RECYKLING POLIMERÓW I ELASTOMERÓW

Transkrypt

1 Gospodarka gumą oraz plastikiem w Polsce Centrum Kooperacji Recyklingu not for profit system Sp. z o. o. RECYKLING POLIMERÓW I ELASTOMERÓW Dr hab. inż. Andrzej Wojciechowski prof. nzw.- Instytut Mechaniki Precyzyjnej Prezes Polskiego Stowarzyszenia Naukowego Recyklingu (PSNR)

2 GZO Gospodarka Zamkniętego Obiegu Wymagania w zakresie ochrony środowiska powodują, że producent wyrobu, dostawca surowca/materiału, konstruktor wyrobu i technolog muszą podporządkować swoje działania w celu minimalizacji negatywnych skutków ich eksploatacji i likwidacji. Szczególne wymagania dotyczą: PWzE, ZSEE, opakowań oraz innych poprodukcyjnych i poeksploatacyjnych odpadów w tym niebezpiecznych. Preferowany jest odzysk GZO: - produktowy (podzespołów i części) - materiałowy/surowcowy 2

3 Ochrona środowiska proces oszczędność surowców i energii eliminacja materiałów toksycznych redukcja ilości i toksyczności odpadów stałych, ciekłych i gazowych produkt minimalizacja negatywnego oddziaływania w całym cyklu życia produktu 3

4 Ochrona środowiska Szacuje się, że przeciętna rodzina w ciągu roku pozbywa się m.in.: - papieru w ilości odpowiadającej 6 drzewom z których ten papier powstał; - puszek metalowych w liczbie ok. 500 szt. - szkła ok. 50 kg; - różnych gatunków metali ok. 35 kg; - tworzyw sztucznych ok. 50 kg. 4

5 Konferencja,,Gospodarka Działalność o Statutowa obiegu zamkniętym. IMP 2015 Targi r. IMP EkoTech; Kielce r r. Ochrona środowiska, ekologia, recykling Natura nie jest już w stanie zasymilować tego wszystkiego, co jako niepotrzebne trafia na wysypisko śmieci! W ciągu jednej minuty na świecie znika naturalny las o powierzchni równej 36 boiskom do piłki nożnej Świat wytwarza corocznie ponad ok. 20 mld ton odpadów, z tego: ok. 0,5 mld ton stanowią odpady niebezpieczne, w tym 10 tys. ton odpady nuklearne Statystyczny Polak wytwarza rocznie 316kg odpadów przy 513 kg wytwarzanych średnio przez mieszkańca UE. Poziom recyklingu odpadów w Polsce wyniósł ok.. 10% w 2012 r. W Polsce na wysypiska trafia 75% odpadów, a w całej UE średnio tylko 35% Źródło: http: worldmapper.org/textindex/text_pollution.html 100 ton makulatury = oszczędność drzew Recykling 1 plastikowej butelki = sześciogodzinne zasilanie 60 watowej żarówki Recykling 1 aluminiowej puszki = oszczędność 90% energii niezbędnej na jej wyprodukowanie 5

6 Ekologia - recykling Na jakość i skuteczność recyklingu oraz ponowne użycie części i podzespołów wpływają następujące czynniki: konstrukcja ułatwiająca demontaż części i podzespołów poziom techniczny i kultura techniczna firm demontujących pojazdy daleko posunięta unifikacja wszystkich podzespołów i części pojazdów możliwość długotrwałej pracy części i podzespołów 6

7 Procesy recyklingu materiałowego W procesach recyklingu materiałowego rozróżnia się metody odzysku: metody fizyko-mechaniczne - rozdrabnianie, stosowane do wszystkich materiałów konstrukcyjnych, uzyskane proszki, granulat, ściny, drobiny, kawałki służą do dalszego wykorzystania surowca lub materiału, metody fizyko-chemiczne - destylacja, rektyfikacja, elektroliza, utlenianie, dotyczy wszystkich materiałów eksploatacyjnych i konstrukcyjnych, w wyniku otrzymuje się surowce /recyklaty/, paliwa płynne i gazowe, metody rozkładu termicznego termoliza, piroliza, przetapianie, zgazowanie, stosowne dla wszystkich materiałów konstrukcyjnych, otrzymuje się surowce /recyklaty/, paliwa, gazy, inne metody - ultradźwięki, mikrofale, biodegradacja, stosuje się do materiałów konstrukcyjnych, uzyskuje się materiały rozdrobnione lub zdegradowane. 7

