przez NFZ, np.: znieczulenie zewnątrzoponowe jest refundowane dla kobiet z nadciśnieniem, wadą wzroku, serca, cukrzycą oraz dla kobiet, których poród się przedłuŝa - często ta informacja nie jest znana rodzącym, zaś szpital pobiera za to opłatę jako za usługę na Ŝyczenie. Działanie systemu referencyjnego nie jest dokładnie sprecyzowane, w praktyce brak środków na rozwój najbardziej wyspecjalizowanych ośrodków z trzeciego stopnia referencyjnego; brak precyzyjnego zdefiniowania podziału pacjentek: często do wyspecjalizowanych szpitali przyjmuje się (prywatnie) pacjentki, które nie wymagają tak specjalistycznej opieki. Brak kompleksowej strategii promowania profilaktyki, szczególnie raka szyjki macicy, nie wykorzystywanie przez kobiety moŝliwości udziału w badaniach profilaktycznych przynosi zamiast innowacyjnych rozwiązań w tej kwestii - zapowiedz ograniczania funduszy na profilaktykę (raka piersi) z powodu niskiej frekwencji kobiet w badaniach profilaktycznych. - problemy z jakością i dostępnością usług dla grup upośledzonych (ubóstwo, ciąŝa ryzykowna, nowotwory, wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, uzaleŝnienie, nosicielstwo HIV, etc) W środowiskach z deficytem finansowym brak moŝliwości ominięcia państwowej słuŝby zdrowia i zakupienia usługi w placówkach prywatnych bariera finansowa / czasem dostanie się do szpitala bywa uwarunkowane wcześniejszymi 2

3 wizytami w prywatnych gabinetach lekarzy pracujących w danych szpitalach, co przy braku wystarczających środków finansowych staje się barierą nie do ominięcia. Dodatkowe sytuację tę pogłębia brak specjalistów i specjalistycznego wyposaŝenia, szczególnie na prowincji. Ubóstwo i utrudniony dostęp do opieki medycznej jest takŝe konsekwencją bezrobocia, szczególnie w sytuacji prac na czarno, przy braku ubezpieczenia zdrowotnego. Szpitale niechętnie przyjmują do siebie ciąŝe ryzykowne, z powikłaniami, u pacjentek onkologicznych, ze wskazaniem do usunięcia ciąŝy, pacjentek z HIV, często ma miejsce odsyłanie, przepychanie do innych placówek. W rodzinach ubogich, często juŝ wielodzietnych, jest utrudniony dostęp do skutecznych metod antykoncepcji, nowoczesne środki hormonalne są bowiem pełnopłatne i kosztowne (państwo refunduje jedynie 4 środki antykoncepcyjne starej generacji), prawny status sterylizacji jest niejasny i są trudności z wyegzekwowaniem przeprowadzenia tego zabiegu, nawet jeśli są wskazania. Brak wyspecjalizowanych poradni dla kobiet w okresie klimakterium, co jest jednoznaczne nie tylko z brakiem profilaktyki zdrowia ginekologicznego, ale takŝe lukami w prewencji chorób sercowo-naczyniowych. (Wytyczne opracowane dla ginekologów i kardiologów w Polsce wyraźnie zalecają profilaktykę chorób sercowo-naczyniowych poprzez podawanie pacjentkom HTZ w niskich dawkach natychmiast po rozpoznaniu pierwszych objawów klimakterium. Terapia trwająca krótko i podana w odpowiednim czasie moŝe pomóc w zmianie statystyk: kobiety po 50. roku Ŝycia umierają przede wszystkim z powodu choroby niedokrwiennej serca.) OBSZAR E: USTAWODAWSTWO - ustawodawstwo regulujące kwestię praw reprodukcyjnych Poza Ustawą o planowaniu rodziny i warunkach dopuszczalności przerywania ciąŝy w Polsce nie ma oddzielnych regulacji odnoszących się do kwestii praw reprodukcyjnych. Są one zawarte w innych