Problemy œrodowiskowe rewitalizacji terenów Lisiej Sztolni przy kopalni Julia w Wa³brzychu

Transkrypt

1 Krzemiñska A., Zarêba A., Problemy œrodowiskowe rewitalizacji terenów Lisiej Sztolni przy kopalni Julia w Wa³brzychu. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXIV Problemy œrodowiskowe rewitalizacji terenów Lisiej Sztolni przy kopalni Julia w Wa³brzychu Environmental problems of Lisia mining drift areas revitalization near the Julia coal mine in Wa³brzych Alicja Krzemiñska 1, Anna Zarêba 2 1 Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu, Instytut Architektury Krajobrazu, pl. Grunwaldzki 24A, Wroc³aw, alicja.krzeminska@up.wroc.pl 2 Uniwersytet Wroc³awski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, pl. Uniwersytecki 1, Wroc³aw, papann@poczta.onet.pl Abstract: This article presents environmental issues of the oldest mining construction monument Lisia Sztolnia coal mining drift, built during the years Described are its present state and usage history as well as proposed tourist use projects. Special attention is paid to problems regarding environmental conditions, including water conditions and air quality. Also concerned are mining damages, which in this area induce drifts existence. To keep this drift in the best possible condition is extremely important because of its historic, architectonic and tourist values. Key words: Lisia Sztolnia mining drift, Wa³brzych, post-industrial landscape, revitalization, environmental problems S³owa kluczowe: Lisia Sztolnia, Wa³brzych, krajobraz poprzemys³owy, rewitalizacja, problemy œrodowiskowe Wstêp Tereny pokopalniane zarówno w Polsce, jak i na œwiecie charakteryzuje du a z³o onoœæ problemów nie tylko spo³ecznych, socjologicznych, ale równie œrodowiskowych. Obszary te zajmuj¹ czêsto ogromne powierzchnie, przez co ich oddzia³ywanie na krajobraz i przyrodê odgrywa³o i przez najbli sze lata odgrywaæ bêdzie niebagateln¹ rolê. Sytuacja ta dotyczy wszystkich typów kopalñ. W swej infrastrukturze kopalnie maj¹ czêsto sztolnie po³o one na ró nych g³êbokoœciach. Niestety s¹ one przewa nie niszczone (zatapiane lub zasypywane) po zakoñczeniu eksploatacji np. wêgla. W trakcie funkcjonowania kopalni istnienie sztolni by³o wa ne z kilku powodów, m.in. odwadniania kopalni, odpowiedniego jej przewietrzania i wentylacji; sztolnie czêsto stanowi³y równie drogê transportu urobku wêgla. By³y te niema³¹ atrakcj¹ dla turystów pragn¹cych doznaæ mocniejszych wra eñ wi¹ ¹cych siê ze swego rodzaju wypraw¹ w g³¹b ziemi. Wœród znanych sztolni w Europie mo na wymieniæ m.in.: Sztolniê 93

2 Krzemiñska A., Zarêba A. Kluczow¹ w Niecce Mansfeldzkiej (Niemcy), Sztolniê B³ogos³awieñstwa Bo ego w Zag³êbiu Sangerhausen (Niemcy), Sztolniê Ernesta Augusta (Niemcy), G³êbok¹ Sztolniê Jerzego (Niemcy), zespó³ sztolni Worsley (Anglia), Sztolniê Clyn-du (Walia), G³êbok¹ Sztolniê Fryderyk (Polska), Sztolniê Czarnego Pstr¹ga (Polska), Sztolniê Królowa Luiza (Polska) oraz wa³brzysk¹ Lisi¹ Sztolniê, która stanowi aktualnie bardzo znan¹ i cenion¹ atrakcjê na Dolnym Œl¹sku. Niestety nie zachowa³a siê dokumentacja techniczna na temat jej budowy i eksploatacji. Obecnie jest ma³o przekazów źród³owych, w tym map, zarówno w archiwach we Wroc³awiu, Wy szym Urzêdzie Górniczym w Katowicach, jak i w Muzeum Górnictwa w Zabrzu. Znikniêcie z map turystycznych sztolni w³aœciwie we wszystkich pañstwach wi¹ e siê