8 RODZAJE RECYKLINGU ODPADÓW W procesie recyklingu rozróżnia się trzy rodzaje odzysku; ze względu na uzyskane końcowe efekty: produktowy, materiałowy, energetyczny (spalanie/współspalanie). ze względu na technologię prowadzenia recyklingu rozróżnia się dwie metody: przez demontaż, rozdrabnianie w strzępiarkach. 8

9 Technologie recyklingu odpadów INNOWACYNE TECHNOLOGIE RECYKLINGU ODPADÓW ORGANICZNYCH najbardziej znane to: dewulkanizacja mikrofalowa i ultradźwiękowa, granulowanie czy mielenie. Metoda rozkładu termicznego odpadów organicznych Neutralizacja szlamów, skażonej ziemi, substancji pogalwanicznych i innych materiałów oraz odpadów niebezpiecznych Odzysk materiałowy i zagospodarowanie pozyskanych produktów z procesów recyklingu Dywersyfikacja źródeł energii pochodzących z recyklingu odpadów organicznych głównie gumy i tworzyw sztucznych (olej, gaz - paliwa z odzysku) 9

10 Odzysk materiałowy Wszystkie odzyskane materiały powinny być skierowane do przeróbki i po procesie ich dostosowania i uszlachetnienia przeznaczone do ponownego ich wykorzystania. Na przykład: - odzyskane polimery należy przeznaczyć na elementy mniej odpowiedzialne, - sprawne części i podzespoły w miarę możliwości powinny być zagospodarowane na wtórnym rynku części zamiennych. Należy również dążyć do stosowania technologii odzyskiwania materiałów jak najmniej inwazyjnych dla środowiska, proekologicznych i uzasadnionych ekonomicznie. 10

11 PRZEBIEG RECYKLINGU SAMOCHODÓW 1. Demontaż akumulatora, 2. Osuszenie pojazdu z paliwa, olejów, płynów eksploatacyjnych: hamulcowych, do spryskiwaczy, z układów klimatyzacji np. freonów, chłodniczych (niskokrzepnących), elektrolit z akumulatorów - średnio ok. 17 litrów różnych płynów eksploatacyjnych na samochód, 3. Usuwanie szyb, kół i opon, 4. Demontaż i segregacja tworzyw sztucznych w tym zderzaków, desek rozdzielczych, reflektorów, 5. Demontaż siedzeń, drzwi, pokryw, 6. Demontaż silnika, przekładni, katalizatorów, alternatora, rozrusznika, wału napędowego, 7. Usuwanie tapicerki, pianek, wykładzin, instalacji elektrycznej, 8. Strzępienie karoserii z pozostałymi elementami, 9. Segregacja materiałów. 11

12 Średni udział materiałów w produkcji samochodu osobowego. Przetworzone polimery 1% Materiały tekstylne 1% Tworzywa sztuczne 9% Opony 4% Guma 1% Szkło 3% Akumulatory 1% Inne 1% Płyny 2% Wyposażenie elektryczne 1% Stopy Zn, Cu, Mo, Ti, Pb, Sn, inne 1% Stopy Al, Mg 6% Stopy żelaza 69% 12

13 PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA POLIMERÓW i KOMPOZYTÓW POLIMEROWYCH W POJAZDACH Pojazd demonstracyjny Hunday Qarma Q Wykorzystano nowe materiały kompozytowe i termoplastyczne w postaci 30-tu rozwiązań konstrukcyjnotechnologicznych Z kompozytów i polimerów wykonano m.in. następujące elementy: Firma General Electric Plastics wraz z firmą Hyundai wystawiły na Targach Motoryzacyjnych w Genewie elastyczny przód i tył, wykładziny wnętrza, pokrywa silnika, błotniki, tylne drzwi, dach, elementy pod maską, izolacje kabli. 13

