TYPOLOGIA GLEB ZGORZELISKA W OPARCIU O WŁAŚCIWOŚCI CHEM ICZNE I M IKROM ORFOLOGICZNE

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAW CZE T. X X V III, NR 1, W ARSZAW A 1977 STAN ISŁAW ZASOŃSKI, JOANNA N IEM YSK A-ŁU K A SZU K TYPOLOGIA GLEB ZGORZELISKA W OPARCIU O WŁAŚCIWOŚCI CHEM ICZNE I M IKROM ORFOLOGICZNE Instytut G leboznaw stw a, Chem ii Rolnej i M ikrobiologii A kadem ii Rolniczej w K rakowie CEL I ZAKRES PRACY G leby tatrzań sk ie, a szczególnie gleby Tatrzańskiego P a rk u N arodowego, nie były dotychczas objęte badaniam i m ikrom orfologicznym i z w y jątkiem poziomów butw inow ych niektórych gleb [9]. Prace mikiromorfologiczne prowadzone przez Kowalińskiego [7, 8] i В o g d ę [1] dotyczą charakterystyki sudeckich gleb górskich w y tworzonych ze skał magmowych; nie ma natom iast tego typu opracowań dla gleb górskich w ytw orzonych ze skał osadowych. Do badań wzięto gleby wytworzone ze skał osadowych pochodzących z terenu Zgorzeliska, wzniesienia leżącego w obrębie TPN. Dodatkowym powodem wyboru tego obiektu był fakt, iż podczas prowadzenia prac gleboznaw czo-kartograficznych stw ierdzono, że gleby te w ykazują b a r dzo specyficzne rozmieszczenie frakcji koloidalnej w profilu, typowe dla gleb płowych; tow arzyszy im rów nież podobnie jak glebom płow ym odgórne ogle jenie zaznaczające się z różnym natężeniem. W podjętej pracy badania ukierunkow ano w taki sposób, by prócz c h arak tery sty k i m ikrom orfologicznej w ykazać ew entualny udział procesu płowienia w kształtow aniu profilu tych gleb. Ich skałę m acierzystą stanowią łupki ilaste w arstw zakopiańskich serii łupkowej z Brzegów. O dznaczają się one przew agą ławic łupkow ych (70 80%) nad drobnoziarnistym i ławicam i piaskowców, które w ystępują w postaci cienkich (2 10 cm) przew arstw ień [2, 10]. Zależnie od częstotliw ości i miąższości w ystępow ania tych przew arstw ień zwietrzelina wykazuje zróżnicowanie składu mechanicznego, które dotyczy głównie zaw artości piasku i pyłu grubego [2, 10]. Do badań szczegółowych wybrano dwa profile znacznie różniące się składem m echanicznym. Ich ogólna c h arak tery sty k a gleboznawcza zaw a rta jest w pracach wcześniej publikow anych [4, 5, 11].

2 244 S. Zasoński, J. N iem yska-ł ukaszuk NIEKTÓRE WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNE I CHEMICZNE BADANYCH GLEB Skład mechaniczny badanych profilów jest odbiciem różnego uziarnienia skały m acierzystej. W profilu 1 obserw uje się znaczne ilości piasku i pyłu grubego (42%) w górnej jego części; zaw artość tych frak cji m aleje ze w zrostem głębokości, osiągając w poziomie przejściow ym do skały m acierzystej 20%?. U ziarnienie części ziem istych drugiego profilu jest drobniejsze, sum aryczna zawartość piasku i pyłu grubego jest dw ukrotnie mniejsza (17 19%) niż w profilu 1, w ystępuje natom iast bardzo duża ilość części spływ ialnych (67 70%) (tab. 1). Skład mechaniczny badanych gleb.mechanical com position of the in v estig a ted s o ils ï a b e 1 a 1 I T ro fil Głębokość Poziom P rofile Depth cm Horizon 1, ,1 Procentom sawartoj frei kej i P ercentages ог fract: Łono, diami: O ter 2 in mm Gatunek 0, ,05 0, ,02 0, ,006 0,0Gb- - 0,002 < 0,0 0 2 j! T extural group 1 C-5 ЛУН _ 5-7 AlS a glejowe pockets wybieleni gleyed g lin a śred n ia p y la sta medium loam /fin e sandy/ 7-24 Al ( B) g lin a średn ia p y la sta medium loan /fin e S3ndy/ cb; g lin a c ię ż ka p y la sta heavy loam /fin e sandy/ ( 3 )cg g lin a c ię ż ka.pylasta heavy loam /fin e sandy/ AFH A A1 (3> G i ł - cla y (в) a i ł - cla y (в) cg i ł - c la y C ałkow ity skład chem iczny części ziem istych odzw ierciedla w znacznym stopniu zmienność składu m echanicznego w profilu. Profilowe rozmieszczenie glinu nie w ykazuje zbyt dużych w ahań i na ogół pokrywa się z ilościowym występowaniem frakcji koloidalnej. Z najduje to również swoje odbicie w m olarnym stosunku Si0 2/Al203. Znacznie w iększe różnice obserw uje się w przypadku profilow ego rozmieszczenia żelaza i związanego z tym w ahania ilorazu S i0 2/Fe20 3 (tab. 2). F ak t ten w ynika z obecności żelazistego lepiszcza, k tóre jest nierów-