g³ównie z przemianami zachodz¹cymi na terenach pokopalnianych i zmianami ich funkcji. Ca³oœci problemów dope³nia aspekt ekonomiczny powoduj¹cy sytuacjê, w której koszty utrzymania sztolni wraz z problemami œrodowiskowymi przerastaj¹ mo liwoœci zwyk³ego inwestora, a to poci¹ga za sob¹ ich likwidacjê i czêsto ca³kowit¹ degradacjê poprzez np. zalanie czy tzw. zawa³. Materia³ i metody Lisia Sztolnia po³o ona jest w dzielnicy Bia³y Kamieñ, w Lisim Wzgórzu, w po³udniowo-zachodniej czêœci miasta Wa³brzych, w województwie dolnoœl¹skim. Nale y obecnie do kopalni wêgla kamiennego Thorez dawniej Julia przynale ¹cej do Dolnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Wylot sztolni umieszczono na wysokoœci 410 m n.p.m. od strony wschodniej Lisiego Wzgórza. Sztolnia ta uzyska³a d³ugoœæ 1600 m, co umo liwi³o dostêp do 17 pok³adów wêgla, nale ¹cych wówczas do trzech kopalñ: Fuchs, Emilie i Luise Charlotte. ¹czna d³ugoœæ Lisiej Sztolni wynosi obecnie 1302,4 m, jej szerokoœæ waha siê w granicach 1,35 3,5 m, a wysokoœæ od 1,55 m do 3 m (Szewczyk 2001a). Pod Lisi¹ Sztolni¹ wydr¹ ono kolejn¹ sztolniê Friedrich Wilhelm, która po³o ona jest oko³o 20 m poni ej Lisiej, na poz m, i mia³a d³ugoœæ 3376 m. S³u y³a do odstawy urobku i odwadniania 7 kopalñ: Fuchs, Fixstern, Franz Joseph, Goldene Sonne, Morgen und Abendstern, Luise Charlotte i Emilie (Pi¹tek 2001, Szewczyk 2001b). Po roku 1989 zainicjowane zosta³y zmiany w Polsce, które zaowocowa³y likwidacj¹ nierentownych kopalñ wêgla. Wp³ynê³o to na warunki œrodowiskowe miasta oraz umo liwi³o zachowanie w niezmienionym stanie Lisiej Sztolni. W 1995 r. sztolniê tê zinwentaryzowano i parê lat później przedstawiono kilka projektów jej renowacji. Wszystkie dzia³ania zmierzaj¹ce do zachowania i udostêpnienia Lisiej Sztolni by³y utrudnione, ze wzglêdu na du e problemy œrodowiskowe wi¹ ¹ce siê ze sposobem likwidacji Wa³brzyskich Kopalñ Wêgla Kamiennego. Równie zmiana projektu zabezpieczenia miasta Wa³brzycha przed zagro eniem wodnym w nastêpstwie zatapiania podziemnych kopalñ wêgla wymusi³a powstanie licznych ekspertyz dotycz¹cych mo liwoœci utrzymania sztolni w stanie pozwalaj¹cym na jej u ytkowanie. Problematyka zagro eñ œrodowiskowych jest tu skomplikowana, pe³na wzajemnie nak³adaj¹cych siê na siebie i synergicznych oddzia³ywañ, inicjuj¹cych czêsto scenariusze wydarzeñ trudnych do przewidzenia. Wykonane ekspertyzy nie daj¹ jednak jasnej i pe³nej odpowiedzi na temat skutecznej ochrony Lisiej Sztolni przed negatywnym dzia³aniem ze strony cz³owieka i uwarunkowañ œrodowiskowych. Celem przeprowadzonych badañ jest przeœledzenie problemów pochodzenia antropogenicznego i œrodowiskowego na tym obszarze maj¹cych bezpoœredni wp³yw na stan zachowania wy ej wymienionej sztolni i mo liwoœci jej turystycznego udostêpniania. Ze wzglêdu na fakt, e Lisia Sztolnia zosta³a wpisana do rejestru zabytków (Decyzja Wojewódzkiego Oddzia³u S³u by Ochrony Zabytków we Wroc³awiu nr 887 z dnia r.) s³u ¹c jako dobro kultury za oryginaln¹ budowê górnicz¹, jak i za to, e jest jedn¹ z najstarszych w Polsce i jedyn¹ zachowan¹ sp³awn¹ sztolni¹ w europejskim górnictwie wêglowym, podjêty temat wydaje siê celowy. 94

