DOSTĘPNOŚĆ ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN ZAWIERAJĄCYCH MIKROORGANIZMY W POLSCE I INNYCH PAŃSTWACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE Dostępność środków EKONOMISTÓW ochrony roślin zawierających ROLNICTWA mikroorganizmy I AGROBIZNESU w Polsce... Roczniki Naukowe tom XVII zeszyt Ewa Matyjaszczyk Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu DOSTĘPNOŚĆ ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN ZAWIERAJĄCYCH MIKROORGANIZMY W POLSCE I INNYCH PAŃSTWACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ AVAILABILITY OF PLANT PROTECTION PRODUCTS CONTAINING MICROORGANISMS IN POLAND AND THE OTHER EUROPEAN UNION MEMBER STATES Słowa kluczowe: IPM, integrowana ochrona roślin, mikroorganizmy, ochrona roślin, wirusy, grzyby, bakterie, rolnictwo Key words: IPM, integrated pest management, microorganisms, plant protection, viruses, fungi, the bacteria, agriculture Abstrakt. Środki ochrony roślin zawierające mikroorganizmy mogą stanowić wartościowe narzędzie w integrowanej ochronie roślin. Do stosowania w UE dopuszczono 37 różnych mikroorganizmów (21 grzybów, 11 bakterii i 5 wirusów). Większość z nich (22) może być stosowana jako fungicydy, 13 jako insektycydy i 2 jako nematocydy. Ich wykorzystanie w państwach członkowskich jest jednak bardzo zróżnicowane. Żadne z państw członkowskich nie wykorzystuje pełnej puli mikroorganizmów. Najwięcej produktów z mikroorganizmami jest dopuszczonych do obrotu we Francji i Włoszech odpowiednio 22 i 21 mikroorganizmów jest używanych w ochronie roślin, a najmniej na Łotwie tylko 1. W Polsce zarejestrowano środków ochrony roślin zawierających 6 różnych mikroorganizmów. Wstęp Od stycznia 2014 roku w Polsce, podobnie jak we wszystkich innych państwach członkowskich Unii Europejskiej (UE), rolników obowiązuje stosowanie zasad integrowanej ochrony roślin. Zasady te zostały przedstawiono w załączniku trzecim do Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 200/128/ WE z dnia 21 października 200 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów [Dz.Urz. UE, L 30/71]. Ich celem jest zmniejszenie zagrożenia związanego ze stosowaniem chemicznych środków ochrony roślin i wpływu ich stosowania na zdrowie ludzi i na środowisko. Wydaje się, że w realizację wymagań integrowanej ochrony roślin dobrze wpisuje się stosowanie preparatów zawierających mikroorganizmy [Matyjaszczyk 2015]. Środki te są zwykle selektywne. Ponadto, mikroorganizmy stanowią materię organiczną i zwykle stosunkowo łatwo rozkładają się w środowisku [Alabouvette i in. 18, OECD 2008]. Mikroorganizmy mogą spełniać w rolnictwie wiele różnych funkcji [Berg 200]. Jednak preparaty mikrobiologiczne przeznaczone do stosowania interwencyjnego w ochronie roślin, czyli te które w praktyce mogą stanowić alternatywę dla środków chemicznych, są zarejestrowane jako środki ochrony roślin. W świetle wymagań integrowanej ochrony roślin nasuwa się pytanie, jaka jest w praktyce dostępność środków ochrony roślin zawierających mikroorganizmy w Polsce oraz innych państwach członkowskich UE. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie jest celem opracowania. Materiał i metodyka badań Analizę przeprowadzono według stanu na grudzień Nie uwzględniono w niej substancji aktywnych będących produktem mikroorganizmów (takich jak np. spinosad), a jedynie przypadki, w których mikroorganizm jest substancją aktywną. Badanie dostępności w Polsce środków zawierających jako substancję aktywną mikroorganizmy przeprowadzono wykorzystując rejestr