3 Typologia gleb Zgorzeliska 245 Skład chemiczny c z ę ś c i ziem istych Chemical com position of the fin e earth T a b e l a 2 P r o fil Głębokość Poziom P ro file Depth cm H orizon Strata żarowa с о H to i A12 3 Pe2 3 S i0 2 3 i0 2 S i0 2 Lose on % ig n itio n /о A12 3 Ре2 з r AFH _ - _ A^g 46,90 37,12 10,19 3,63 6,2 27,2 4,3 w yb ielen ia glejow e gleyed pockets g 15,62 63,08 14,74 4,62 7,3 36,3 6, ai (b) 25,05 55,64 12,24 3,57 7,7 41,4 6, (B) 10,75 59,62 12,43 4,45 8,2 35,6 6, (в) CG 10,53 59,90 13,23 6,21 7,7 25,6 5, AFH _ 6-8 A1 35,19 44,91 11,06 4r67 6,9 25,6 5, ,50 59,26 15,37 6,72 6,4 23,5 5, (B)G 10,36 59,74 14,31 5,80 7,1 27,4 5, (B)CG 8,47 60,46 17,20 6,36 6,0 25? 3 4,8 Zawartość różnych form żela za i sto p ie ń ic h uruchomienia Content o f various forms o f iron and th eir degree o f m ob ility T abela 3 P r o fil P r o file Procentowa zawartość F e^ ^ Procentowy stosunek Głębokość Poziom i ł Percentage o f Fe2 3?в2 3 R atio / % / Fe20-j wolne Pe2 3 Horizon coi całkow ite wolne ruchome wolne ruchcme cle у to ta l free mobile całkow ite frae v/о Ins mobile fr ee Pe2 3 to t a l fr ee AFH - _ 5-7 Alg 3f 63 1,50 0,22 41,3 14,7 - wybie le nia g le,! owe gleyed pockets e 4,62 2,63 0,3 4 56,9 12,9 6, AlOO 3,57 2,63 0,1 9 73,7 7,2 4, (B) 4,45 2,92 0 V14 65,6 4,8 6, (BjCG 6,21 3,42 0,1 0 55Д 2,9 4,7 i AFH 3,95 2,00 0,1 4 50,6 7,0 _ 6-8 A1 4,67 2,63 0,2 4 56,3 9, Ai( B) 6,72 4,83 0,17 71,9 3,5 4, (B)G 5,80 3,16 0,18 54,5 5,7 6, fb)cg 6,42 3,42 0,1 4 53,3 i 4,1 7,3 1 nom iernie rozprzestrzenione w skale m acierzystej. Szczegółowo zjawisko to omówiono w dalszej części pracy. Dla niektórych procesów glebotwórczych (brunatnienie, płowienie, ogle jenie) szczególnie charakterystyczne jest profilowe rozmieszczenie różnych form żelaza oraz kolejne stopnie ich uruchom ienia. W badanych profilach zw raca uw agę stosunkow o duża zaw artość żelaza wolnego, przy czym jego profilow e rozm ieszczenie nie pokryw a się

