Depopulacja potrzeba nowego podejścia do rozwoju

Transkrypt

1 Depopulacja potrzeba nowego podejścia do rozwoju Uwagi na temat rozwoju Sytuacja rozwojowa wsi w warunkach depopulacji i inne czynniki Strategia przekształceń i strategia interwencji Ryszard Wilczyński

2 Uwagi nt. rozwoju zmiana = wzrost = rozwój

3 zmiana = wzrost = rozwój

4 Uwagi nt. rozwoju zmiana = wzrost rozwój

5 zmiana = wzrost rozwój

6 Uwagi nt. rozwoju zmiana wzrost rozwój

7 zmiana wzrost rozwój

8 Uwagi nt. rozwoju zmiana = wzrost = rozwój zmiana wzrost rozwój zmiana = wzrost rozwój zmiana wzrost = rozwój Zmiana na obszarach wiejskich (przekształcanie się) oznacza: rozwój, stagnację lub kurczenie się

9 Uwagi nt rozwoju wzrost / rozwój / postęp zmiany (wektor + lub - ): i brak zmian (wektor - ): spadek (kurczenie) / regres ale przyrost niektórych parametrów i spadek innych = wzrost bez rozwoju lub rozwój bez wzrostu

10 Uwagi nt. rozwoju Zatem kiedy mówimy o rozwoju?

11 zmiana =?

12 zmiana = dodawanie wartości

13 zmiana = odejmowanie wartości

14 Uwagi nt rozwoju zmiana = dodawanie wartości + odejmowanie wartości -

15 Uwagi nt rozwoju zmiana = dodawanie wartości równoważenie odejmowanie wartości niezrównoważenie

16 Uwagi nt rozwoju rozwój = osiąganie ustalonych wartości (ekonomicznych, społecznych, środowiskowych, estetycznych i innych)

17 wzrost i rozwój

18 wzrost i rozwój

19 rozwój i jego brak

20 rozwój i jego brak

21 rozwój i jego brak

22 rozwój i jego brak

23 rozwój i jego brak

24 Uwagi nt rozwoju Fałszywe zdefiniowanie wartości = przekształcenia niezrównoważone = korzyść jednych i strata drugich!

25

26 Charakter przemian obszarów wiejskich w warunkach wzrostu Suburbanizacja (pod miastami) Subruralizacja (na obrzeżach wsi) Zabudowa rozproszona / pasożytnicza Ciągi i zespoły przydrożne: usługowo mieszkalne usługowo - handlowe obsługi ruchu drogowego

27

28

29

30

31

32 niezrównoważony przyrost zabudowy przechwycenie renty urbanizacyjnej zaspokojenie preferencji (ambicji) poprawa standardu zamieszkania i warunków gospodarowania Wzrost korzyści indywidualnych Pomniejszenie wartości publicznych: nieład przestrzenny i brzydota konfliktowe sąsiedztwo niefunkcjonalność struktury utrata walorów środowiska i krajobrazu

33 Jaki charakter przemian obszarów wiejskich w warunkach spadku?

34 stagnacja

35 regres /upadek

36 upadek

37 Ścinawa Mała, opolskie upadek

38 upadek Złotniki, dolnośląskie

39 Negatywna spirala rozwoju G. Weber

40 Negatywna spirala rozwoju Czynnik wyzwalający Faza 1 - selektywnego odpływu ludności migracja zwłaszcza osób młodych i wykształconych spadek populacji - ubytek młodych kobiet (potencjalnych matek), dzieci i młodzieży oraz wzrost grupy osób starszych. Faza 2 - regresu gospodarki lokalnej, redukcja siły nabywczej gospodarstw domowych wywołana ubytkiem ludności, zanikanie podmiotów świadczących zaopatrzenia i usług dla mieszkańców, pogorszenie warunków bytowych gospodarstw domowych, nieefektywne wykorzystanie infrastruktury, zmniejszenie wpływów podatkowych samorządu i wzrost kosztów jednostkowych utrzymania infrastruktury, spadek możliwości inwestycyjnych samorządu i nakładów na utrzymanie infrastruktury.