2 144 Ewa Matyjaszczyk środków ochrony roślin dostępny na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi [Rejestr środków 2014] oraz etykiety tych środków. Badanie dostępności środków zawierających mikroorganizmy w UE przeprowadzono na podstawie bazy danych Komisji Europejskiej EU Pesticides Database [2014]. Baza danych jest częścią internetowego systemu informacyjnego Komisji Europejskiej mającego na celu zwiększenie bezpieczeństwa w łańcuchu żywnościowym oraz ułatwienie handlu międzynarodowego. W opracowaniu wirusy omawiano wśród mikroorganizmów. Wynika to z klasyfikacji przyjętej w unijnych aktach prawnych dotyczących rejestracji środków ochrony roślin. Przed dopuszczeniem mikroorganizmów do stosowania w ochronie roślin oznacza się je bardzo ściśle, a zezwolenie dotyczy poszczególnych szczepów. Jednak w praktyce różne szczepy tego samego gatunku mają zwykle podobne działanie. Liczbę szczepów dopuszczonych do stosowania w ochronie roślin na terenie UE podano w tabeli 1, w omówieniu natomiast uwzględniano przede wszystkim gatunki lub podgatunki. Wyniki badań W grudniu 2014 roku do stosowania w ochronie roślin w UE dopuszczono 462 substancje aktywne, z czego 37 stanowiły mikroorganizmy. Zatem mikroorganizmy to niemal 8% ogółu substancji aktywnych środków ochrony roślin wymienionych na pozytywnej liście, jako dopuszczone do stosowania w UE. W trakcie oceny unijnej są dalsze mikroorganizmy (około 10). Pełen wykaz mikroorganizmów, które można stosować w ochronie roślin w UE przedstawiono w tabeli 1. Analizując dane zauważa się, że Tabela 1. Mikroorganizmy dopuszczone do stosowania w ochronie roślin na terenie UE w grudniu 2014 Table 1. Microorganisms approved for use in plant protection in EU in December 2014 Mikroorganizm/ Microorganism Liczba szczepów/ Number of strains Grupa organizmów/group of organisms Działanie/ Use* Ampelomyces quisqualis 1 Aureobasidium pullulans 2, BA Bacillus firmus 1 bakteria/bacteria NE Bacillus pumilus 1 bakteria/bacteria FU Bacillus subtilis 1 bakteria/bacteria BA, FU Bacillus thuringiensis subsp. 2 Aizawai Israeliensis Bacillus thuringiensis subsp. 1 Bacillus thuringiensis subsp. 5 Kurstaki Bacillus thuringiensis subsp. 1 Tenebrionis Beauveria bassiana 2 grzyb/fungus IN Candida oleophila 1 Coniothyrium minitans 1 virus (CpGV) Cydia pomonella Granulo 1 Gliocladium catenulatum 1 Helicoverpa armigera 1 nucleopolyhedro virus (formerly Verticillium lecanii) Lecanicillium muscarium 1 grzyb/fungus IN Metarhizium anisopliae var. 1 anisopliae grzyb/fungus IN Paecilomyces fumosoroseus 1 Apopka grzyb/fungus IN Paecilomyces fumosoroseus 1 grzyb/fungus IN Paecilomyces lilacinus 1 grzyb/fungus NE Phlebiopsis gigantea 15 Pseudomonas chlororaphis 1 bakteria/bacteria FU Pseudomonas sp. 1 bakteria/bacteria FU Pythium oligandrum 1 Spodoptera exigua nuclear 1 polyhedrosis virus nucleopolyhedro virus Spodoptera littoralis 1 Streptomyces (formerly S. 1 griseoviridis) bakteria/bacteria FU Streptomyces lydicus 1 bakteria/bacteria FU, BA (formerly T. harzianum) Trichoderma asperellum 3 Trichoderma asperellum 1 (formerly T. harzianum) Trichoderma atroviride 2 Trichoderma atroviride 1 Trichoderma gamsii (formerly 1 T. viride) Trichoderma harzianum 2 Trichoderma polysporum 1 Verticillium albo-atrum 1 (formerly Verticilliumdahliae) Zucchini Yellow Mosaik Virus 1 wirus/virus FU * FU fungicyd/fungicide, BA bakteriocyd/bactericide; IN insektycyd/insecticide, NE nematocyd/nematicide Źródło: opracowanie własne na podstawie [EU Pesticide Database] Source: own study based on [EU Pesticide Database]