4 246 S. Zasoński, J. N iem yska-ł ukaszuk z frak cją koloidalną. Św iadczy o tym zm ienna w artość stosunku iłu koloidalnego do wolnego żelaza (tab. 3). W ynika to z obecności lepiszcza żelazistego w skale m acierzystej, w której żelazo w ystępuje w form ie niekrzem ianowej. Podczas w ietrzenia jest ono uw alniane z lepiszcza i przy braku przemieszczania gromadzi się w znacznych ilościach w m iejscu w ietrzenia. Z uwagi na charakter skały m acierzystej bezwzględna zawartość różnych form żelaza jest mniej przydatna do interpretacji zjawisk glebotwórczych, jak rów nież wyliczona n a ich podstaw ie w artość tak zw a nych wskaźników przemieszczania. W ydaje się, że bardziej przydatna w iym przypadku jest interpretacja oparta na stopniu urucham iania żelaza. Najwyższy stopień uruchom ienia żelaza całkowitego (55 73,7%) obserw uje się w środkowej części profilu, co wskazywałoby na to, że jest ona objęta procesem brunatnienia [6]. Żelazo ruchom e w ystępuje w bardzo znacznych ilościach szczególnie w górnych poziomach, gdzie jego ilość dochodzi do 340 mg/100 g gleby. W tych też poziom ach m a m iejsce najw yższy stopień uruchom ienia żelaza wolnego w ahający się w granicach 7 14,7%, co jest c h a ra k te ry styczne dla odgórnego oglejenia (tab. 3). Mimo istnienia procesu glejowego nie obserw uje się tworzenia w obrębie tego poziomu żelazistych konkrecji o znacznej zaw artości żelaza, tak typowych dla odgórnego oglejenia. Zjawisko to można w tym przypadku tłumaczyć obecnością znacznej ilości substancji organicznej, której redukcyjne oddziaływ anie na otoczenie zapobiega u tlenianiu żelaza i w ytrącaniu go w form ie konkrecji. Tłumaczy to również obecność tak znacznych ilości żelaza ruchom ego przy stosunkow o słabo zaznaczonym procesie glejowym. Rozjaśnienia glejowe nie tworzą ciągłych poziomów, lecz tylko lokalne plam y w przejściu poziomu próchnicznego do poziomu brunatnienia. Skład m echaniczny poziomu, w którym w ystępują w ybielenia glejowe, jest zm ienny; oglejeniu w jego obrębie podlegają enklaw y o cięższym składzie mechanicznym, a szczególnie wyższej zawartości części koloidalnych (tab. 1). Ilościowe w ystępow anie różnych form żelaza oraz stopień jego u ru chom ienia w poszczególnych poziomach w skazują, że dom inującym procesem w badanych glebach jest brunatnienie, a tow arzyszącym odgórne oglejenie. WŁAŚCIWOŚCI MIKROMORFOLOGICZNE A GŁÓWNE PROCESY GLEBOTWÓRCZE Poniew aż badane gleby pod względem m ikrom orfologicznym w ykazują tylko nieznaczne różnice, zamieszczony opis jest wspólny dla obu profilów.

5 Typologia gleb Zgorzeliska 247 Do badań m ikromorfologicznych nie pobierano próbek z poziomów but winowych, gdyż ich ch arak tery sty k a pod tym względem jest przedm iotem oddzielnej publikacji [11]. A i i A i g poziom o znacznej zawartości substancji organicznej, brunatnoczarnej, nierów nom iernie rozmieszczonej i o zróżnicowanym stopniu rozkładu (rys. 1, 2, 3). S potyka się frag m en ty w yłącznie organiczne zbudow ane z w łóknistej i słabo rozłożonej substancji organiczn ej o znacznej anizotropow ości i zachow anej budow ie tkankow ej. F ra g m enty o niższej zawartości substancji organicznej w ykazują znaczny udział części m ineralnych stanowiących silnie rozdrobniony kwarzec (ziarna słabo obtoczone o średnicy \i) oraz łyszczyki. Substancja Rys. 1. P rofilow e rozm ieszczenie w ażniejszych typów m ikrostruktur 2 m ik ro m o rfo lo g ia p o zio m u p ró ch n iczeg o, 2 m ik ro e lu w iu m z w y tr ą c e n ie m żela zisty m, 3 g r u b o zia rn isty (p sa m ito w o -a le u r y to w y ) o k ru ch s k a ły m a c ie r zy ste j, 4 su b sta n c ja k o lo id a ln a ty p u v o sep ic z r ó żn y m sto p n iem w zb o g a cen ia w su b sta n c ję ż ela zisto -p ró ch n iczn ą z o zn a k a m i m e c h a n ic z n e j d efo r m a cji, 5 c zęścio w o za ch o w a n a w g le b ie stru k tu ra sk a ły m a c ie r zy ste j, 6 b u d ow a p e lito w e j c zęści s k a ły m a c ie r z y ste j, 7 p r z e jśc io w y ty p stru k tu ry s tr e fy k o n ta k to w e j D istribution of more im portant types o f m icrostructures in th e profile 1 m ic r o m o rp h o lo g y of h u m u s h o rizo n, 2 m ic r o e lu v iu m w ith iro n p r e cip ita te, 3 c o a rse -g ra in e d (p sa m m ite-a leu rite) fr a g m e n t o f p a ren t rock, 4 c o llo id a l su b sta n ce, ty p e vosep ic, w ith varying degrees of enrich m en t in ferroh um ic substance and traces o f m e c h a n ic a l d e fo r m a tio n, 5 p a r tly co n ser v e d stru ctu re o f p a ren t ro ck in th e so il, 6 structure of p elitic part of parent rock, 7 tran sitory ty p e of structure in th e con tact zone