41 Negatywna spirala rozwoju Faza 3 załamania gospodarki lokalnej i życia społecznego brak inwestycji komunalnych, likwidacja części infrastruktury, Punkt bez powrotu nieatrakcyjność miejsca dla lokalizacji działalności gosp. i osiedlania się, postępujący zanik życia społecznego, Faza 4 końcowej migracji utrata znaczenia politycznego (marginalna pozycja w strategii rozwoju gminy), nastroje no future, nasilona migracja za pracą (brak ludzi młodych, nadmiar starych), uzależnienie bytu od transferów socjalnych, degradacja substancji budowlanej i pozostałej infrastruktury, Faza 5 - upadku zanikanie tkanki budowlanej, rozpad struktury przestrzennej wsi niesamodzielność życiowa pozostałych mieszkańców

42 Sytuacja rozwojowa wsi - depopulacja Woj. opolskie obszary wiejskie: rok - mieszkańców % , , , , ,1 Zmiany jakie do roku 2050 zajdą na obszarach wiejskich woj. opolskiego będą kontynuacją już ugruntowanych procesów zachodzących od co najmniej czterech dekad. Sytuacja ta wyróżnia woj. opolskie spośród wszystkich regionów w kraju. Zagrażająca funkcjonowaniu regionu skala spadku liczby ludności, jak to ma miejsce w przypadku województwa opolskiego wymaga uznania implikacji wyludnianie dotkliwe w skali regionalnej oznacza kurczenie się dużej części jednostek osadniczych.

43 Liczba szkół podstawowych istniejących i zlikwidowanych na wsi w woj. opolskim wg liczby mieszkańców miejscowości istniejąca - Podstawowa zlikwidowana - Podstawowa

44 Średnia gęstość zaludnienia Liczba ludności w sołectwach w 2014

45 Zmiany liczby ludności w latach przyrost ponad 30% przyrost 3-8% spadek 1-4,99% spadek 5-9,99% spadek 10-14,99% spadek 15-19,99% spadek 20-30% spadek ponad 30% przyrost ponad 40% przyrost 1-10% spadek 1 4% spadek 5 9,99% spadek % spadek 15 20% spadek ponad 20%

46 Zmiany liczby ludności a współczynnik Billeter a J = (osób 0-14 m - osób 50 i więcej ) / osób przyrost ponad 30% przyrost 3-8% spadek 1-4,99% spadek 5-9,99% spadek 10-14,99% spadek 15-19,99% spadek 20-30% spadek ponad 30% przyrost ponad 40% przyrost 1-10% spadek 1 4% spadek 5 9,99% spadek % spadek 15 20% spadek ponad 20%

47

48 Zmiana liczby ludności w sołectwach w okresie wg grup spadku i wzrostu Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WZM I 2015 Spadek Wzrost Lata Liczba solectw Liczba ludności Zmiana Liczba sołectw Liczba ludności Zmiana (75,2%) (-9,34%) (23,8%) (+7,7) W 244 sołectwach spadek był większy lub był równy 1%/rok; W 354 miał wartość poniżej -9,34% (średnia dla grupy sołectw tracących mieszkańców)

49 Kiedy liczba ludności była największa Suma końcowa Kiedy liczba ludności była najmniejsza Suma końcowa

50 Skala budownictwa mieszkaniowego możliwości hamowania procesów zaniku miejscowości w woj. opolskim poprzez świadome i planowe sterowanie urbanizacją, w tym rozwój wewnętrzny, są ograniczone do niewielkiej liczby wsi. Liczba mieszkań oddanych do użytku w latach / Liczba sołectw