14 TRENDY W POJAZDACH SAMOCHODOWYCH Silnik Firma Rhodia zaprojektowała i wykonała osłonę głowicy silnika Deutz 2013 z materiału poliamid PA6.6 w rezultacie zmniejszono hałas zewnętrzny. W silniku Porsche o mocy 204 KM firma BASF zaprojektowała i wykonała dolotowe kolektory ssące, dzięki temu zmniejszono wagę o połowę w stosunku do aluminiowych. Miski olejowe, pokrywy zaworów, zbiorniki dolny i górny chłodnicy z kompozytów poliamidowych PA. 14

15 TRENDY DOTYCZĄCE KOMPOZYTÓW POLIMEROWYCH W POJAZDACH SAMOCHODOWYCH Wnętrze Volvo i Ford przy współpracy Instytutu Badawczego w Goteborgu pracują nad zbrojeniami z włókien roślinnych (konopie, juta, rzepak, len, bawełna i inne), które to włókna mają zastąpić zbrojenia konwencjonalne z materiałów nieodnawialnych. Zastosowanie zbrojeń z materiałów odnawialnych może przyczynić się do zmniejszenia zużycia ropy i obniżenia kosztów produkcji 15

16 Udział polimerów występujących w pojazdach POLIMERY Tworzywa wielkocząsteczkowe stanowią 10 do 15% masy średniolitrażowego samochodu osobowego tj. 100 do 150 kg. Najwięcej zastosowań, około 60% występuje we wnętrzu pojazdu, w nadwoziu występuje 30% tworzyw, pozostałe 10% znalazło zastosowanie pod pokrywą silnika i pod podłogą. 16

17 Tworzywa sztuczne najczęściej stosowane w samochodach w Europie Europa polietylen (PE) 5% poliamid (PA) 2% inne 8% poliuretany (PUR) 30% akronitryl-butadienstyren (ABS) 10% polipropylen (PP) 30% poli(chlorek winylu) (PVC) 15% 17

18 Tworzywa sztuczne najczęściej stosowane w samochodach w USA i Kanadzie Stany Zjednoczone i Kanada poliamid (PA) 3% laminaty poliestrowoszklane (SMC, BMC, DMC) 3% inne 13% poliuretany (PUR) 22% poliestry termoplastyczne (PBT) 18% poli(chlorek winylu) (PVC) 15% akronitryl-butadienstyren (ABS) 9% polipropylen (PP) 17% 18

19 Polimery i elastomery niewulkanizujące występujące najczęściej w konstrukcji samochodów osobowych i dostawczych Elastomery wulkanizujące Kauczuk: - naturalny NR - butadienowy BR - butadienowostyrenowy SBR - nitrylowy NBR - fluorowy FPM - silikonowy MVQ - chloroprenowy CR - etylenowo- propylenowy EPDM Elastomery niewulkanizujące - poliuretan (PUR) - pianki (PUR) - plastyfikowany poli/chlorek winylu (PVC) Plastomery termoplastyczne (termoplasty) - policzterofluoroetylen (PTFE), - polieteroketon (PEEK) - żywice ciekłokrystaliczne (LCP) - poliamidoimid (PAI) - polieteroimid (PEI) - poliftalamid (PPA) - polisiarczek fenylenu (PPS) - polisulfon (PSU) - polistyren (PS) - politereftalan etylenowy (PET) Plastomery termoplastyczne (termoplasty) - poliamid (PA) - akrylonitryl-butadienstyren (ABS) - akrylonitryl-styren (SAN) - poliwęglan (PC), - mieszanina-blend (ABS/PC) - politereftalan butylenowy (PBT) - politlenek fenylu (PPO) - polipropylen (PP) - polietylen (PE) - nieplastyfikowany poli(chlorek winylu) (PVC) - poli(metakrylan metylu) (PMMA) - poliformaldehyd (POM) Plastomery termoutwardzalne i chemoutwardzalne (duroplasty) - tłoczywo fenolowe (PF) (np. z mączką drzewną, miką, bawełną, azbestem, poliamidem), - tłoczywo mocznikowe z celulozą, (UF) - tłoczywo melamino we (MF) (np. z celulozą, minerałami, włóknem szklanym) - tłoczywo poliestrowe (UP) - tłoczywo epoksydowe (EP), - żywica poliestrowa, - żywica epoksydowa 19