6 248 S. Zasoński, J. N iem yska-ł ukaszuk Rys. 2. Profil 1, poziom A le Podstaw ow e m ikrom orfologiczne form y próchnicy a n ik o le ró w n o le łe, b n ik o le sk r zy żo w a n e P rofile 1, horizon A lt Basic m icrom orphological form s of humus a parallel niçois, b crossed niçois

7 Typologia gleb Zgorzeliska 249 Rys. 3. Profil 2, poziom A t. Znaczny udział słabo rozłożonej zw ęglonej substancji organicznej a n ik o le ró w n o le g łe, b n ik o le sk rzy ż o w a n e P rofile 2, horizon A lu C onsiderable proportion of w eakly decom posed organic m atter a parallel niçois, b crossed nicols

8 250 S. Zasoński, J. N iem yska-ł ukaszuk organiczna w ykazuje tu wyższy stopień rozkładu, jest dobrze przem ieszana z częścią m ineralną gleby, w ykazując w yraźną tendencję do tw o rzenia grudkow atych m ikroagregatów, k tó re są praw dopodobnie pochodzenia koprogenicznego. N iekiedy spotyka się enklaw y złożone z k ilk u n astu do kilkudziesięciu ziarn kw arcu (ziarna o średnicy około 50 ji) i bardzo nieznacznej zaw artości części koloidalnych. P ory o p rzekroju zbliżonym do okrągłego, kanalikow ate, k ręte z w y raźną przew agą por m iędzyagregatow ych. N iektóre są pochodzenia biogennego, powstałe przy udziale obum arłych resztek roślinnych w skutek szybszego rozkładu części środkowej (rys. 4). Pory te są często w tórnie w ypełnione m ineralną fazą gleby. Pojedynczo spotyka się okruchy skały m acierzystej k ształtu ow alnego, o średnicy około 0,5 2 mm, zbudowane głównie z ziarn kwaircu i o m ałym udziale żelazisto-ilastego lepiszcza barw y rdzaw obrunatnej (rys. 1, 5). Substancja koloidalna jest głównie typu argillasepic (rzadziej silasepic), niekiedy rów nież widoczne (zwłaszcza na ziarnach skaleni) elem enty stru k tu ry skelsepic. А г(в) poziom barw y ciem nobrunatnej niejednolitej, powodowanej nierów nom iernym (rozmieszczeniem substancji koloidalnej, a szczególnie związków żelaza. Fazę m ineralną tworzą słabo obtoczone ziarna kwarcu, łyszczyki oraz frakcja koloidalna, skupiona głównie w strukturze insepic. Rzadziej spotyka się elem enty stru k tu ry masepic o zburzonym układzie (są one znacznie częstsze i lepiej w ykształcone w profilu 2) oraz skelsepic na ziarnach skaleni, jak również na okruchach skały m acierzystej, gdzie błony anizotropow ego iłu są szczególnie dobrze w ykształcone. Częściej niż w poprzednim poziomie spotyka się okruchy skały m a cierzystej; są one na ogół większe (najczęstsze 2 5 mm), zbudowane z ziarn kw arcu o lepiszczu żelazistym i żelazisto-ilastym (rys. 1). Strefa gleby bezpośrednio przylegająca do tych okruchów w ykazuje bardzo silne wzbogacenie w substancję żelazistą uw alnianą z lepiszcza podczas w ietrzenia (rys. 6). W górnej części poziomu spotyka się gniazdowe plam iste wybielenie glejowe. W obrębie tych plam (w m ikroeluwiach) znajdują się pojedynczo w ytrącenia żelaziste w form ie nieregularnych skupień o rozm ytym b rzegu i stosunkow o niedużym natężeniu rdzaw ej b arw y pow odow anej n ieznaczną koncentracją w nich żelaza. Nie w ystępują natom iast konkrecje,,porfirow e o w yraźnie zaznaczonym brzegu i dużej koncentracji żelaza. Pory o dużym zasięgu średnicy (od 10 do 250 Д Substancja organiczna w ystępuje w znacznie m niejszej ilości, jest głów nie bezpostaciowa i w ysyca m ineralną część gleby. (B) poziom barw y b ru n atn e j niejednolitej, pow odow anej nierów nom iernym rozprzestrzenieniem związków żelaza.

