UNIWERSYTET SZCZECIŃ SKI ZESZYTY NAUKOWE NR 503 ACTA BIOLOGICA NR 14

Transkrypt

1 UNIWERSYTET SZCZECIŃ SKI ZESZYTY NAUKOWE NR 503 ACTA BIOLOGICA NR 14 SZCZECIN 2008

2 Rada Wydawnicza Stanisław Czepita, Maria Czerepaniak-Walczak, Marek Dutkowski, Inga Iwasiów Ewa Kępczyńska, Danuta Kopycińska, Piotr Krasoń Andrzej Offmański, Aleksander Panasiuk Andrzej Witkowski przewodniczący Edward Włodarczyk przewodniczący Senackiej Komisji ds. Wydawnictw Edyta Łongiewska-Wijas redaktor naczelna Wydawnictwa Naukowego Rada Redakcyjna Marian Ciaciura, Józef Domagała, Jan Głogowski (Instytut Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN w Olsztynie), Ewa Kępczyńska, Zbigniew Mirek (Instytut Botaniki PAN w Krakowie), Stanisława Rogalska, Maciej Rogalski, Wojciech Święcicki (Instytut Genetyki PAN w Poznaniu), Maria Zając (Instytu Botaniki UJ) Recenzenci prof. dr hab. Andrzej Kaźmierski prof. dr. hab. Eugeniusz Kuźniewski prof. dr. hab. Krzysztof Lewandowski prof. dr. hab. Janusz Pempkowski prof. dr. hab.barbara Szlauer prof. dr. hab. Wawrzyniec Wawrzyniak Redaktor naukowy Józef Domagała Redaktor Wydawnictwa Hanna Naparty Korektor Skład komputerowy Maciej Umiastowski Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008 ISSN ISSN WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Wydanie I. Ark. wyd. 9,5. Ark. druk. 12,4. Format B5. USPol /2008

3 SPIS TREŚCI Marian Ciaciura, Agnieszka Grinn-Gofroń, Monika Owczarek Populacja Viscum album subsp. album na terenie miasta Police... 5 Marian Ciaciura, Izabela Kęcik, Beata Bosiacka Drzewa o rozmiarach pomnikowych na terenie powiatu strzelecko-drezdeneckiego Marian Ciaciura, Anna Nowak, Aleksandra Kosek Edukacja prozdrowotna na przykładzie ścieżki przyrodniczej w Arboretum Przelewickim Marian Ciaciura, Izabela Pasicka, Helena Więcław Zagrożone i rzadkie gatunki roślin naczyniowych w gminie Lubsko Marian Ciaciura, Edyta Stępień Rozmieszczenie populacji woskownicy europejskiej Myrica gale L. i jej stan na obszarze Pobrzeża Szczecińskiego Marian Ciaciura, Helena Więcław, Edyta Stępień, Monika Myśliwy Główne kierunki antropogenicznych przemian flory roślin naczyniowych parków krajobrazowych Pomorza Zachodniego Marian Ciaciura, Marcin Wilhelm Zakres i tereny badań florystycznych prowadzonych przez Katedrę Taksonomii Roślin i Fitogeografii Robert Czerniawski Zooplankton wynoszony ze stawów retencyjnych oczyszczalni ścieków w Zakładach Chemicznych Police Robert Czerniawski, Józef Domagała Porównanie zooplanktonu kanałów elektrowni Dolna Odra Robert Czerniawski, Józef Domagała Porównanie zooplanktonu kanału odprowadzającego wodę pochłodniczą z elektrowni Dolna Odra i dwóch kanałów Międzyodrza Dariusz Janicki Mięczaki wodne rezerwatu przyrody Tchórzyno na Pojezierzu Myśliborskim