51 Zmiana liczby mieszkańców a intensywność ruchu budowlanego Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WZM I 2015 i GUS (Bank Danych Lokalnych) Zmiana liczby mieszkańców w % Liczba sołectw Mieszkań oddanych do użytku w latach / 100 mieszkańców Mieszkań oddanych do użytku w latach / miejscowość -30 do ,38 0,75-20 do ,38 1,1-10 do ,53 2,1-5 do ,66 3,7-1 do ,06 5,6-1 do ,25 6,2 1 do ,58 6,6 5 do ,20 10,3 10 do ,08 7,9 21 do ,20 16,9 31 do ,55 25,6 powyżej ,14 28,0

52 Zagrożenie zanikiem wsi w woj. opolskim 1. Większość wsi w regionie została dotknięta czynnikiem wyzwalającym negatywną spiralę rozwoju i według modelu znalazła się co najmniej w fazie I zaniku - dokumentuje to skala stwierdzonej emigracji zarobkowej i powiązany z nią spadek liczby ludności. 2. Nie jest aktualnie możliwe określenie w jakiej fazie zaniku znajdują się poszczególne wsie. W woj. opolskim model przebieg procesów zaniku został zmodyfikowały olbrzymimi transferami finansowymi od migrantów zarobkowych oraz impulsem inwestycji ze środków unijnych, co pozwoliło na długotrwałą stabilizację wsi, głównie autochtonicznych, w obrębie fazy drugiej.

53 Zagrożenie zanikiem wsi w woj. opolskim 3. Utrzymujące się wysokie tempo utraty ludności oznacza osiągniecie fazy trzeciej zaniku albo wskazuje na wysokie prawdopodobieństwo zaistnienia tego stanu w nieodległym czasie. Dla szacowania skali zagrożenia zanikiem miejscowości przyjęto wartość rocznego (lecz stałego w długim okresie czasu) spadku liczby ludności na poziomie ponad 1%. 4. Należy dążyć do ustalenia parametrów sygnalizujących zbliżanie się i przekroczenie punktu bez powrotu, co dzieliłoby wsi na silnie zagrożone zanikiem i już zanikowe.

54 Memento Nasilenie negatywnych konsekwencji zjawisk demograficznych pozostanie bardzo zróżnicowane przestrzennie. Na dużych obszarach nie da się nad nimi zapanować siłami lokalnych samorządów. Najgorszym z możliwych jest scenariusz ewakuacji ludności upadających wsi, głównie osób najstarszych. Sprowadzenie ich do miejscowości węzłowych będzie wymuszone koniecznością racjonalnego świadczenia usług opieki społecznej.

55 Sytuacja rozwojowa wsi inne czynniki dostępność centrum i atrakcyjność miejsca/obszaru vs. niedostępność centrum (peryferyjność) i nieatrakcyjność miejsca/obszaru wysokie kompetencje lokalnego przywództwa / wysokie dochody gmin vs. niskie kompetencje lokalnego przywództwa /niskie dochody gmin wyposażenie sołectw w elementy warunkujące jakość życia

56 Średnia wielkość sołectw w Polsce zachodnio - pomorskie 315 pomorskie 491 kujawsko - pomorskie 366 mazursko - warmińskie 260 podlaskie 145 lubuskie 367 wielkopolskie 399 mazowieckie 259 dolnośląskie 384 opolskie 468 śląskie 973 łódzkie 263 świętokrzyskie 329 lubelskie małopolskie 894 podkarpackie % -4%