9 T ypologia gleb Zgorzeliska 251 Rys. 4. Profil 1, poziom A t. Pory biogennego pochodzenia. Część obw odową stanowi nie rozłożona tkanka roślinna a n ik o le ró w n o le g łe, b n ik o le sk r zy ż o w a n e Profile 1, horizon A t. Biogenic pores. Peripheral part composed of undecom posed plant tissue a p a r a lle l n iç o is, b cro ssed n ic o ls

10 252 S. Zasoński, J. N iem yska-ł ukaszuk Rys. 5. Profil 1, poziom A lm A leurytow y okruch skały m acierzystej o żelazisto-ilastym lepiszczu a n ik o le r ó w n o le g łe, b n ik o le sk r zy ż o w a n e P rofile 1, horizon Aj. A leuritic fragm ent of parent rock w ith ferruginous-clayey cem ent a p a r a lle l n iç o is, b cro ssed n iç o is

11 Typologia gleb Zgorzeliska 253 Rys. 6. Profil 2, poziom A^B). Silnie w zbogacona w żelazo strefa gleby przyległa do gruboziarnistego okruchu skały m acierzystej o lepiszczu żelazistym a n ik o le ró w n o le g łe, b n ik o le sk rzy ż o w a n e P rofile 2, Horizon A^B). Strongly iron-enriched soil adjacent to coarse-grained fragm ent of parent rock w ith ferruginous cem ent a p a r a lle l n iç o is, b c ro ssed n ic o ls

12 254 S. Zasoński, J. N iem yska-ł ukaszuk Rys. 7. Profil 2, poziom (B). Substancja koloidalna typu vosepic o w idocznej deform arcji m echanicznej a n ik o le ró w n o le g łe, b n ik o le sk rzy ż o w a n e Profile 2, horizon (В). Colloidal substance, typ e vosepic, w ith visible m echanical deform ation a parallel niçois, b crossed nicols

13 Typologia gleb Zgorzeliska 255 Substancja koloidalna typu insepic, liczniej i w yraźniej zaznaczony masepic, w sąsiedztw ie w ietrzejących okruchów łupku przechodzi w skelmpasepic. Lokalnie w ystępują elem enty stru k tu ry lattisepic. Vosepic w y stęp u je sporadycznie, często nie zw iązany już z w olnym i przestw orami (rys. 1, 7). W nacieku w ystępuje zwykle kilka w arstew ek o różnym n atężeniu bru n atn o rd zaw ej barw y pow odow anej wzbogaceniem w substancję żelazisto-próchniczną, co jest podkreślone przez w arstw ow y chara k te r nacieku. G rubość pojedynczych w arstew ek jest bardzo nieduża (5 10 [л). W poziomie tym oprócz zwiększonej ilości gruboziarnistych okruchów skały m acierzystej o lepiszczu żelazistym i ilasto-żelazistym (rys. 1, 8) w y stęp u ją w nieznacznej ilości okruchy typow ego łup k u ilastego. O kruchy te są zwykle wydłużone, przy czym stosunek szerokości do długości jest najczęściej jak 1 :2 (3). W ydłużenie to jest zawsze zgodne z k ieru n kiem uporządkow ania m inerałów w okruchu skalnym. S ubstancja organiczna w ystępuje w nieznacznej ilości, jest bezpostaciowa i w ysyca m ineralną frakcję koloidalną, nadając jej ciem nobrun atny odcień. Pory okrągłe i nieregularne są na ogół o m niejszej średnicy niż w górnych poziomach ( ц). Sporadycznie dają się zauważyć w nich bardzo cienkie błonki substancji koloidalnej ty p u vosepic. (B)CG poziom o budow ie m ikrom orfologicznej zbliżonej do budow y poziomu poprzedniego. Bardzo znacznie w zrasta ilość okruchów skały m acierzystej, a szczególnie okruchów łu pku ilastego (rys. 1, 9). W zw ietrzelinie w yraźniej zaznaczona s tru k tu ra m asepic oraz lattise pic (szczególnie w profilu 2). Vosepic jest bardzo rzadki, zw iązany z w oln y m i przestw oram i, bez śladu m echanicznej deform acji. Ł upek ilasty posiada bardzo silnie zaznaczoną uporządkow aną tek stu rę, znaczny udział łyszczyków o ułożeniu zgodnym z ogólnym u k ierunkow aniem. Substancja ilasta o różnym stopniu anizotropow ości skupiona jest we włóknach grubości 5 10 \i i nierównoległym biegu włókien. B arw a żółtobrunatna niejednorodna, w y stępują sm ugi oraz soczewki o w yższej zaw artości żelaza barw y brunatnordzaw ej. W arstw o wa tek stu ra jest dodatkow o pokreślona rów noległym spękaniem do ogólnego ukierunkow ania m inerałów w skale. Częste są kuliste lub lekko owalne żelaziste skupienia o średnicy \i, barw y rdzaw obrunatnej, są praw ie nieprzezroczyste i przy stosowanym powiększeniu m ikroskopu (500 X) nie w ykazują obecności ziarn m ineralnych. W obrębie skały m acierzystej spotyka się dwie zasadniczo różne pod względem uziarnienia części: gruboziarnistą (piaskowiec na pograniczu pyłowca) o lepiszczu żelazistym i żelazisto-ilastym oraz typowy łupek ilasty, w którym m ożna w yróżnić frag m en ty o różnej zaw artości żelaza. Część gruboziarnista o w yraźnej dom inacji kw arcu w składzie m i-