przepisach, m.in. w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie recept lekarskich, ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, ustawie Prawo farmaceutyczne oraz w Konstytucji RP. Paradoksalnie, jedna z kwestii związanych z prawami reprodukcyjnymi sterylizacja jest objęta regulacją Kodeksu Karnego i bywa interpretowana jako przestępstwo cięŝkiego uszczerbku na zdrowiu w postaci pozbawienia człowieka zdolności płodzenia. Brak jasnych procedur odwoławczych od decyzji lekarza w sprawach dotyczących przerywania ciąŝy, jak równieŝ gwarancji wyegzekwowania istniejących zapisów prawnych, np. wyegzekwowania pełnego i swobodnego dostępu do metod i środków słuŝących świadomej prokreacji, jak równieŝ swobodnego dostępu do informacji i badań prenatalnych (art. 2 Ustawy o planowaniu rodziny) OBSZAR F: BARIERY MENTALNE I TABU SPOŁECZNE - bariery mentalne Brak motywacji/wiedzy/przyzwyczajenia do badań profilaktycznych wpływa na niską frekwencję wizyt u lekarzy specjalistów; wstyd przed lekarzem do przyznania się do wstydliwych problemów, obawa, Ŝe problem zostanie wyniesiony poza gabinet lub ktoś znajomy zobaczy (szczególnie w małych miejscowościach ). W małych, wiejskich środowiskach często obowiązuje wręcz tabu związane z chodzeniem do lekarza, o tym się nie mówi, do tego się nie przyznaje, jeśli kobieta trafiła do ginekologa, to znaczy, Ŝe ma coś na sumieniu. Ponadto wciąŝ istnieje w naszym społeczeństwie tabu oraz stereotypowe traktowanie kwestii związanych z obszarem zdrowia reprodukcyjnego, seksualności człowieka, metod antykoncepcji. Dotyczy to wszystkich środowisk, czego przykładem moŝe być sprzeciw dyrektorów domów dziecka na zaszczepienie ich podopiecznych na wirusa HPV w ramach profilaktyki raka szyjnki macicy. W ich opinii szczepionka taka moŝe zachęcać do wcześniejszych inicjacji seksualnych. ************************************************************************************************ PRZYKŁADY PYTAŃ: [z archiwum Federacji oraz z Punktu Konsultacyjnego w Radomiu] Rok 2007 Lekarz się spoufalał, zadając pacjentce pytanie, cyt. "Czy jest pani na pewno w ciąŝy z męŝem"? Lekarz próbował narzucić pacjentce zakup środków antykoncepcyjnych konkretnej firmy, co pacjentka odczuła jako narzucanie jej firmy, którą promował ten lekarz. Telefony w sprawie odmowy przepisania środków antykoncepcyjnych przez lekarza. Kobieta dzwoni w sprawie interpretacji wyników wskazujących na ciąŝę pozamaciczną i pyta o dalsze postępowanie. Czy powinna udać się do szpitalach itp. Młody męŝczyzna szuka informacji dotyczących chorób wenerycznych. Podejrzewa, Ŝe jest chory i moŝe zaraŝać, nie wie, do jakiego lekarza powinien iść. 3

4 Kobieta chciała dowiedzieć się o hormonalną terapię zastępczą dla swojej mamy. SkarŜyła się na to, Ŝe lekarz ginekolog obcesowo potraktował jej mamę i zignorował to, Ŝe po zapisanych przez niego lekarstwach kobieta źle się czuje. Lekarz odmawia przeprowadzenia zabiegu przerwania ciąŝy pomimo badań prenatalnych wskazujących na cięŝką i nieodwracalną wadę płodu. Lata Czy w okresie klimakterium moŝna zajść w ciąŝę, lekarz nie wyjaśnił tego. Lekarz zapisał pacjentce tabletki po których ma złe samopoczucie, na jej sugestię o zmianie leku powiedział Ŝe wie lepiej czego jej potrzeba. 