20 Klasyfikacja polimerów pod względem maksymalnej temperatury pracy ciągłej i budowy 20

21 KOMPOZYTY POLIMEROWE Kompozyty polimerowe - OMC (Organic Matrix Composites) to takie polimery, które zawierają co najmniej dwa komponenty (dwie nie mieszające się fazy): osnowę matrix (matrycę), fazę zbrojącą reinforcement (zbrojenie). Osnowa i zbrojenie połączone są na poziomie makroskopowym, jeden z komponentów nie ulega przemianom fazowym na etapie otrzymywania kompozytu lub jego eksploatacji. Osnowa wpływa na twardość, elastyczność, odporność na ściskanie, odporności termiczną, palność. Zbrojenie odpowiada za większość właściwości mechanicznych wytrzymałościowych. 21

22 Przykład: RECYKLING POLIURETANÓW Z odpadów poliuretanowych można uzyskać recyklat lub gotowe wyroby o szerokiej skali zastosowań: materiały tapicerskie, maty dźwiękochłonne, maty do pochłaniania substancji ropopochodnych, opakowania przeciwwstrząsowe, wycieraczki, zabawki, obuwie, i wiele innych. Jeszcze do niedawna materiały poliuretanowe były tracone w procesie utylizacji na składowiskach lecz intensywne prace nad wykorzystaniem materiałów poliuretanowych spowodowały powstanie firm przerabiających odzyskane pianki poliuretanowe na ocieplenie instalacji grzewczych (mielenie konsolidacja uformowanie wyrobu). 22

23 ODZYSK MATERIAŁOWY POLIMERÓW Metody recyklingu polimerów, podstawowe: recykling mechaniczny, który polega na ponownym, bezpośrednim przetwarzaniu odpadów, bez stosowania procesów chemicznych i dotyczy on elastomerów niewulkanizujących i termoplastów, recykling chemiczny polega na degradacji łańcuchów polimerowych metodami chemicznymi i otrzymaniu związków małocząsteczkowych, które służą do wytwarzania innych produktów, recykling termiczny polega na konwersji polimerów do związków małocząsteczkowych (frakcja gazowa i ciekłapaliwa, frakcja stała-karbonizat i różnorodne materiały). 23

24 ODZYSK ENERGETYCZNY - FRAKCJA LEKKA Frakcja lekka powstaje w procesie strzępienia samochodu po demontażu akumulatora, kół, osuszeniu z płynów eksploatacyjnych, po wymontowaniu osprzętu i części nadających się do użytku lub naprawy. Tak oczyszczony wrak samochodu poddany zostaje rozdrobnieniu i separacji na różne frakcje w procesie strzępienia. Frakcja lekka jest najczęściej wykorzystywana do produkcji RDF. 24

25 Skład frakcji lekkiej ze strzępiarki Minerały 14% Tworzywa sztuczne 10% Ziemia 15% Poliuretany 20% Żelazo 2% Metale nieżelazne 2% Tkaniny 10% Szkło 12% Elastomery (guma) 15% 25

26 Odpady powstające z wyrobów gumowych Dyrektywa 2000/53/CE w sprawie pojazdów wycofanych z eksploatacji oraz Ustawa z 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji nakazują demontaż i wykorzystanie opon do unieszkodliwiania. 26

27 Recykling odpadów powstających z gumy Recykling materiałowy - do bardziej znanych metod recyklingu gumy/opon można zaliczyć: mielenie, granulowanie, regenerację, termolizę/pirolizę, dewulkanizację mikrofalową i ultradźwiękową czy biologiczną. Mechaniczny recykling gumy: - rozdrabnianie w temperaturze otoczenia, - rozdrabnianie w niskich temperaturach, - rozdrabnianie na mokro w temperaturze otoczenia. 27

28 Rozdrabnianie odpadów gumowych W wyniku procesów rozdrobnienia gumy/opon uzyskuje się następujące produkty: miał gumowy - cząsteczki 1 mm, granulat gumowy - cząsteczki 1 mm do 15 mm, ścier - cząsteczki - od 15 mm do 40 mm, grys - cząsteczki - 15 mm do 100 mm, strzępy/ścinki - cząsteczki mm do 300 mm, drut stalowy (kord), tkanina (oplot tekstylny). Uzyskane frakcje są używane jako dodatek do nowych mieszanek gumowych w procesach produkcji wyrobów użytkowych, budownictwie, drogownictwie, motoryzacji i wielu innych. 28