3 Dostępność środków ochrony roślin zawierających mikroorganizmy w Polsce liczba państw/number of states Ampelomyces quisqualis Aureobasidium pullulans Bacillus firmus Bacillus pumilus Bacillus subtilis Bacillus thuringiensis subsp. Aizawai Bacillus thuringiensis subsp. Israeliensis Bacillus thuringiensis subsp. Kurstaki Bacillus thuringiensis subsp. Tenebrionis Beauveria bassiana Candida oleophila Coniothyrium minitans Cydiapomonella Granulovirus Gliocladium catenulatum Helicoverpa armigera nucleopolyhedrovirus Lecanicillium muscarium Metarhizium anisopliae var. anisopliae Paecilomyces fumosoroseus Apopka Paecilomyces fumosoroseus Paecilomyces lilacinus Phlebiopsis gigantea Pseudomonas chlororaphis Pseudomonas sp. Pythium oligandrum Spodoptera exigua nuclear polyhedrosis Spodoptera littoralis nucleopolyhedrovirus Streptomyces K61 Streptomyces lydicus Trichodermaasperellum Trichoderma asperellum Trichoderma atroviride Trichoderma atroviride Trichoderma gamsii Trichoderma harzianum Trichoderma polysporum Verticillium albo-atrum Zucchini Yellow Mosaik Virus Rysunek 1. Częstotliwość rejestracji poszczególnych mikroorganizmów Figure 1. Frequency of registration of microorganisms Źródło: opracowanie własne Source: own study najwięcej z nich to grzyby 21, które stanowiły ponad połowę mikroorganizmów dopuszczonych do stosowania na terenie UE. Na drugim miejscu są bakterie, których jest 11, a na trzecim wirusy w liczbie 5. Tak jak podkreślono 25 w metodyce zezwolenie dotyczy poszczególnych szczepów. Dla 8 organizmów do stosowania dopuszczony 20 był więcej niż jeden szczep. Najwięcej szczepów dopuszczono dla grzyba 22 Phlebiopsis gigantea stosowanego w zwalczaniu chorób. 21 Większość mikroorganizmów 15 dopuszczonych do stosowania w UE (22 spośród 37) jest lub 15 może być stosowana 10 do ochrony 13 upraw przed chorobami, 13 (czyli ponad jedna 13 trzecia), 13 to insektycydy, a 2 nematocydy. Trzy gatunki bakterii: Aureobasidium pullulans, Bacillus subtilis 8 8 oraz Streptomyces lydicus są zakwalifikowane 4 3 jednocześnie 2 5 jako fungicyd i 2 bakteriocyd. 6 7 To, że mikroorganizm 0 jest dopuszczony do obrotu jako substancja aktywna, nie oznacza automatycznej możliwości AT stosowania BG CZ DKw państwach EL FI HRczłonkowskich. IE LT LV NL Konieczna PT SE jest SK rejestracja gotowego preparatu, czyli formy użytkowej mającej nazwę handlową. Rejestrację prowadzi się państwa członkowskie/member countries dla każdego państwa członkowskiego z osobna. Na rysunku 1 pokazano częstotliwość rejestracji liczba zarejestrowanych mikroorganizmów/numer of registered microorganisms Rysunek 2. Liczba mikroorganizmów znajdujących się w obrocie handlowym państw członkowskich Figure 2. Number of microorganisms placed on the market of member states Źródło: opracowanie własne Source: own study

4 146 Ewa Matyjaszczyk Tabela 2. Mikroorganizmy zarejestrowane do stosowania w ochronie roślin w Polsce, w grudniu 2014 Table 2. Microorganisms placed on the Polish market in December 2014 Organizm/Organism Aureobasidium pullulans Bacillus thuringiensis var. Kurstaki Bacillus thuringie-nsis subsp. Tenebrionis Cydia pomonella Granulosis Virus Coniothyrium minitans Pythium oligandrum Grupa organizmów/ Group of organisms grzyb/ fungus bakteria/ bacteria bakteria/ bacteria Liczba zarejestrowanych środków/ Number of registered products Działanie/ Use* Zarejestrowane zastosowania/ Registered uses 1 FU jabłoń, grusza/apple, pear 2 IN 1 IN ziemniak/potato kapusta biała, groch/drzewostany sosnowe/ cabbage, peas, pine stands wirus/virus 3 IN jabłoń, grusza/apple, pear