22 letnia dziewczyna. Była u ginekologa po raz pierwszy i nie zrobił jej cytologii. Czy to prawidłowa procedura? Dziewczyna z pytaniem o tabletki antykoncepcyjne poniewaŝ lekarka powiedziała jej Ŝe są szkodliwe. 16-latce odmówiono wypisania recepty na pigułkę dzień po. Pani doktor uzasadniła odmowę tym, Ŝe uznaje tylko naturalne metody planowania rodziny. Młoda dziewczyna z pytaniem dotyczącym błony dziewiczej. Ma bardzo złe doświadczenia dotyczące pierwszej wizyty u ginekologa- kobiety. Badanie przez odbyt, bardzo bolesne. Nie uzyskała Ŝadnych informacji dotyczących budowy narządu rodnego kobiety. Ginekolog nie chciał rozmawiać z dziewczyną o antykoncepcji bez obecności obojga rodziców, mimo iŝ za dwa miesiące kończyła 18 lat. Pytanie o tabletkę dzień po - konsekwencje i czy jest rakotwórcza, tak twierdził lekarz. Młoda kobieta z pytaniem kiedy moŝna zacząć współŝyć po porodzie i czy to prawda, Ŝe moŝna umrzeć jeśli się za wcześnie zacznie. 42-letnia kobieta była u ginekologa; chciała tabletki antykoncepcyjne; lekarz odmówił i powiedział, Ŝe w jej wieku to juŝ tylko prezerwatywa. Młoda dziewczyna zgłosiła się do szpitala w Krakowie po tabletkę dzień po bo pękła prezerwatywa. Lekarka ją wyśmiała i wyrzuciła, bo powiedziała Ŝe coś takiego nie istnieje. Lekarz zapisał pacjentce tabletki po których ma złe samopoczucie, na jej sugestię o zmianie leku powiedział Ŝe wie lepiej czego jej potrzeba ************************************************************************************************ POTRZEBA ZMIAN REKOMENDACJE FEDERACJI NA RZECZ KOBIET I PLANOWANIA RODZINY Z monitoringu Federacji wynika, iŝ pacjentki często nie posiadają pełnej informacji na temat stanu swego zdrowia bądź wskazań lekarskich. Wynika to po części z sytuacji polskiej słuŝby zdrowia (krótki czas wizyty, długi czas oczekiwania na badania specjalistyczne), posługiwania się hermetycznym, zawodowym językiem medycznym podczas konsultacji lekarskich oraz często z braku wiedzy medycznej po stronie pacjentki (brak polityki państwa w zakresie profilaktyki zdrowia, tabuizacja pewnych zjawisk z zakresu zdrowia, np. rak szyjki macicy, menopauza). Problemem jest równieŝ niska świadomość praw pacjenta. Odrębną kwestią są problemy wynikające z niedofinansowania słuŝby zdrowia: zbyt małe limity na badania, braki w kadrze lekarskiej, odbijające się niekorzystnie na dostępności usług dla kobiet. Świadomość praw, znajomość przepisów, dostęp do informacji, jaki jest pełny zakres usług gwarantowanych przez państwo i wynikający z powyŝszego wzrost oczekiwań z pewnością będą działać mobilizująco na klientki słuŝby zdrowia, motywując je do aktywniejszego udziału w procesie leczenia, nie zastąpią jednak roli państwa w budowanie funkcjonalnego systemu opieki medycznej. Choć mamy ustawowe gwarancje dotyczące zdrowia i praw reprodukcyjnych, najczęściej istnieją one jedynie na papierze. Oznacza to najczęściej brak moŝliwości realizowania praw kobiet w Polsce w tym zakresie, co przedstawia przedstawiony powyŝej materiał. Polki mają często utrudniony dostęp do usług z zakresu zdrowia reprodukcyjnego oraz poradnictwa w tym obszarze. Narzekają na brak czasu i przyzwolenia ze strony lekarza na rozmowę o swoich obawach i lękach, niezrozumiały język, jakim posługuje się personel medyczny, niepełną informację na temat działania konkretnych leków czy planowanego zabiegu lub przebiegu choroby. Istnieje powaŝny problem z wyegzekwowaniem prawa do legalnej aborcji, badań prenatalnych, z dostępem do środków antykoncepcyjnych (trudności z uzyskaniem recepty, pojawiające się sygnały utrudnień w wykupie recepty w aptekach). Prawo lekarza do skorzystania z klauzuli sumienia staje często w sprzeczności z prawem kobiety/pacjentki do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej. 4