14 256 S. Zasoński, J. N iem yska-ł ukaszuk Rys. 8. P rofil 1, poziom (B). Różnoziarnistość w obrębie skały m acierzystej a n ik o le r ó w n o le g łe, b n ik o le sk r zy żo w a n e P rofile 1, horizon (В). V arigrained parent rock a parallel niçois, b crossed nicols

15 Typologia gleb Zgorzeliska 257 Rys. 9. P rofil 2. poziom (B)C. Typowy fragm ent łuku ilastego a n ik o le r ó w n o leg łe, b n ik o le sk rzy żo w a n e 17 R oczniki gleboznaw cze nr 1 Profile 2, horizon (B)C. Typical fragm ent of clay shale a p a ra lle l n iço is, b cro ssed n iç o is

16 258 S. Zasoński, J. N iem yska-ł ukaszuk n eralnym stanow i przew arstw ienie w skale ilastej. Ilość tych gruboziarnistych p rzew arstw ień jest w yraźnie m niejsza w profilu 2. G ranica m iędzy tym i odmiennymi częściami jest ostra lub też tw orzy przejściową strefę kontaktow ą (strefa ta stanowi spąg części ilastej i strop części gruboziarnistej) dw ojakiego rodzaju: przejście pow stałe w skutek zm niejszania się średnicy ziarn k w a r cu i ilościowym wzroście łyszczyków i substancji ilastej, przejście powstałe w skutek zwiększającego się udziału łyszczykówi substancji ilastej przy nie zm niejszających się co do wielkości ziarnach kw arcu (rys. 1). W szystkie w ym ienione elem enty stru k tu ry skały m acierzystej zachow ane są częściowo w dolnej części profilu. Podatność na w ietrzenie skały m acierzystej jest różna w poszczególnych jej fragm entach i uzależniona od typu lepiszcza. Na podstawie ilościowego w ystępow ania okruchów szkieletow ych o różnym typie lepiszcza w profilu można sądzić o ich podatności na wietrzenie. Kolejność ta jest następująca: okruchy ilaste, okruchy ilaste o podwyższonej ilości żelaza w lepiszczu, piaskowiec (pyłowiec) o lepiszczu ilasto-żelazistym, piaskowiec (pyłowiec) o lepiszczu żelazistym. W górnej części profilu w ystępują w yłącznie nieliczne okruchy g ru boziarniste o lepiszczu żelazistym, najbardziej odporne na wietrzenie. Ze wzrostem głębokości pojaw iają się również łatw iej w ietrzejące części skały m acierzystej. O kruchy łu p k u ilastego bez udziału związków żelaza w lepiszczu spotyka się tylko w bezpośrednim sąsiedztwie niezw ietrzałej skały. W śród niezw ietrzałych okruchów skalnych w środkow ej i dolnej części profilu ilościowy stosunek części gruboziarnistej do ilastej jest wyraźnie szerszy niż w skale m acierzystej. Fakt ten tłum aczy zmienność składu mechanicznego w profilu 1. W górnej części profilu w skutek zwietrzenia całej masy skalnej zwietrzelina w ykazuje skład mechaniczny gliny średniej pylastej przy dość znacznej zaw artości piasku i pyłu g ru bego (42%). W dolnej części profilu, w której nie zwietrzałe okruchy są głównie gruboziarniste, uziarnienie zw ietrzeliny wykazuje cięższy skład mechaniczny (iłu pylastego) przy wyraźnie zmniejszonej ilości piasku i pyłu grubego (20%). Piasek i pył gruby zaw arty głównie w trudno w ietrzejących okruchach szkieletow ych o lepiszczu żelazistym jest odrzucany przy odsiew aniu części szkieletow ych. Substancja koloidalna typu vosepic, ta, której można przypisać iluwialny charakter, w ystępuje w badanych profilach sporadycznie; w zw iązku z tym proces płow ienia nie mógł mieć w pływ u na profilow e rozm ieszczenie koloidu. W łaściwości m ikrom orfologiczne, a szczególnie koncentracja i rozdział substancji koloidalnej w badanych glebach, są zbliżone do gleb b ru n atn y c h K arkonoszy mimo zasadniczo różnych skał m acierzystych [7]. Jariłowa i Rubilina [3] stw ierdzają, że właściwości m ikrom or-