29 Recykling i odzysk materiałowy gumy Metoda olejowo parowa polegająca na zmieszaniu granulatu gumowego z olejem/olejami, następnie załadowaniu do autoklawu i poddaniu działaniu pary wodnej. Proces przebiega pod ciśnieniem 1 MPa do 2 MPa, w temperaturze 175 C 205 C w czasie 5 h do 12 h. Metody mechaniczne i chemiczne regeneracji gumy zwane dewulkanizacją, polegają na poddaniu granulatu lub miału działaniu sił ścinających na walcarce i przy jednoczesnym dodaniu związków chemicznych rozrywających wiązania typu węgiel siarka i/lub siarka otrzymuje się regenerat zwany dewulkanizatem. Metoda biotechnologiczna dewulkanizacji gumy polega na działaniu bakteriami asymilującymi siarkę. Proces przebiega w temperaturze 65 C w ciągu kilku dni, a bakterie po zakończeniu procesu giną. 29

30 Recykling i odzysk materiałowy Fizyczny recykling gumy Recykling za pomocą mikrofal polega na dewulkanizacji gumy przez periodyczne nagrzewanie mikrofalami o częstotliwościach 915 MHz i 2450 MHz i intensywności grzania 91Wh/h i 392,5 Wh/h. W takich warunkach temperatura gumy osiąga 232 C do 427 C. Recykling za pomocą ultradźwięków Wytłaczarka jednoślimakowa z zamontowanym generatorem ultradźwięków oraz konwerterem akustycznym, pozwala uzyskiwać drgania głowicy wzdłuż ślimaka o częstotliwości 20 khz i regulowanej amplitudzie drgań. Uzyskiwany jest w sposób ciągły miękki dewulkanizat. Termiczny recykling gumy W wyniku zastosowania energii mechanicznej, cieplnej lub chemicznej w procesie recyklingu odpadów gumowych ma miejsce zjawisko degradacji struktury, polegające na rozerwaniu wiązań tworzących sieć, takich jak węgiel węgiel, węgiel siarka i/lub siarka-siarka (C-C, C-S, S-S). 30

31 Rozkład termiczny odpadów organicznych W nowoczesnych instalacjach do prowadzenia procesu rozkładu termicznego bezpiecznie dla środowiska przetwarzane mogą zostać: elastomery - różnorodne odpady gumowe i zużyte produkty użytkowe, polimery - różnorodne odpady z tworzyw sztucznych oraz wykonane z nich zużyte produkty użytkowe, biomasa - odpady drzewne i poużytkowe mieszane, celuloza (tektura, papier itp.), odpady ropopochodne np. zużyty olej, filtry oleju, szlamy, zanieczyszczone olejami i smarami materiały inne opady organiczne i mieszane takie jak materiały wielowarstwowe i wielomateriałowe np. elektronika, opakowania, sprzęt AGD/IT, PWzE itp. 31

32 Rozkład termiczny odpadów organicznych RODZAJ ROZŁADU TERMICZNEGO NISKOTEMPERATUROWY (320 O C 500 O C) TERMOLIZA WYSOKOTEMPERATUROWY (500 O C 800 O C i powyżej) PIROLIZA SUROWIEC, WSAD, ODPADY Biomasa, Odpady drzewne Odpady polimerowe i elastomerowe (tworzywa sztuczne, guma) Organiczne odpady komunalne POZYSKIWANY PRODUKT FRAKCJA OLEJOWA FRAKCJA GAZOWA FRAKCJA STAŁA PRODUKTY KOŃCOWE ENERGIA ELEKTRYCZNA ENERGIA CIEPLNA 32

33 Rozkład termiczny odpadów organicznych Instalacja do rozkładu termicznego metodą termolizy WGW-8 33

34 Rozkład termiczny odpadów organicznych Instalacja do rozkładu termicznego metodą termolizy WGW-8 34

35 Rozkład termiczny odpadów organicznych Rozkład termiczny odpadów organicznych - załadunek opon samochodowych - rozładunek kordu stalowego 35