57 Najwyższe i najniższe wydatki na 1 mieszkańca w gminach wiejskich w regionach w roku 2013 w tys. zł Rewal 12,4 Stargard Szczeciński 2,6 Sztutowo 7,5 Sadlinki 2,7 2,78 : 1 * Barciany 4,8 Kolno 2,7 1,78 : 1 * 4,77 : 1 * Pszczew 5 Bogdaniec 2,6 Przykona 6,3 Żelazków 2,4 1,92 : 1 * 2,63 : 1 * Kęsowo 4,9 Pruszcz 2,7 1,81 : 1 * Lesznowola 6,8 Prażmów 2,3 2,96 : 1 * Mielnik 7,6 Dziadkowice 2,4 3,17 : 1 * Średnia dla kraju 3,2 tys. zł Jerzmanowa 7,4 Wińsko 2,5 2,96 : 1 * Dobrzeń Wielki 4,9 Komprachcice 2,2 2,23 : 1 * Ożarowice 11,5 Goleszów 2,1 Kleszczów 39,4 Głowno 2,3 17,3 : 1 * Solec Zdrój 5,9 Miedziana Góra 2,2 2,68 : 1 * 5,48 : 1 * Uście Gorlickie 4,5 Bolesław 2,2 2,05 : 1 * 2,67 : 1 * Puchaczów 6,5 Zamość 2,2 2,95 : 1 * Ostrów 5,6 Białobrzegi 2,1 * 17,3 : 1 Proporcja wydatków na 1 mieszkańca gminy najbogatszej i gminy najbiedniejszej

58 Typy wyposażenia wsi wyposażenie elementarne wyposażenie podstawowe wyposażenie ponadpodsta- -wowe ( miejskie ) warunkuje funkcjonowanie zabudowy jako jednostki osadniczej i zaspokojenie fundamentalnych potrzeb bytowych (brak oznacza zanik wspólnoty i przekształcenie się miejscowości w luźny zbiór domostw) dostępne przy aktualnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego w przeciętnej wielkości wsi nie pełniącej funkcji węzłowej we wsiach z siedzibą gminy, obsługowych lub z dużą liczbą mieszkańców, zależnie od uwarunkowań, zasobności gminy i jej mieszkańców zamieszkiwanie uzależnione od stałego korzystania z miejscowości o wyższym statusie w sieci osadniczej zamieszkiwanie nie wymaga stałego korzystania z miejscowości o wyższym statusie w sieci osadniczej zamieszkiwanie prawie niezależne od korzystania z miejscowości o wyższym statusie w sieci osadniczej

59 Wyposażenie sołectw Rodzaj wyposażenia Liczba elementów z tego wyposażenie elementarne podstawowe ponadpodstawowe I Zaopatrzenie i usługi (komercyjne) II Usługi publiczne III IV V VI VII Infrastruktura życia religijnego, społecznego kulturalnego, Infrastruktura sportu i wypoczynku Infrastruktura komunikacyjna Przestrzeń reprezentacyjna i informacja Obsługa przyjezdnych Razem

60 I Rodzaj wyposażenia Zaopatrzenie i usługi komercyjne Wyposażenie elementarne sklep spożywczy (wielobranżowy) II Usługi publiczne III, IV Infrastruktura życia religijnego, społecznego, kulturalnego, sportu i wypoczynku V, VI Infrastruktura drogowa, przestrzeń reprezentacyjna i informacja zaopatrzenie w wodę oświetlenie miejsca centralnego dowóz dzieci do szkół kościół filialny świetlica z funkcją zebrań wiejskich boisko piłkarskie lub inne nieurządzone zestawy zabawowe dla dzieci skwer z ławkami ulica główna o nawierzchni trwałej fragmentarycznie z chodnikiem niektóre ulice boczne o nawierzchni trwałej chodniki przy drogach bocznych (niektóre) miejsce parkingowe nieurządzone przystanek komunikacji autobusowej lub dowozu dzieci do szkół skwery fragmentarycznie