3 Problemy œrodowiskowe... Krótka historia u ytkowania Lisiej sztolni W Wa³brzychu i okolicach dzia³alnoœæ górnicza poœwiadczona jest w protokole s¹dowym z 1561 r., natomiast pierwszy przekaz pochodzi z 1742 r. (Pi¹tek, Pi¹tek 1985, Pi¹tek 1989, 2001). Pocz¹wszy od XVI w. do 1770 r. na obszarze wsi Bia³y Kamieñ (obecnie dzielnica Wa³brzycha) istnia³y kopalnie gminne, które od 1769 do 1945 r. nazwano Fusch. W 1945 r., po przejêciu przez pañstwo polskie kopalñ, zmieniono nazwê kopalni z Fusch na Julia, któr¹ to równie zmieniono w 1946 r. na Bia³y Kamieñ, by w 1950 znów zmieniæ nazwê na Thorez. W roku 1993 powrócono do nazwy Julia (Pi¹tek 2001, Kosmaty 2005). W roku 1790 zasoby kopalni Fusch by³y ju bardzo wyeksploatowane, dlatego te rozpoczêto dr¹ enie tzw. sztolni Dolnej, która potem uzyska³a nazwê Lis. Wylot sztolni umieszczono od strony wschodniej Lisiego Wzgórza, na wysokoœci 410 m n.p.m., przy lewym brzegu rzeki Pe³cznicy. Sztolnia, której zadaniem mia³o byæ odwodnienie górotworu i doprowadzenie œwie ego powietrza do wyrobisk kopalnianych, mia³a w sumie d³ugoœæ 1600 m. Wymiary sztolni w wy³omie wynosi³y 2,7 m szerokoœci i 2,9 m wysokoœci. W 1794 r. wykonano spiêtrzenie wody do wysokoœci oko³o 1 m i zainicjowano nowy na tym terenie sposób transportu wêgla za pomoc¹ holowanych barek. Taki rodzaj transportu utrzymano do 1854 r., po tym roku spuszczono wodê, osuszono sp¹g, po³o ono tory kopalniane z metalowymi szynami dla trakcji konnej i zastosowano standardowy sposób transportu wêgla przy wykorzystaniu koni (Slotta 2001, Kosmaty 2005). Jak podaje Pi¹tek (2001), Lisia Sztolnia utraci³a funkcjê wyrobiska transportowego w 1867 r., gdy kopalnia przesz³a na wyci¹ganie urobku szybem Julia za pomoc¹ maszyny parowej. Wtedy to wiêkszoœæ wydobycia pochodzi³a z poziomu sztolniowego +390 m Friedrich Wilhelm. W 1867 r. sztolniê otamowano i zamkniêto na 133 nastêpne lata. W okresie miêdzywojennym podczas przebudowy i poszerzenia obecnej ulicy Chrobrego zaœlepiono i zasypano wylot sztolni (Pi¹tek 2001), a przez to czêœciowo skrócono jej bieg. W XX w. starano siê przywróciæ dawn¹ œwietnoœæ i choæ nale y do unikatowych zabytków najwy szej klasy, problemy œrodowiskowe nie pozwalaj¹ na jej u ytkowanie. Na prze³omie XX i XXI w. zosta³a czêœciowo wyremontowana. Dla turystów udostêpniono trasê o d³ugoœci oko³o 270 m z ponad 1300 m zinwentaryzowanych korytarzy. W roku 1995 dokonano inwentaryzacji i penetracji sztolni. Przyst¹piono do projektowania jej renowacji i przywrócenia do u ytkowania turystycznego. Dro nych by³o wtedy 340 m korytarzy, gdzie, jak wynika z wizji lokalnych, napotkano na wykonane trzy komory w obudowie betonowej z szynami kolejowymi w stropie z dat¹ produkcji 1934, co œwiadczy³o o tym, e sztolnia ta jednak by³a sporadycznie otwierana i w jakiœ sposób wykorzystywana do innych nieznanych celów. W miarê posiadanych przez gminê Wa³brzych œrodków penetrowano chodniki w pok³adach wêgla, do których czêsto dostêp by³ niemo liwy ze wzglêdu na wype³nienie ich zawa³em lub masami podsadzkowymi (Sprawozdanie 1995). Prace udra niaj¹ce i renowacyjne zakoñczono r. W okresie od grudnia 2001 r. do kwietnia 2004 r. wykonywano tu równie wysokonak³adowe prace maj¹ce na celu przystosowanie Lisiej Sztolni do ruchu turystycznego. Niestety, w sierpniu, po nawalnych deszczach, nast¹pi³o gwa³towne zalanie czêœci odcinka œrodkowego sztolni, który by³ najni ej po³o ony, na d³ugoœci oko³o 400 m. Obecnie do zwiedzania przystosowanych jest jedynie 58 m korytarza, co znacznie zuba a atrakcyjnoœæ turystyczn¹ sztolni. Istnieje te obawa, e w niesprzyjaj¹cych warunkach œrodowiskowych z biegiem czasu mo e byæ ona ca³kowicie wy³¹czona z u ytkowania. 95