36 Rozkład termiczny odpadów organicznych Urządzenie testujące do opracowywania technologii (laboratorium firmy WGW) 36

37 Produkty rozkładu termicznego odpadów organicznych 37

38 Proces termicznej przeróbki elastomerów/polimerów 38

39 Wielkość odpadów powstających z gumy Szacuje się, iż każdego roku powstaje na świecie ok. 1 mld Mg zużytych opon samochodowych. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej, ok. 80% zużytych wyrobów gumowych stanowią opony. Polski rynek produkcji opon szacowany jest na ok mln sztuk, stanowi to niespełna 6 % rynku europejskiego, ale jednocześnie ponad 40 % rynku nowych państw członkowskich UE. 39

40 Ochrona środowiska Przykładowe składowiska opon: Góry starych opon zalegające na wysypisku w Sesena Nuevo niedaleko Madrytu. 75 tys. ton opon stanowi duże zagrożenie dla środowiska. Największe na świecie składowisko opon w Al Jahra Kuwejt. 40

41 Składowisko opon w Sesena Nuevo k/madrytu o 41

45 Składowisko opon w Sesena Nuevo k/madrytu 45

50 Składowisko opon w Al Jahra, Kuwejt 50

51 Pożar opon na składowisku w Al Jahra 51

52 Pożar opon na składowisku w Buszycach 52

53 Ilość pozyskanych surowców energetycznych W Polsce jak podają różne źródła, produkuje się Mg opon w ciągu roku i można założyć, że tyle również staje się odpadem, do tego dochodzi około Mg innych odpadów gumowych demontowanych z samochodów wycofanych z eksploatacji i sprzętu AGD. Ponad ton opon w Polsce w ciągu roku staje się odpadem, do tego dochodzi przeszło Mg odpadów gumowych z PWzE. Na tej podstawie można szacować (nie licząc dotychczasowej ilości zmagazynowanych opon), że w procesie rozkładu termicznego rocznie można będzie wyprodukować z ok Mg odpadów gumowych ok Mg oleju i ok Mg gazu, które mogą znaleźć zastosowanie jako paliwo do pozyskiwania energii cieplnej lub elektrycznej (dywersyfikacja żródeł energii). Poprzez rozkład termiczny opon można uzyskać około 20 38% karbonizatu, 35 65% oleju poprocesowego oraz 10 25% frakcji gazowej i 10 20% złomu stalowego. 53

54 Udział % komponentów i materiałów stosowanych w oponach Materiały o i komponenty Opony samochodów osobowych Opony samochodów ciężarowych Kauczuk Sadza 21,5 22 Tlenek cynku 1 2 Siarka 1 1 Dodatki chemiczne 7,5 5 Kord tekstylny 5,5 - Kord stalowy 16,

55 Ochrona środowiska 55

56 Ochrona środowiska substancje utleniające, nadtlenki organiczne 56

59 Ochrona środowiska Pamiętajmy!!! GUMA to surowiec, który podlega procesowi recyklingu i odzysku 59

60 Wymagania UE Wprowadzenie Dyrektywy IDE (w sprawie emisji przemysłowych) BAT / konkluzje BAT (Najlepsze dostępne techniki) BREFs / rewizja (lub "dokument referencyjny BAT ) REACH / zał. XIV / Lista kandydacka SVHC (ang. Registration, Evaluation and Authorisation of Chemicals) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1907/2006 regulujące kwestie stosowania chemikaliów, poprzez ich rejestrację i ocenę oraz w niektórych przypadkach, udzielanie zezwoleń i wprowadzanie ograniczeń obrotu. Technologie Środowiskowe / ETV (Weryfikacji Technologii Środowiskowych (ETV) to nowe narzędzie, aby pomóc innowacyjne technologie środowiskowe dotrzeć na rynek) 60

61 PROGNOZA GLOBALNEGO WYKORZYSTANIA ŹRÓDEŁ ENERGII Źródło: solarwirtschat.de 61

62 Ochrona środowiska Zastosowanie nowych technologii odzysku i recyklingu odpadów likwidują obszary do tej pory mało poznane lub obarczone fałszywymi teoriami, co powoduje szybsze, tak pożądane, przejście do gospodarki zamkniętego obiegu materiałowego Nowe technologie zagospodarowania odpadów, przyczyniają się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych oraz zanieczyszczenie środowiska Pozyskanie surowców wtórnych z odpadów pozwala na zmniejszenie zapotrzebowania i wydobycia surowców naturalnych co powinno przyczynić się do zmniejszenia degradacji środowiska naturalnego 62

63