61 I Rodzaj wyposażenia Wyposażenie ponadpodstawowe (wybrane) Zaopatrzenie i usługi komercyjne Zaopatrzenie: market wielobranżowy sklep cukierniczy kwiaciarnia sklep ogrodniczy apteka, stacja benzynowa / LPG Usługi: fryzjerskie kosmetyczne rehabilitacyjne dyskoteka kręgielnia kawiarnia pub restauracja dom weselny II Usługi publiczne komunikacja kolejowa żłobek odział żłobkowo-przedszkolny przedszkole gimnazjum biblioteka salka komputerowa ogólnodostępna poza instytucjami publicznymi hot-spot ośrodek zdrowia Dom Dziennego Pobytu seniorów Stacja Caritas poczta/agencja pocztowa bankomat placówka bankowa III, IV Infrastruktura życia religijnego, społecznego, kulturalnego, sportu i wypoczynku V, VI Infrastruktura drogowa, przestrzeń reprezentacyjna i informacja Centrum Aktywności Wiejskiej Dom Kultury Świetlica środowiskowa Muzeum wiejskie boisko piłkarskie urządzone kompleks sportowy typu Orlik korty tenisowe teren rekreacyjno-festynowy urządzony z dod. wyposażeniem zestawy ćwiczeń dla dorosłych trasy, ścieżki oznakowane i urządzone miejsca postoju droga główna w standardzie z chodnikami obustronnie (większość) chodniki przy drogach bocznych (większość) system informacji wizualnej złożony plac urządzony z przestrzenią dla pieszych reprezentacyjne skwery

62 Sytuacja rozwojowa wsi Sytuacja względnie stabilna: wsie submiejskie i satelickie miast ( renta położenia) duże wsie i lokalne centra - wsie będących siedzibą gminy oraz wsie węzłowe wsie turystycznie lub w atrakcyjnym otoczeniu (atrakcyjność przyrodniczo-krajobrazowa).

63 Sytuacja rozwojowa wsi Sytuacja problemowa: Wsie powiązane funkcjonalnie W sieci osadniczej pełnią funkcje komplementarne lub wyspecjalizowane. Stabilne przy obecności rentownych małych i średnich przedsiębiorstw, znaczących instytucji budżetowych, także efektywnego rolnictwa. Wsie popegeerowskie, poprzemysłowe Miejscowości poszukujące nowego profilu po utracie dotychczasowej funkcji, z tego powodu cierpiące na brak tożsamości i obarczone poważnymi problemami społecznymi dawnego PGR lub zakładu przemysłowego. Bez nowego profilu rozwoju gospodarczego stają się wsiami zanikowymi. Wsie zmarginalizowane Miejscowości, które szybko tracą mieszkańców i utrzymują się głównie dzięki zabezpieczeniu emerytalnemu i transferom socjalnym. Cechuje je słaba dostępność komunikacyjna, brak ruchu budowlanego, nikła infrastruktura społeczna i wyposażenie w elementy warunkujące jakość życia. Ewoluują w kierunku osad złożonych niemal wyłącznie z silnych gospodarstw rolnych lub do całkowitego zaniku.

64 Sytuacja rozwojowa wsi Zanikanie: Wsie zmarginalizowane Miejscowości, które szybko tracą mieszkańców i utrzymują się głównie dzięki zabezpieczeniu emerytalnemu i transferom socjalnym. Cechuje je słaba dostępność komunikacyjna, brak ruchu budowlanego, nikła infrastruktura społeczna i wyposażenie w elementy warunkujące jakość życia. Ewoluują w kierunku osad złożonych niemal wyłącznie z silnych gospodarstw rolnych lub do całkowitego zaniku.

65 Strategia przekształceń Wsie o względnie stabilnej sytuacji rozwojowej Wsie submiejskie i satelickie miast, korzystając z dobrej dostępności komunikacyjnej, mogą kształtować funkcje komplementarne w stosunku do ośrodka, który je obsługuje. Duże wsie i lokalne centra, jako ośrodki wielofunkcyjne, dość dobrze wyposażenie w elementy warunkujące dobrą jakość życia, dysponujące ruchem budowlanym (mieszkaniowym oraz na potrzeby działalności gospodarczej) mogą wykorzystywać mechanizmy urbanizacji i odpowiednio ukierunkowanego planowania przestrzennego. Wsie turystyczne i atrakcyjnie położone winny koncentrować się na zachowaniu i wzmacnianiu posiadanych już walorów i poprawie warunków obsługi przyjezdnych.