4 Krzemiñska A., Zarêba A. Wykorzystanie turystyczne Lisiej sztolni W³aœciwie od pocz¹tku istnienia Lisia Sztolnia by³a udostêpniana do zwiedzania. G³ównymi zwiedzaj¹cymi byli kuracjusze z pobliskich kurortów: Stary Zdrój i Szczawno-Zdrój. Sztolniê zwiedza³o wielu wyj¹tkowych goœci, w tym m.in. para królewska Fryderyk Wilhelm III wraz z on¹ Luiz¹ w 1801 r., jak te ambasador Stanów Zjednoczonych w Berlinie, Adams, późniejszy prezydent Stanów Zjednoczonych, nastêpnie w 1838 r. Aleksandra ówczesna cesarzowa Rosji, ona cara Miko³aja I. W 1816 r. sztolniê zwiedza³a polska hrabina Izabela Czartoryska, która później w swoich pamiêtnikach Dyli ansem po Dolnym Œl¹sku bardzo szczegó³owo opisa³a jej wygl¹d, sposób zwiedzania i przyjmowania goœci (Pi¹tek 2001, Slotta 2001a, Kosmaty 2005). W literaturze spotyka siê równie opis romantycznych turystów porównuj¹cych pobyt w Lisiej Sztolni do mitycznego Styksu lub krainy Plutona (Szewczyk 2001a). Logistyk¹ i swego rodzaju reklam¹ sztolni zajmowa³ siê inicjator jej budowy Reden, który dla szczególnie wa nych goœci przygotowywa³ specjaln¹ i wyj¹tkow¹ oprawê wycieczki. Kiedy w roku 1838 miano przyj¹æ carycê Charlottê, wykonano dla niej wielk¹ komorê z kolumnami. By³a to tzw. hala Schuckmanna, inaczej zwana komnat¹ królewsk¹, której do tej pory nie odnaleziono, a na temat jej wykonania i jakoœci kr¹ ¹ legendy (Pi¹tek 2001). Po latach œwietnoœci od roku 1867 Lisia Sztolnia by³a coraz mniej uczêszczana przez zwiedzaj¹cych, a kiedy wypompowano wodê, straci³a swoj¹ atrakcyjnoœæ i wyj¹tkowoœæ. Po roku 1945 sztolnia nie by³a ju udostêpniana dla celów turystycznych. Zosta³a zamkniêta. W 1993 r. wojewoda wa³brzyski powo³a³ przy Muzeum w Wa³brzychu Oddzia³ Muzeum Przemys³u i Techniki Ziemi Wa³brzyskiej, którego celem mia³o byæ m.in. zabezpieczenie zabytkowych obiektów techniki górniczej znajduj¹cych siê na terenie likwidowanej kopalni wêgla Thorez (zarz¹dzenie nr 40 z dnia r.). W roku 1998 uchwa³¹ nr LIII/94/98 Rady Miejskiej w Wa³brzychu przyjêto opracowania: Analiza wykonalnoœci przedsiêwziêcia Muzeum Przemys³u i Techniki w Wa³brzychu (1998) wraz z projektem koncepcyjnym Lisiej Sztolni i przekazano do realizacji pod nazw¹ Renowacja zabytkowej XVIII-wiecznej «Lisiej Sztolni» w Wa³brzychu (Projekt budowlany 1999). Nastêpnie wykonany zosta³ projekt budowlany Renowacja «Lisiej Sztolni» i szybu «Sobótka» w Wa³brzychu z udostêpnieniem tras turystycznych przez ECO-CUPRUM we Wroc³awiu (2001). Ze wzglêdu na trudnoœci zwi¹zane z odpowiednim zabezpieczeniem sztolni planowana w projekcie g³ówna atrakcja polegaj¹ca na przewo eniu turystów ³odziami na odcinku oko³o 320 m nie by³a mo liwa, co zawa y³o na atrakcyjnoœci i przepustowoœci turystycznej tej sztolni. Obecnie sztolnia boryka siê z du ymi problemami œrodowiskowymi, które maj¹ zasadniczy wp³yw na wielkoœæ ruchu turystycznego. Od czerwca 2002 r. uruchomiono dwie trasy turystyczne tylko na zdrenowanych i uporz¹dkowanych odcinkach: trasê nr 2 obejmuj¹c¹ m.in. 160-metrowy odcinek Lisiej Sztolni i szybu Sobótka od ulicy Wysockiego; trasa nr 3 obejmuj¹c¹ 200-metrowy odcinek Lisiej Sztolni od ulicy Reja. Niestety w sierpniu 2002 r. w wyniku nawalnych deszczów sztolnia zosta³a zalana, co zupe³nie zmieni³o obraz mo liwoœci wykorzystania jej dla turystyki. Od maja 2006 r. uruchomiono