5 Rekomendacje Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny : Postulujemy opracowanie kompleksowej polityki w sferze zdrowia reprodukcyjnego: profilaktyki, diagnostyki, leczenia, w tym szczególną uwagę pragniemy zwrócić na następujące zagadnienia: Podjęcie kroków umoŝliwiających wyegzekwowanie istniejącego prawa w zakresu zdrowia reprodukcyjnego, w tym: Realny i pełny dostęp do nowoczesnej antykoncepcji i poradnictwa z zakresu planowania rodziny na poziomie podstawowej słuŝby zdrowia, w tym równieŝ dla młodych ludzi Pełny dostęp do diagnostyki prenatalnej Zapewnienie moŝliwości bezpiecznego przerwania ciąŝy w sytuacjach przewidzianych w ustawie Opracowanie i wdroŝenie programu rzetelnej edukacji seksualnej Stworzenie skutecznego mechanizmu, wraz z odpowiednimi podstawami prawnymi, dla rozstrzygania w praktyce spraw spornych między kobietami w ciąŝy a ginekologami dotyczących przerywania ciąŝy WdroŜenie skutecznych programów dotyczących zapobiegania i diagnostyki chorób przenoszonych drogą płciową, w tym HIV Profilaktyka onkologiczna długofalowe, długoterminowe inwestowanie w zdrowie kobiet poprzez opracowanie skutecznych technik zachęcających kobiety do korzystania z badań profilaktycznych z zakresu tzw. nowotworów kobiecych Wyspecjalizowana opieka nad kobietami w okresie klimakterium poradnictwo ginekologiczne skierowane dla kobiet dojrzałych, uwzględnienie specyficznych potrzeb antykoncepcyjnych w tym okresie Zapewnienie dostępu do świadczeń medycznych w obrębie zdrowia reprodukcyjnego poprzez zlikwidowanie limitów na usługi ginekologiczno-połoŝnicze Zmiana postrzegania kobiety w obrębie opieki ginekologicznej: postrzeganie nie tylko poprzez rolę ewentualnej przyszłej matki, ale takŝe poprzez całość zdrowia ginekologicznego, w tym szeroko pojęta profilaktyka zdrowia seksualnego oraz metody i środki planowania rodziny Zwrócenie uwagi na istniejące powiązania pomiędzy zdrowiem reprodukcyjnym a polityką społeczną: czynniki ekonomiczne stanowią często powaŝną barierę w korzystaniu z usług słuŝby zdrowia. Z utrudnieniami w korzystaniu ze świadczeń zdrowia reprodukcyjnego napotykają się równieŝ osoby / grupy marginalizowane, a więc: kobiety ze specyficznymi problemami zdrowotnymi (nowotwory, HIV/AIDS), kobiety w okresie menopauzalnym, imigrantki, bezrobotne/pracujące w szarej strefie etc. Źródła: Anna Domaradzka, Raport z badania eksperckiego z lekarzami ginekologami i połoŝnikami [w] Prawa reprodukcyjne w Polsce. Skutki ustawy antyaborcyjnej. Raport Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, (red) Wanda Nowicka Archiwa Telefonu Zaufania dla Kobiet Sprawozdanie z działalności Punktu Konsultacyjnego w Radomiu Raport opracowała Monika Malicka Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny ******************************************************************************** Raport finansowany ze środków Funduszu Inicjatyw Obywatelskich 5