17 Typologia gleb Zgorzeliska 259 fologiczne gleb darniow o-bielicow ych w ytw orzonych z różnych skał m a cierzystych (morena węglanowa, gliny pokrywowe itp.), które wniosły w m ateriale w yjściow ym różne cechy m ikrom orfologiczne, zostały sprowadzone do zbliżonych w skutek oddziaływania identycznego procesu glebotwórczego. S tru k tu ra substancji koloidalnej w niesiona przez skałę m a cierzystą uległa przekształceniu i w glebie nie stanowi już dom inującego ty p u skupień koloidu. W NIOSKI Na podstaw ie właściwości chemicznych oraz mikæomorfologicznych badanych gleb m ożna sform ułow ać następujące w nioski ogólne. 1. B adane gleby w ytw orzyły się z łupków ilastych fliszu podhalańskiego, które m ają przew arstw ienia z grubszego m ateriału aleurytow o- -psefitowego. Lepiszcze jest ty p u ilasto-żelazistego, przy czym w gruboziarnistych przew arstw ieniach dom inuje lepiszcze żelaziste, a w części drobnoziarnistej ilaste. Różnoziarnistość skały m acierzystej oraz jej różna podatność na w ietrzenie powodow ana różnym typem lepiszcza zadecydow ały o zm iennym składzie m echanicznym w profilu. 2. W ysoki stopień uruchom ienia żelaza całkow itego oraz znaczne ilości żelaza wolnego świadczą, że aktualnie dom inującym procesem glebotw órczym jest b runatnienie, a tow arzyszącym odgórne oglejenie (wysoki stopień uruchom ienia żelaza wolnego oraz duża zawartość żelaza ruchom ego w górnej części profilu). Obecność tych procesów glebotwórczych została również potwierdzona w drodze badań m ikrom orfologicznych. 3. Głównymi typam i stru k tu r substancji koloidalnej są: w górnych poziom ach argillainsepic, w głębszych insepic, sporadycznie tylko w y stęp u je vosepic, często nie zw iązany z w olnym i przestw oram i i objaw a m i m echanicznej deform acji. Skelsepic w ystępuje rzadko i zw ykle zw iązany jest z w ietrzejącym i ziarnam i skaleni. W dolnej części profilu w ystępują wyraźnie elem enty stru k tu ry masepic odziedziczone po skale m acierzystej, które zanikają w części górnej. 4. Proces glebotwórczy w sposób bardzo silny wpływa na właściwości mikromorfologiczne gleb, a szczególnie na koncentrację i typ rozdziału substancji koloidalnej, naw et w przypadku bardzo różnego m ateriału wyjściowego, sprow adzając w yżej w ym ienione cechy do zbliżonych. LITERATURA [1] Bogda A.: M ineralogiczne i m ikrom orfologiczne badania produktów w ie tr z e nia niektórych m agm ow ych skał m acierzystych gleb w ystępujących w S u detach. Rocz. glebozn. 24, 1973, 2,