grzyb/ fungus grzyb/ fungus 1 FU 1 FU * FU fungicyd/fungicide, IN insektycyd/insecticide Źródło/Source: [Matyjaszczyk 2014, Rejestr środków ] rośliny ozdobne (w gruncie i pod osłonami), warzywnicze (w gruncie i pod osłonami), rzepak ozimy, mało obszarowe tytoń/ornamental plants (in the ground and under cover), vegetable (in the ground and under cover), winter oil seed rape, minor tobacco truskawka oraz warzywa uprawiane pod osłonami (pomidor, papryka, ogórek, sałata), liczne zastosowania małoobszarowe/strawberry, vegetables under cover (tomato, pepper, cucumber, lettuce ), numerous minor usues poszczególnych mikroorganizmów. Cztery z 37 mikroorganizmów wymienionych w tabeli 1 w grudniu 2014 roku nie były zarejestrowane w żadnym państwie członkowskim. Najpowszechniej stosowane są natomiast (w odpowiednio 23 i 21 państwach członkowskich) Cydia pomonella Granulosis Virus oraz Bacillus thuringiensis subsp. Kurstaki. Na rysunku 2 przedstawiono liczbę dopuszczonych do obrotu mikroorganizmów według państw członkowskich. Największą różnorodność środków ochrony roślin zawierających mikroorganizmy mają Francja i Włochy odpowiednio 22 i 21 różnych mikroorganizmów w środkach zarejestrowanych na terenie tych państw członkowskich. Powyżej 10 mikroorganizmów zarejestrowanych jest także w Holandii (15), Wielkiej Brytanii, Szwecji, Belgii i Grecji (po 13) oraz w Hiszpanii (12). Najmniejsza dostępność preparatów zawierających mikroorganizmy jest na Łotwie (tylko Phlebiopsis gigantea) oraz w Bułgarii, Rumunii, na Malcie i Węgrzech (po 2). W Polsce zarejestrowanych jest 6 różnych mikroorganizmów. Sytuacje rejestracji tych preparatów w Polsce szczegółowo zaprezentowano w tabeli 2. Podsumowanie i wnioski Mimo że pula mikroorganizmów dopuszczonych do stosowania w ochronie roślin UE wymieniona w tabeli 1 jest duża, to żadne państwo nie wykorzystuje jej w całości. Aż cztery organizmy nie są wykorzystywane w praktyce w żadnym z państw członkowskim. Jakie są przyczyny tej sytuacji? System rejestracji środków ochrony roślin jest w UE dwuetapowy. Po zatwierdzeniu substancji aktywnej jako bezpiecznej i wpisaniu jej na pozytywną listę, preparaty zawierające te substancje muszą być jeszcze zarejestrowane w państwach członkowskich. Rejestracja dotyczy każdego państwa członkowskiego z osobna i odbywa się po ocenie wyników badań przez upoważnione jednostki w danym kraju, wybranym przez producenta środka. Aby środek ochrony roślin był zarejestrowany w konkretnym państwie członkowskim konieczne są zatem:

5 Dostępność środków ochrony roślin zawierających mikroorganizmy w Polsce wola producenta środka wyrażona we wniosku rejestracyjnym, dostarczenie do oceny wyników badań dotyczących danego środka (są to inne badania niż dla substancji aktywnej) spełniających wymagania przepisów, pozytywna ocena wniosku rejestracyjnego i badań. O tym jakie preparaty są zarejestrowane w poszczególnych krajach członkowskich decydują zatem przede wszystkim ich producenci, którzy podejmują konkretne decyzje o rejestracji kierując się kalkulacją ekonomiczną, badaniem rynku oraz innymi przesłankami. Można przypuszczać, że w opinii producentów środków rynek w niektórych państwach jest zbyt mały, aby opłacało się ponosić koszty związane z rejestracją. Być może chodzi o brak znajomości tego rynku, albo specyfiki uprawy i potrzeb ochrony. Firmy produkujące preparaty mikrobiologiczne są na ogół nieduże [Traon i in. 2014] i może się okazać, że np. dla skandynawskiej firmy rejestracja produktów w krajach śródziemnomorskich jest poza obszarem