jednak now¹ ubo sz¹ w atrakcje turystyczne trasê podziemn¹ w zabytkowej Lisiej Sztolni i w szybie Sobótka. W zakres zwiedzania wchodzi obecnie zr¹b szybu Sobótka o g³êbokoœci 33 m z ekspozycj¹ urz¹dzeñ z XIX w. oraz Lisia Sztolnia na d³ugoœci 270 m z czêœci¹ sztolni pochodz¹cej z lat Propozycje zagospodarowania dostêpnych wyrobisk w Lisiej Sztolni a problemy œrodowiskowe Próby przywrócenia œwietnoœci Lisiej Sztolni trwaj¹ od wielu lat. W 1998 r. opracowano Analizê wykonalnoœci przedsiêwziêcia Muzeum Przemys³u i Techniki w Wa³brzychu, wykonano projekt 96

5 Problemy œrodowiskowe... koncepcyjny, który mia³ za zadanie przedstawienie mo liwoœci wykonania tras turystycznych w wyrobiskach podziemnych pod by³¹ kopalni¹ Julia. Projekt ten przewidywa³ dwa warianty rozwi¹zania: Wariant I, tzw. Podziemna trasa turystyczna du a, w której wziêto pod uwagê ca³¹ Lisi¹ Sztolniê, pocz¹wszy od jej wylotu przy ulicy Reja a do szybu Sobótka przy ulicy Wysockiego oraz szyb Sobótka o g³êbokoœci 33 m. W planach sztolnia mia³a byæ ca³kowicie poddana renowacji, a jej czêœæ mia³a byæ zagospodarowana w taki sposób, by mo na by³o wprowadziæ poci¹g górniczy, który przewozi³by turystów. Natomiast czêœæ sztolni od ulicy Reja na odcinku oko³o 500 m mia³a byæ przeznaczona na sp³yw ³odziami. Wariant II, tzw. Podziemna trasa turystyczna ma³a, która obejmowa³a czêœæ Lisiej Sztolni, ale ju na d³ugoœci oko³o 200 m od szybu Sobótka, oraz sam szyb Sobótka. Planowano po³¹czyæ te wyrobiska z istniej¹cymi wyrobiskami tunelowymi na poziomie +432 m za pomoc¹ pochylni kamiennej nowo wykonanej na d³ugoœci 195 m i o nachyleniu 9. W porównaniu z poprzednim wariantem zmiany te polega³y na zmniejszeniu rozmachu inwestycji, w tym równie zaniechaniu budowy trasy poci¹gu wewn¹trz sztolni. Zrezygnowano te z budowy koryta do sp³awiania ³odzi. Wstêpnie wybrano wariant I ze wzglêdu na jego wiêksz¹ atrakcyjnoœæ i przewidywano du y ruch turystyczny w sztolni. Nastêpnie w roku 2000 zlecono wykonanie projektu budowlanego pt.: Renowacja «Lisiej Sztolni» i szybu «Sobótka» w Wa³brzychu z udostêpnieniem tras turystycznych. Niestety, po rozpoczêciu robót renowacyjnych okaza³o siê, e nawarstwi³o siê zbyt du o problemów œrodowiskowych, które nie pozwoli³y na realizowanie pierwszej wersji koncepcji. Wœród problemów mo na wymieniæ szkody górnicze, których mapy geologiczne nie uwzglêdnia³y, a przez to na etapie budowy koncepcji w ogóle nie by³y wziête pod uwagê. Wa³brzyskie Kopalnie Wêgla Kamiennego co prawda informowa³y o obni eniu siê sp¹gu sztolni Friedrich Wilhelm, co œwiadczy³o równie o tym, e podobnemu obni eniu ulega³a Lisia Sztolnia i faktycznie sp¹g sztolni nadmiernie opada³ w dó³, tworz¹c nieckê o ugiêciu 13,26 m w stosunku do jej pierwotnego po³o enia. Ta sytuacja wykluczy³a jazdê poci¹giem górniczym i wykorzystanie ³odzi do transportu turystów. W latach udro niono, czêœciowo wyremontowano Lisi¹ Sztolniê i przystosowano jej fragment do wymogów podziemnej trasy turystycznej. Uruchomiono w sztolni dwie trasy turystyczne tylko na zdrenowanych i uporz¹dkowanych jej odcinkach: trasê nr 2 obejmuj¹c¹ m.in. 160-metrowy odcinek Lisiej Sztolni i szybu Sobótka od ulicy Wysockiego; trasê nr 3 obejmuj¹c¹ 200-metrowy odcinek Lisiej Sztolni od ulicy Reja. Jednak, jak siê okaza³o, czêœæ nieremontowanej sztolni znajduje siê obecnie w bardzo z³ym stanie, co mo e mieæ wp³yw na obszary po³o