18 260 S. Zasoński, J. N iem yska-ł ukaszuk [21 Gołąb J.: Tektonika Podhala. B iuletyn Inform acyjny PIG 1, W arszawa [3] J a r i ł o w a E. A., Rubilina N. E.: M ikrom orfołogija diernow opodzolistych poczw na m orenie i pokrow nych suglinkach. Poczwow ied. 1975, 6, [4] Komornicki T. i in.: G leby Tatrzańskiego Parku N arodowego. Część I: Obszar w schodni od D oliny Białej Wody po Kopieniec. Studia Ośrodka D o kum entacji Fizjograficznej t. 4, 1975, [5] Komornicki T. in.: Mapa Gleb Tatrzańskiego Parku N arodowego. Arkusz 4, Zgorzelisko, Capowski Las (rękopis). [61 К o n e с к a-b e 1 1 e y K.: Zagadnienie żelaza w procesie glebotwórczym. Rocz. glebozn. 19, 1968, 1, [71 Kowaliński S., Licznar S.: W łaściw ości m ikrom orfologiczne niektórych gleb północnego stoku Karkonoszy. Rocz. glebozn. 23, 1972, 1, [8] Kowaliński S. i in.: M ikrom orfologiczna i chem iczna charakterystyka zw iązków próchnicznych w niektórych glebach Karkonoszy. Rocz. glebozn. 24, 1973, 1, [9] N i e m y s к a-ł u к a s z u к J.: C harakterystyka próchnicy niektórych leśnych gleb tatrzańskich. Część III: M ikrom orfologia poziom ów butw inow ych. Rocz. glebozn. w tym num erze s [10] Waty cha L.: U w agi o geologii fliszu podhalańskiego w e w schodniej części Podhala. Przegl. geolog. R. 7, 1959, [11] W ąchalewski T., Łukaszuk J.: W stępna charakterystyka substancji organicznej leśnych gleb tatrzańskich. Rocz. glebozn. 26, 1975, 1, С Засоньски, И. Немы ска-лукаш ук ТИПОЛОГИЯ ПОЧВ ХРЕБТА ЗГОЖ ЕЛИСКО НА ОСНОВЕ ХИМ ИЧЕСКИХ И М ИКРОМОРФОЛОГИЧЕСКИХ СВОЙСТВ Институт почвоведения, агрохимии и микробиологии, Сельскохозяйственная академия в Кракове Резюме Химические и микроморфологические исследования проводились на почвах Згожелиска, горного хребта расположенного в пределах Народного парка (заповедника) в Татрах. Почвы эти образовались из глинистых сланцев подгальского флиш а, в которых имеются прослойки из более грубого материала. В яж ущ ее вещество илистое, илисто-ж елезистое или ж елезистое, в зависимости от крупности частиц породы. Разнозернистость материнской породы и ее неодинаковая податливость выветриванию предрешают о изменчивости механического состава в профиле. Почвам этим свойственна высокая степень подвижности валового ж ел еза и высокое содерж ание свободного ж елеза, которые служ ат доказательством, что актуально доминирующим процессом является бурозамообразование, а сопутствующим псевдооглеение. Присутствие этих процессов подтверждаю т микроморфологические исследования. Главные типы структуры коллоидного вещества это в верхних горизонтах argillasepic, а в ниж них ins epic. В переходны х горизонтах смеж ны х с материнской породой находятся унаследствованные от нее отчетливо выраженные эл е менты структуры mas epic, которые исчезают в верхней части профиля.

19 Typologia gleb Zgorzeliska 261 М икроморфологические свойства почв, а особенно концентрация и тип р аспределения коллоидного вещества даж е в случае разнообразного исходного м а териала в общем близки в последствии сильного влияния оказываемого на эти особенности почвообразовательным процессом. S. ZASOW SKI, J. N IE M Y SK A -Ł U K A SZ U K TYPOLOGY OF SOILS OF MT. ZGORZELISKO AS BASED ON CHEMICAL AND MICROMORPHOLOGICAL PROPERTIES Institute of Soil Science, A gricultural Chemistry, and M icrobiology, A gricultural U niversity of Cracow Summary The soils of Mt. Zgorzelisko, a ridge belonging to the Tatra N ational Park, w ere investigated as to chem istry and microm orphology. The soils in question are form ed on clay shale of the Podhale Flysch form ation, interlayered by coarser- -grained rocks. The cem ent is clayey, or slay-ferruginous, or ferruginous, depending on grain coarseness of the rock. The grain size variability of the parent rock as w ell as its varying susceptibility to w eathering are responsible for the variability of the m echanical com position in the soil profile. The described soils are featured by a high degree of m obility w ithin total iron as w ell as a large content of free iron w hich show s that browning is the now dom inating process, accom panied by pseudogleying. The occurrence of the processes is confirm ed by m icrom orphological investigations. The chief types of structures of the colloidal substance are: in the upper horizons argillasepic, in the low er ones insepic. In the horizons transitory to the parent rock there occur distinct inherited elem ents of the m asepic structure, w hich vanish in the upper horizons. The m icrom orphological properties of the soils, and especially the concentrations and type of distribution of the colloidal substance, even if the parent rock is very varied, becom e sim ilar because of a very strong influence im pressed on them by the pedogenetic process. Dr Stanisław Zasoński Instytut Gleboznawstwa, Chemii Rolnej i Mikrobiologii AR Kraków, ul. Mickiewicza 21

20