4 Dariusz Janicki, Wioleta Kartowska, Karolina Konopska, Adrianna Grudzień Występowanie tygrzyka paskowanego Argiope bruennichi (Scopoli, 1772 Aranei) w rezerwacie przyrody Świdwie Katarzyna Jesionowska Chetotaksia genua, femora i trochanteris u przedstawicieli gatunku cocceupodes mollicellus koch, 1838 (acari, actinotrichida, actinedida, eupodidae) z pomorza zachodniego Wioleta Kartowska Dariusz Janicki Rozmieszczenie i charakterystyka przedstawicieli rodzaju Orchestia Leach (Amphipoda) na obszarze Zalewu Szczecińskiego Lucyna Kirczuk, Józef Domagała Analiza ubarwienia i cech przeliczalnych 8 miesięcznej troci wędrownej (salmo trutta m. Trutta l., 1758) z rzeki Chojnówki Monika Myśliwy, Marian Ciaciura, Marta Umiastowska Siedliska marginalne źródliskowego odcinka doliny Płoni ostoją chronionych, rzadkich i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych Gorzysław Poleszczuk Procesy kształtujące jakość biotopu toni wodnej w estuarium bez pływów na przykładzie Zalewu Szczecińskiego

5 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 503 ACTA BIOLOGICA NR MARIAN CIACIURA AGNIESZKA GRINN-GOFROŃ MONIKA OWCZAREK POPULACJA VISCUM ALBUM SUBSP. ALBUM NA TERENIE MIASTA POLICE The population of Viscum album subsp. album in the Police city Słowa kluczowe: Viscum album subsp. album, populacja, Police, Pomorze Zachodnie Key words: Viscum album subsp. album, population, Police, Western Pomerania 1. Wstęp Viscum album należy do rodziny Viscaceae. Jest zimozielonym, krzewiastym półpasożytem drzew i krzewów. Gatunek Viscum album dzieli się na trzy podgatunki: (Viscum album subsp. album) jemioła pospolita typowa, (Viscum album subsp. abietis) jemioła pospolita jodłowa, (Viscum album subsp. austriacum), jemioła pospolita rozpierzchła (Stypiński 1997). Typowa jemioła pospolita (Viscum album subsp. album) jest najszerzej rozprzestrzeniona (stanowi 78,41% wszystkich podgatunków). Jej zasięg obejmuje prawie całą Polskę, z wyjątkiem najbardziej na północ wysuniętych fragmentów Pomorza (Stypiński 1997). Swoim zasięgiem Viscum opanowała prawie całą kulę ziemską, gdyż w czasie rozwoju filogenetycznego adaptowała się do szerokiego zakresu temperatur (Stypiński 1997). W Polsce Viscum album subsp. album pasożytuje na drzewach rodzimych i introdukowanych, m.in. z rodzaju: Acer, Betula, Cratageus, Populus, Robinia, Salix, Sorbus, Tilia (Rudecki 1998).

6 6 MarXian Ciaciura, Agnieszka Grinn-Gofroń, Monika Owczarek Chociaż należy ona do jednej z lepiej poznanych grup roślin, ciągle wzbudza wiele emocji w świecie nauki (Stypiński 1997). Obecność jemioły pospolitej typowej Viscum album subsp. album w Polsce stwierdzono dotychczas na 164 gatunkach i odmianach drzew oraz krzewów należących do 30 rodzajów z 14 rodzin (Bojarczuk 1971). Natężenie występowania jemioły pospolitej typowej Viscum album subsp. album w określonym rejonie wiąże się z dominacją na danym terenie niektórych gatunków drzew będących potencjalnymi żywicielami Viscum, jak również z trasami przelotów ptaków, szczególnie z rodziny drozdowatych i jemiołuszek (Bojarczuk 1971). Dość silna ekspansja w środowiskach zurbanizowanych i szeroka skala przystosowania ekologicznego świadczą o dużej żywotności i odporności tego gatunku na szkodliwe czynniki atakujące współczesne biocenozy (Stypiński 1997). Celem przeprowadzonych badań była inwentaryzacja lokalnej populacji jemioły na obszarze miasta Police. Kolejnym celem było sprawdzenie, na jakich gatunkach drzew żywicielskich jemioła pospolita typowa występuje i w jakich partiach korony jest najczęściej ulokowana. 2. Charakterystyka terenu badań Gmina Police zajmuje obszar hektarów i liczy mieszkańców. Oprócz miasta Police, które zajmuje teren 38,84 km 2, funkcjonuje w niej także 12 sołectw. Od północy Police graniczą z gminą Nowe Warpno, od południa ze Szczecinem i Dobrą Szczecińską, od wschodu z gminą Goleniów, a od zachodu z niemieckim powiatem Uecker-Randow położonym w Meklemburgi (Gaweł 1993). Po II wojnie światowej teren miasta Police został powiększony o miejscowości Mścięcino i Jasienia, które stały się jego osiedlami (Gaweł 1993). Police dzielą się na tzw. stare i nowe miasto. W starym mieście ogromną większość stanowią kamienice i domostwa, które przetrwały wojnę, a wzdłuż ulic rosną potężne, sędziwe drzewa. W tej części miasta znajdują się również liczne parki. Nowe miasto tworzą przede wszystkim blokowiska, wybudowane stosunkowo niedawno i nie niemające tak bogatej historii, jak przedwojenne kamienice ze starej części miasta (Gaweł 1993). Oprócz obszarów leśnych otaczających Police również w samym mieście rośnie wiele drzew zainfekowanych przez Viscum album, a w licznych ogródkach działkowych jemioła pasożytuje na różnych gatunkach drzew owocowych. Na terenie graniczącym częściowo z powiatem polickim, częściowo ze Szczecinem znajduje się Puszcza Wkrzańska.