one bezpoœrednio nad sztolni¹. Przyk³adem s¹ problemy przy ulicy Chrobrego w Wa³brzychu, gdzie z³y stan obudowy Lisiej Sztolni w postaci pêkniêæ na ca³ym obwodzie i ubytków w jej konstrukcji mo e spowodowaæ zagro enie dla ruchu ko³owego, a nadmierny ruch ko³owy, szczególnie samochodów ciê arowych, mo e wp³yn¹æ na du e uszkodzenie b¹dź nawet zawalenie siê sztolni na tym odcinku (na podstawie notatek s³u bowych Muzeum w Wa³brzychu Oddzia³ Muzeum Przemys³u i Techniki). Nastêpnym problemem s¹ warunki wodne i ich wp³yw na stan zachowania omawianej sztolni. Prowadzona na tym terenie od ponad 150 lat eksploatacja górnicza w Wa³brzyskich Kopalniach Wêgla Kamiennego spowodowa³a nie tylko osiadanie sp¹gu w porównaniu do stanu pierwotnego, ale i to, e sztolnia znalaz³a siê w zasiêgu wytworzonego pod wyp³ywem dzia³aj¹cego systemu odwadniania leja depresji, a po 2002 r. funkcjonuj¹cy system grawitacyjnego odwadniania kopalñ mia³ za zadanie odprowadzaæ wody odtworzonego karboñskiego piêtra wodonoœnego z tych obszarów. Celem tego systemu by³o przede wszystkim zabezpieczenie powierzchni miasta Wa³brzycha i jego okolic przed zalaniem wodami do³owymi. Warto zauwa yæ, e w projekcie nie wziêto w ogóle pod uwagê istnienia Lisiej Sztolni, a przez to i jej odpowiedniego zabezpieczenia. Na terenie by³ych Wa³brzyskich Kopalñ Wêgla Kamiennego wykonano ju kilkanaœcie ekspertyz geologicznych i hydrogeologicznych, które 97

6 Krzemiñska A., Zarêba A. czêsto nios¹ sprzeczne informacje. Jak wynika z opracowania zespo³u rzeczoznawców ze Stowarzyszenia In ynierów i Techników Górnictwa z 2004 r., lustro wody odbudowuj¹cego siê po likwidacji kopalñ, karboñskiego pietra wodonoœnego, podnios³o siê powy ej rzêdnej +396,8 m i spowodowa³o podtopienie najbardziej obni onego odcinka sztolni. Ca³y system drena u wód podziemnych (oparty m.in. na szybie Chwalibóg i sztolni Friedrich Wilhelm ) w³aœciwie nie spe³ni³ zak³adanych oczekiwañ i przewidywañ. Za przyczynê wadliwego dzia³ania systemu drena owego powoduj¹cego zagro enie dla Lisiej Sztolni uznano przede wszystkim zalewanie i niedro noœæ sztolni Friedrich Wilhelm na odcinku powy ej doprowadzonego do niej przekopu przelewowego od szybu Chwalibóg. Taka sytuacja spowodowa³a wyst¹pienie w tym rejonie spiêtrzenia wód podziemnych, które swym zasiêgiem objê³y równie Lisi¹ sztolniê, po³o on¹ nad sztolni¹ Friedrich Wilhelm. Co ciekawe, przewiduje siê, e w przysz³oœci sprawnoœæ systemu drena u górotworu bêdzie sukcesywnie maleæ, co niestety w konsekwencji spowoduje podniesienie siê lustra wody w rejonie Lisiej Sztolni. W sierpniu 2002 r., po ulewnych deszczach w Wa³brzychu, nast¹pi³o gwa³towne zalanie œrodkowego odcinka sztolni na d³ugoœci oko³o m. S³up wody nad najni szym punktem sztolni wynosi³ œrednio 5 m. Przeprowadzone badania sk³adu chemicznego wód w sztolni wykaza³y, e jest to woda z zalanych wyrobisk górniczych. Bior¹c pod uwagê wymienione wy ej problemy, nale y stwierdziæ, e sytuacja hydrogeologiczna Lisiej Sztolni mo e ulec dalszemu pogorszeniu. Z kszta³towania siê lustra wody karboñskiego piêtra wodonoœnego wynika, e w nied³ugim czasie Lisia Sztolnia mo e zmieniæ siê w tzw. kana³ ulgi dla systemu drena owego na tym obszarze, którego powstanie by³o istotne, by zapobiec podtapianiu terenów miasta i zatopieniu œródmieœcia Wa³brzycha. Konkluduj¹c, sztolnia ta mo e zostaæ ca³kowicie zatopiona. Problemy przy