zainteresowania, np. ze względu na brak kontaktów handlowych. W przypadku czterech mikroorganizmów, które nie są wykorzystywane w żadnym z państw członkowskich, można przypuszczać, że procedura rejestracyjna dla przynajmniej części z nich jest w toku i produkty pojawią się na rynku w najbliższych latach. Zauważa się duże zróżnicowanie w dostępności środków ochrony roślin zawierających mikroorganizmy pomiędzy państwami członkowskimi. Najlepszą dostępność preparatów mikrobiologicznych obserwuje się w krajach, gdzie jest znaczna liczba gospodarstw ekologicznych [Stalenga, Kuś 2007, Golinowska i in. 2013, Golinowska 2013, Koroleska, Łętowska 2010], tam gdzie prowadzonych jest wiele upraw pod osłonami oraz w krajach, które intensywnie działają na rzecz zmniejszenia zależności od chemicznej ochrony roślin (państwa skandynawskie) [Daugbjerg, Pedersen 2004, Kristoffersen i in. 2008]. Można przypuszczać, że w tych państwach rynek jest atrakcyjniejszy dla producentów np. ze względu na dużą liczbę gospodarstw ekologicznych, w których brakuje możliwości stosowania tradycyjnej ochrony chemicznej lub z powodu dużej liczby upraw pod osłonami, gdzie możliwości ochrony niechemicznej, w tym z udziałem organizmów żywych, są wykorzystywane w większym stopniu niż w uprawach polowych [Sosnowska, Fiedler 2010]. Na opłacalność ochrony przy użyciu preparatów mikrobiologicznych może także wpływać polityka podatkowa [Schou, Streibig 2015]. Porównując rejestracje w państwach członkowskich, zauważa się, że w tzw. nowych państwach członkowskich, czyli tych które przystąpiły do UE w roku 2004 lub później, jest generalnie gorsza dostępność preparatów zawierających mikroorganizmy niż w pozostałych. Polska należy do państw członkowskich, w których możliwość ochrony przy użyciu preparatów mikrobiologicznych jest gorsza niż przeciętna spośród 28 państw członkowskich UE,16 ma lepszą dostępność mikrobiologicznych środków ochrony roślin, gorszą, a 2 taką samą jak Polska. W Polsce dostępnych jest 6 mikroorganizmów: 1 gatunek wirusa, 2 bakterii oraz 3 grzybów (tab. 2). Substancje te są zarejestrowane w środkach ochrony roślin: 3 fungicydach, z których każdy zawiera inną substancję aktywną oraz 6 insektycydach zawierających 3 substancje aktywne, co wynika z faktu, że Cydia pomonella Granulosis Virus oraz Bacillus thuringiensis var. Kurstaki zarejestrowane są odpowiednio w 3 lub 2 preparatach handlowych. Większość środków zawierających mikroorganizmy jako substancję aktywną zarejestrowanych jest w Polsce do ochrony upraw owoców i warzyw, jednak zarejestrowane są także zastosowania w ochronie lasów sosnowych, szkółek, roślin ozdobnych oraz trawników. W ochronie roślin rolniczych zarejestrowane są tylko dwa zastosowania środków opartych o mikroorganizmy: ochrona ziemniaka przed stonką ziemniaczaną oraz ochrona rzepaku przed chorobami powodowanymi przez Sclerotinia spp. W rolnictwie polskim, w tym zwłaszcza w uprawach rolniczych, których udział w powierzchni gruntów użytkowanych rolniczo jest największy [Rocznik statystyczny 2014], środki ochrony roślin zawierające mikroorganizmy mogą być stosowane jako uzupełnienie ochrony chemicznej. Nie istnieje obecnie możliwość zapewnienia kompleksowej ochrony upraw za ich pomocą, głównie ze względu na stosunkowo niewielką dostępność. Warto jednak podkreślić, że istnieje potencjał rozwojowy, ponieważ w Polsce wykorzystujemy obecnie mniej niż 1/6 mikroorganizmów dopuszczonych do stosowania w UE. W przypadku zapotrzebowania rynkowego, wprowadzenie do obrotu kolejnych preparatów będzie zatem stosunkowo proste.