7 Populacja Viscum album subsp. album Metody badań Badania nad strukturą przestrzenną populacji jemioły pospolitej typowej (Viscum album subsp. album) objęły teren miasta Police i jego najbliższych okolic. Badania terenowe przeprowadzone zostały zimą na przełomie 2005/2006 roku. W sumie dokonano obserwacji 829 drzew różnych gatunków. W trakcie badań określono liczebność populacji Viscum album subsp. album i stopień zainfekowania poszczególnych żywicieli. W przypadku trudno dostępnych stanowisk żywicieli jemioły pospolitej typowej do obserwacji użyto lornetki. Nazewnictwo drzew przyjęto według Senety i Dolatowskiego (1997). Wszystkie materiały (szczegółowe mapy, tabele z dokładną inwentaryzacją i zdjęcia) zostały zdeponowane w Katedrze Taksonomii Roślin i Fitogeografii Uniwersytetu Szczecińskiego. 4. Wyniki badań i dyskusja Na terenie objętym inwentaryzacją zlokalizowano 829 stanowisk Viscum album subsp. album, które występowały na 15 gatunkach drzew liściastych: Acer platanoides (72 zainfekowane drzewa), Alnus glutinosa (9 zainfekowanych drzew), Betula pendula (234), Cratageus monogyna (4), Maulus domestica (21), Populus alba (205), Populus canadensis (27), Populus nigra (73), Populus tremula (39), Prunus domestica (8), Robinia pseudoaccacia (39), Salix alba (29), Sorbus aucuparia (34), Tilia cordata (26), Tilia platyphyllos (9). Do najczęściej spotykanych żywicieli należą Betula pendula (28,2% wszystkich porażonych drzew) i Populus alba (24,7%). Gatunki te rosną przeważnie przy drogach wyjazdowych z miasta, drogach polnych i masowo na obrzeżach Polic. Do rzadko spotykanych żywicieli należą Cratageus monogyna (0,5% wszystkich zarażonych drzew), Prunus domestica (0,96%), Tilia platyphyllos (1,08%) i Alnus glutinosa (1,08%). Procentowy skład wszystkich gatunków żywicieli Viscum album subsp. album zaobserwowanych na badanym terenie przedstawia rysunek 1. Rozmieszczenie Viscum album subsp. album na badanym terenie jest nierównomierne. Największe skupiska jemioły znajdują się przede wszystkim wzdłuż dróg oraz na terenie ogródków przydomowych i działkowych. Duże zagęszczenie jemioły pospolitej typowej występuje również przy torach kolejowych, na łąkach, na obrzeżach pastwisk i lasów w szczególności liściastych, wzdłuż nabrzeża Odry i brzegów małych cieków wodnych, takich jak np. rzeczka Łarpia.