wykorzystaniu turystycznym sztolni stwarzaj¹ równie stê enia gazów kopalnianych. W sztolni na co dzieñ stwierdza siê okresowe zaburzenia w przewietrzaniu i pojawianie siê koncentracji niebezpiecznych gazów kopalnianych dwutlenku wêgla i metanu. Stê enia tych gazów s¹ stale monitorowane na ca³ej trasie w sztolni, równie przed jej wejœciem. Podobnie jak stê enie tlenu. Temperatura w sztolni waha siê od 11 C do 14 C, gdy na powierzchni jest wy sza ni w sztolni, wtedy powietrze niejako schodzi szybem w dó³, a przy temperaturze na powierzchni ni szej ni w sztolni powietrze wêdruje szybem do góry. Problem powstaje wtedy, gdy temperatury na powierzchni i w sztolni s¹ zbli one. W takim uk³adzie temperatur w sztolni w³¹czany jest wentylator lutniowy. Przed ka dym wejœciem turystów do sztolni komory i korytarze zostaj¹ przewietrzone co najmniej na 2 godziny przedtem (najczêœciej jednak przez 4 godziny). W pomieszczeniach, gdzie przebywaj¹ turyœci, powietrze powinno zawieraæ co najmniej 19% tlenu, poni ej 1% dwutlenku wêgla oraz innych gazów. Kompleksowe badania dotycz¹ce sk³adu iloœciowego i jakoœciowego gazów wykonywane s¹ na ca³ej dostêpnej powierzchni korytarzy sztolni co trzy miesi¹ce. Ze sprawozdañ (maszynopisy, materia³y niepublikowane) prowadzonych przez muzeum wynika, e od roku 2003 do chwili obecnej zawartoœæ tlenu waha siê od 19,7% do 21,3%, dwutlenku wêgla od 0,00% do 1,23%, metanu na poziomie 0,00%. Sta³y monitoring jakoœci powietrza jest wiêc niezbêdny, ale przez to generowane s¹ du e koszty utrzymania sztolni. Warto zauwa yæ, e problem sk³adu iloœciowego powietrza i obecnoœci gazów kopalnianych jest równie powi¹zany z warunkami wodnymi. Uwidoczni³o siê to szczególnie podczas jej zalania. Zalanie sztolni w 2002 r. po ulewnych deszczach pod sam strop na odcinku oko³o m spowodowa³o ociêcie jej od dostêpu powietrza i zagazowanie CO2. 98

7 Problemy œrodowiskowe... Podsumowanie i wnioski Przeobra enia œrodowiska naturalnego w wyniku rozwoju dzia³alnoœci przemys³owej, w tym równie dzia³alnoœci kopalñ, prowadzi do powstania tzw. krajobrazów in ynieryjnych (Budzi³o 1998). Krajobrazy te mo na rozpatrywaæ w kilku wymiarach. Sztolnie s¹ wyj¹tkowym przyk³adem obiektów, które wzbogacaj¹ wartoœci turystyczne i krajobrazowe takich terenów, czego przyk³adem jest wa³brzyska Lisia Sztolnia objêta obecnie programem ochrony zabytków. Niestety ze wzglêdu na liczne problemy œrodowiskowe jej œwietnoœæ przeminê³a, a mo liwoœci wykorzystania turystycznego uleg³y znacznemu ograniczeniu. Lisia Sztolnia bêd¹ca przys³owiow¹ pere³k¹ poprzez nieprzemyœlane decyzje i brak synchronizacji w przep³ywie informacji jest zagro ona ca³kowitym zalaniem, co mo e zamkn¹æ do niej dostêp turystom oraz przyczyniæ siê do jej znikniêcia z mapy zabytków górnictwa. Na podstawie przeprowadzonych analiz mo na wyci¹gn¹æ nastêpuj¹ce wnioski: Lisia Sztolnia nie ma nale ytego zabezpieczenia jako zabytek zgodnie z ustaw¹ o ochronie zabytków. Jej istnienie i ochrona nie zosta³y uwzglêdnione przez kopalniê Julia podczas prowadzenia eksploatacji w tym rejonie. Wykonane w latach prace eksploatacyjne na tzw. zawa³ by³y przyczyn¹ du ego, bo metrowego obni enia sztolni w czêœci œrodkowej, co mia³o odbicie w stanie zachowania sztolni. Sztolnia jest zagro ona katastrof¹ budowlan¹ ze wzglêdu na istniej¹ce na tym obszarze i obszarach przyleg³ych warunki œrodowiskowe, w tym równie