6 148 Ewa Matyjaszczyk W większości państw członkowskich UE możliwości ochrony przy użyciu środków zawierających mikroorganizmy są obecnie lepsze niż w Polsce, przy czym szczególnie dobre są we Włoszech i Francji. Można się spodziewać, że w najbliższych latach zarówno dostępność, jak i rola środków mikrobiologicznych w ochronie wzrośnie, co najmniej z dwóch powodów: nacisku na stosowanie metod ochrony przyjaznych środowisku ze względu na obowiązek stosowania integrowanej ochrony roślin, przewidywany wzrost dostępności, którego można z dużym prawdopodobieństwem oczekiwać biorąc pod uwagę, że w ocenie unijnej jest obecnie około 10 mikrobiologicznych substancji aktywnych. Literatura Alabouvette C., Steinberg C. 18: Fate of micro-organisms introduced into soil, effects on autochthonous communities and activities, Microbiological Plant Protection Products, Workshop on the Scientific Basis for Risk Assessment, KEM National Chemical Inspectorate, Stockholm, Sweden October, Berg G. 200: Plant-microbe interactions promoting plant growth and health: perspectives for controlled use of microorganisms in agriculture, Appl Microbiol Biotechnol, 84, Daugbjerg C., Pedersen A.B. 2004: New policy ideas and old policy networks. Implementing of green taxation in Scandinavia, Journal of Public Policy, 24(02), Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 200/128/WE z dnia 21 października 200 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów, Dz.Urz. UE, L 30/71. EU Pesticides Database [online]. Komisja Europejska &language=en, dostęp Golinowska M., Kruszyński M., Jankowska-Biernat J. 2013: Tendencje w rozwoju rolnictwa ekologicznego na świecie w latach , Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 58(3), Golinowska M. 2013: Rozwój rolnictwa ekologicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, 126 ss., ISBN Koroleska E., Łętowska A. 2010: Rynek żywności ekologicznej w Niemczech, Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, vol. 55(3), Kristoffersen P., Rask A.M., Grundy A.C., Franzen I., Kempenaar C., Raisio J., Schroeder H., Spijker J., Verschwele A., Zarina L. 2008: A review of pesticide policies and regulations for urban amenity areas in seven European countries, Weed Research, 48, Matyjaszczyk E. 2014: Market placement of microorganisms in Poland, Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, 5(4), Matyjaszczyk E. 2015: Products containing microorganisms as a tool in integrated pest management and the rules of their market placement in the European Union, Pest Management Science, doi: /ps OECD. 2008: Working Document on the Evaluation of Microbials for Pest Control ENV/JM/MONO(2008)36 (2008). Rejestr środków ochrony roślin, Rejestr-Srodkow-Ochrony-Roslin, MRiRW, dostęp Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej : GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych Warszawa, 15 ss. Schou J.S., Streibig J.C. 2015: Pesticide taxes in Scandinavia [online], scandinaviastudy.pdf, dostęp Sosnowska D., Fiedler Ż. 2010: Biologiczna ochrona upraw pod osłonami jako przykład udanego wykorzystania metody biologicznej, Progress In Plant Protection/Postępy w Ochronie roślin, 50(3), Stalenga J., Kuś J. 2007: Rolnictwo Ekologiczne w Europie i w Polsce, [w:] A. Harasim (red.), Możliwości rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce, Studia i Raporty IUNG-PIB, 8, 35. Traon D., Amat L., Zotz F., du Jardin P. 2014: A Legal Framework for Plant Biostimulants and Agronomic Fertilizer additives in the EU, Report for the European Commission Enterprise & Industry Directorate, General, Arcadia International, 133 ss. Summary Plant protection products containing microorganisms may constitute a worthy tool in integrated pest management. There are 37 different microorganisms (21 fungi, 11 bacteria and 5 viruses) approved for use in plant protection in EU. The majority of microorganism 22 are approved as fungicides, 13 as insecticides and 2 as nematicides. Their utilization in member states is however very differentiated. No Member State does use the full pool of approved microorganisms. The biggest diversity of microbial products is registered in France and Italy where respectively 22 and 21 microorganisms are used, while the lowest in Latvia only 1. On the Polish market there are microbial products containing 6 different microorganisms. Adres do korespondencji dr hab. Ewa Matyjaszczyk, prof. nadzw. IOR-PIB Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu ul. Władysława Węgorka 20, Poznań, tel. (61) , e.matyjaszczyk@iorpib.poznan.pl