8 8 MarXian Ciaciura, Agnieszka Grinn-Gofroń, Monika Owczarek Pojedyncze osobniki notowano w centrum miasta, wzdłuż głównych ulic i na terenie osiedli mieszkaniowych. Mały stopień porażenia drzew w centrum miasta spowodowany jest coroczną przycinką koron drzew, która ma na celu poprawę wyglądu zieleni w mieście. W licznych skupieniach Viscum album subsp. album występowała wszędzie tam, gdzie pozwalały na to warunki odpowiadające jej biologii. Były to miejsca dobrze nasłonecznione, na wilgotnych glebach brunatnych. Stopień porażenia żywicieli wynosi od 1 do 68 krzaczków jemioły na osobnika. Na 829 przebadanych żywicielach zaobserwowano średnio 5 krzaczków Viscum album subsp. album. Liczbowy i procentowy udział żywicieli z daną liczbą krzaczków jemioły pospolitej typowej wynosi: osobniki z liczbą krzaczków jemioły od 1 do 10: 83%, 11 20: 10%, 21 30: 3%, 31 40: 1,6%, 41 50: 0,5%, 51 60: 0,6%, powyżej 60: 0,3%. Najwięcej osobników zaobserwowano w części brzeżnej korony 34% i w części środkowej korony 32,5%. W następnej kolejności Viscum album subsp. album zajmowała część górną korony 17,6% i dolną 15,9%. (rys. 3). Obecność półpasożyta na pniu żywiciela stwierdzono u 38 osobników, co stanowi 4,6%, natomiast wszystkie osobniki jemioły pospolitej typowej w koronie stanowią 95,4%. Średnia liczba krzaczków jemioły pospolitej typowej na poszczególnych gatunkach żywicieli wynosi: Acer platanoides 12,5%, Alnus glutinosa 0,3%, Betula pendula 32,8%, Cratageus monogyna 0,1%, Malus domestica 0,8%, Populus alba 34%, Populus canadensis 1,4%, Populus nigra 9,7%, Populus tremula 2,8%, Prunus domestica 0,3%, Robinia pseudoaccacia 1,4%, Salix alba 1%, Sorbus aucuparia 1,5%, Tilia cordata 1,1%, Tilia platyphyllos 0,3%. 5. Podsumowanie Rozmieszczenie jemioły w Policach jest nierównomierne. Wpływa na to przestrzenne zróżnicowanie zadrzewień i zależne od nich rozmieszczenie drzew żywicielskich. Na obszarze objętym inwentaryzacją znaczną część żywicieli stanowi rodzaj Populus z gatunkami: Populus alba, Populus canadensis, Populus nigra i Populus tremula. Drzewa te nie wymagają gleb wysokiej jakości, są odporne na suszę i zanieczyszczenia powietrza i dlatego sadzi się je masowo na nieużytkach i obszarach poprzemysłowych. Obsadza się nimi także pobocza dróg, aleje parkowe i okolice zabudowań wiejskich.

9 Populacja Viscum album subsp. album... 9 Nie zaobserwowano drzew porażonych jemiołą na terenie nowych osiedli mieszkaniowych, w strefie zabudowy blokowej (np. Osiedle Anny Jagiellonki), gdyż rosną tu zwykle zbyt młode drzewa. Natomiast wysokość i kształt koron starszych drzew regulowane są przez przycinanie, co przyczynia się do zwalczania półpasożyta. Większość zinwentaryzowanych stanowisk Viscum album subsp. album zlokalizowana jest w miejscach dobrze nasłonecznionych, w pobliżu zbiorników wodnych, na żyznych glebach o znacznej warstwie próchniczej. Jest to spowodowane tym, że jemioła zarówno w fazie kiełkowania jak i wzrostu potrzebuje dużej ilości światła, a wysoki potencjał osmotyczny komórek, przewyższający potencjał osmotyczny komórek żywiciela, wymaga pobierania dużych ilości wody. Żywiciel jest przez to zmuszony do ograniczenia własnej transpiracji przy jednoczesnym zwiększonym pobieraniu wody, którą i tak w większości wykorzystuje jemioła. W konsekwencji może to prowadzić do zamierania tkanek i śmierci drzewa. Populacja Viscum album subsp. album na terenie miasta Police jest w pełni żywotna i nie wykazuje uszkodzeń ani zahamowania wzrostu, o czym świadczą dość duże wymiary wielu okazów. Potwierdza to także szerokie spektrum gatunkowe drzew żywicielskich i pełny cykl wegetacyjny. 3,5 (11) 0,96 (10) 4,7 (9) 8,8 (8) 4,1 (12) 3,1 (14) 1,8 (15) 8,7 (1) 1,08 (2) 3,2 (7) 24,7 (6) 2,5 (5) 0,5 (4) 28,2 (3) Rys.1. Procentowy udział gatunków żywicielskich jemioły pospolitej typowej na obszarze miasta Police. Numery odpowiadają następującym gatunkom: 1. Acer platanoides 9. Populus tremula 2. Alnus glutinosa 10. Prunus domestica 3. Betula pendula 11. Robinia pseudoaccacia 4. Cratageus monogyna 12. Salix alba 5. Maulus domestica 13. Sorbus aucuparia 6. Populus alba 14. Tilia cordata 7. Populus canadensis 15. Tilia platyphyllos 8. Populus nigra Fig. 1. Relative frequency of Viscum Album subsp. album hosts trees in Police city