66 Strategia przekształceń Wsie o problematycznej sytuacji rozwojowej: Dla wsi powiązanych funkcjonalnie właściwa będzie strategia rewitalizacji przestrzeni i kreowania walorów w powiązaniu z możliwościami wynikającymi z charakteru otoczenia. Powinno dążyć się do koncentracji zabudowy i utrzymania jej w istniejących granicach terenów osiedlowych wsi, a także utworzenia lub utrzymania czytelnego centrum uwzględniającego potrzeby ludzi starszych. Jednocześnie sukcesywnej poprawy będzie wymagał zakres wyposażenia tych miejscowości w elementy warunkujące jakość życia. Wsie popegeerowskie lub poprzemysłowe winny nastawić się na specjalizację i pozyskiwanie inwestycji produkcyjnych sektora MŚP, w szczególności otoczenia rolnictwa, wykorzystując do tego istniejące już tereny popegeerowskie lub poprzemysłowe i wyznaczając nowe.

67 Strategia przekształceń Wsie zanikowe Wsie zmarginalizowane winny przyjąć strategię odzyskiwania zdegradowanych przestrzeni z przeznaczeniem pod działalności rolniczą i/lub gospodarczą oraz poprawy warunków bytowych mieszkańców. Wobec braku zainteresowania inwestorów oraz możliwości pozyskania wykwalifikowanych pracowników, nie można zakładać przekształceń w oparciu o świadome sterowanie lokalizacją procesów inwestycyjnych. Zmiany muszą polegać na poprawie dostępności komunikacyjnej i rewitalizacji (usunięcie zbędnej i zdewastowanej substancji budowlanej). Odzyskane grunty winny znaleźć inne funkcje (nie wyłączając rolnictwa). Należy zachować opcję zabudowy, gdyż waloryzacja przestrzeni wiejskiej może ponownie uczynić wieś atrakcyjną. Szansą są walory środowiska przyrodniczego i krajobrazu zdecydowanie wyższe niż w obszarach presji budowlanej

68 Strategia interwencji Kluczowym problemem jest słabość narzędzi realizacji: miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. realizacja strategii rozwoju gminy i strategii rozwoju wsi (plan rozwoju miejscowości).

69 Strategia interwencji ustalić cechy osiągania punktu bez powrotu - podział wsi na silnie zagrożone zanikiem i już zanikowe. wzmacniać centra wsi dla przyjęcia nowych funkcji (komplementarnych względem miast i obsługowych dla otoczenia) oraz godzić ruch budowlany z istniejącymi walorami kulturowymi miejscowości oraz przyrodniczo - krajobrazowymi otoczenia. poprawiać wyposażenie miejscowości zapewnić komunikację publiczną z ośrodkiem centralnym i wsiami węzłowymi uruchomić usługi mobilne łączyć potencjały gmin i sołectw w organizacji usług publicznych

70 Strategia interwencji Konieczne są nowe instrumenty interwencji: organizacja stref aktywności gospodarczej, do których przedsiębiorstwa przyciągałby zestaw lokalnych preferencji podatkowych i innych czynników budujących konkurencyjność. sądowe uprawnienie gmin do kurateli nad pustostanami (porzuconymi lub wobec rozproszenia spadkobierców bez możliwości przeprowadzenia procedury spadkowej) i zagospodarowywaniu ich (po przekroczeniu wartości hipotecznej przejecie na własność gminy). ustawa o rewitalizacji pozwalająca gminom, również wiejskim, prowadzić proces sanacji wyznaczonych przestrzeni w oparciu o zasady rozwoju wewnętrznego.

71 Strategia interwencji Konieczne są nowe instrumenty interwencji : przyjęcie regulacji, w której kształtowanie wizerunku miejscowości jest zadaniem własnym gminy, objęcie wsparciem ze środków unijnych właścicieli nieruchomości istotnych dla kształtowania wizerunku miejscowości oraz będących właścicielami obiektów o istotnych walorach kulturowych. stworzenie preferencji (np. ulgi w VAT) w obszarze podjętej przez gminę rewitalizacji dla inwestorów adaptujących pustostany lub zmieniających funkcję obiektów na mieszkaniowe lub mieszkaniowo-usługowe