10 10 MarXian Ciaciura, Agnieszka Grinn-Gofroń, Monika Owczarek 40% 35% 30% 32,80% 34% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 12,50% 0,30% 0,10% 0,80% 1,40% 9,70% 2,80% 1,40% 1% 1,50% 1,10% 0,30% ,30% numer gatunku żywiciela Rys. 2. Porównanie średniej liczby krzaków Viscum album subsp. album na poszczególnych gatunkach drzew-żywicieli rosnących na badanym terenie. Numery odpowiadają następującym gatunkom: 1. Acer platanoides 9. Populus tremula 2. Alnus glutinosa 10. Prunus domestica 3. Betula pendula 11. Robinia pseudoaccacia 4. Cratageus monogyna 12. Salix alba 5. Maulus domestica 13. Sorbus aucuparia 6. Populus alba 14. Tilia cordata 7. Populus canadensis 15. Tilia platyphyllos 8. Populus nigra Fig. 2. Comparison of average number of Viscum Album subsp. album on the species of trees in the research area. 15,90% 34% część brzeżna korony część górna korony część środkowa korony część dolna korony 17,60% 32,50% Rys. 3. Lokalizacja Viscum album subsp. album w koronie żywiciela Fig. 3. Location of Viscum Album subsp. album on the tree s crown

11 Populacja Viscum album subsp. album BIBLIOGRAFIA Bojarczuk T., 1971: Żywiciele jemioły pospolitej (Viscum album L.) w Polsce. Rocznik Sekcji Dendrologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego XXV. Warszawa, s Gaweł W., 1993: Rys historyczny Polic. Tomikon- Police. s Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., 2002: Flowering plants and pteridiophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. Inst. of Botany PAS, Kraków. Rudecki A., 1998: Epipasożytnictwo jemioły pospolitej Viscum album L. rosnącej na terenie Wrocławia. Prace Botaniczne LXXVII. Wrocław. Seneta W., Dolatowski J., 1997: Dendrologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Stypiński P., 1997: Biologia i ekologia jemioły pospolitej (Viscum album, Viscaceae) w Polsce. PAN, Kraków. THE POPULATION OF VISCUM ALBUM SUBSP. ALBUM IN THE POLICE CITY Summary The locality of local population of mistletoe (Viscum album subsp. album) is situated in the Police city in the southern part of the Western Pomerania Region. Viscum album subsp. album was found growing on the 829 different species of trees: Acer platanoides, Alnus glutinosa, Betula pendula, Cratageus monogyna, Malus domestica, Populus alba, Populus canadensis, Populus nigra, Populus tremula, Prunus domestica, Robinia pseudoaccacia, Salix alba, Sorbus aucuparia, Tilia cordata, Tilia platyphyllos. The largest number of mistletoe shrubs was found on the Populus alba species and the smallest on the Cratageus monogyna. The most local population of the Viscum album subsp. album grows on the top a tree crown. Distribution of that population is irregular and depends on environment s factors like: soil, water and insolation. It would be good to investigate more local populations of Viscum album subsp. album on the other localities on Western Pomerania region and to compare them in the future. Translated by Agnieszka Grinn-Gofroń