ruch ko³owy. Dotyczy to szczególnie nieu ywanej obecnie do celów turystycznych czêœci sztolni. Warunki wodne panuj¹ce w sztolni i na terenach przyleg³ych stwarzaj¹ bezpoœrednie zagro enia dla istnienia Lisiej Sztolni. Po likwidacji kopalñ w Wa³brzychu na powierzchni nad Lisi¹ Sztolni¹ utworzy³ siê bardzo niekorzystny uk³ad zlewni, który wp³ywa w znacznym stopniu na warunki wodne w sztolni i jej otoczeniu. Istnieje zale noœæ pomiêdzy podniesieniem siê zwierciad³a wody w sztolni a nieprawid³owo wykonanymi wylotami w sztolni Friedrich Wilhelm oko³o 0,6 m poni ej dna rzeki, dlatego te nie ma tu swobodnego odp³ywu wód kopalnianych do rzeki Pe³cznicy. Powoduje to sytuacjê, e przy zwiêkszonych opadach ujêcie wód kopalnianych jest blokowane, spiêtrzane i poziom wód gruntowych wyraźnie siê podnosi powy ej planowanego. Sztolnia jest stale zagro ona gazami kopalnianymi, co stwarza dodatkowe problemy œrodowiskowe i utrudnienia w ruchu turystycznym. Nale a³oby zainstalowaæ nowoczesny system wentylacyjny, pozwalaj¹cy na sta³e monitorowanie iloœci gazów w ca³ej sztolni, co zwi¹zane jest z bardzo du ymi nak³adami finansowymi. Sztolnia wymaga zwiêkszenia iloœci korytarzy mo liwych do zwiedzania, a co za tym idzie ponownego przeprojektowania. Nale y równie zwróciæ uwagê na mo liwoœci jak najwierniejszego odtworzenia warunków pocz¹tkowych z lat jej najwiêkszej œwietnoœci. Po 2002 r. ograniczenie trasy przeznaczonej do zwiedzania przez turystów spowodowa³o znaczne zmniejszenie jej atrakcyjnoœci, nisk¹ frekwencjê zwiedzaj¹cych, a w konsekwencji niskie przychody i nierentownoœæ inwestycji. Obecny stan zachowania Lisiej Sztolni jest wynikiem dzia³añ antropogenicznych, jak równie œrodowiskowych. Czynniki te wzajemnie na siebie oddzia³uj¹, powoduj¹c sytuacje, które maj¹ bezpoœredni wp³yw na dalszy sposób u ytkowania sztolni, a z czasem na jej istnienie. Praca finansowana ze œrodków grantu MNiSzW nr N

8 Krzemiñska A., Zarêba A. Literatura Analiza wykonalnoœci przedsiêwziêcia Muzeum Przemys³u i Techniki w Wa³brzychu. ECO-Cuprum. Wroc³aw Maszynopis niepublikowany. Budzi³o J Piêkno obiektów in ynierskich w krajobrazie. Czasopismo Techniczne 1A, s Dokumentacja powykonawcza renowacji Lisiej sztolni w Wa³brzychu, opracowana przez Przedsiêbiorstwo Robót Górniczych i Us³ug Technicznych GROT Sp. z o. o. w Z³otoryi. Maszynopis. Maj 2001 r. Kosmaty J Lisia sztolnia w Wa³brzychu relikt dawnych robót górniczych i mo liwoœci wykorzystania dla celów turystycznych i dydaktycznych. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc. 111, Konf , s Pi¹tek E Sztolnia Lis w Wa³brzyskim Zag³êbiu Wêgla Kamiennego, jej dzieje i znaczenie jako zabytek techniki. Miêdzynarodowa konferencja nt.: Lisia Sztolnia w Wa³brzychu jako zabytek techniki europejskiego dziedzictwa kulturowego, Zamek Ksi¹ wrzeœnia 2001, DZG Unipap, s Pi¹tek E., Pi¹tek Z Historia sp³awnej sztolni Fusch w Wa³brzychu w latach Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1 2. Pi¹tek E Historia dolnoœl¹skiego górnictwa wêgla kamiennego od XV do po³owy XVIII wieku. Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wroc³awskiej. Projekt budowlany Renowacja zabytkowej XVIII-wiecznej «Lisiej sztolni» w Wa³brzychu ECO-CUPRUM, Wroc³aw Maszynopis niepublikowany. Projekt budowlany Renowacja «Lisiej sztolni» i szybu «Sobótka» w Wa³brzychu z udostêpnieniem tras turystycznych ECO-CUPRUM, Wroc³aw Maszynopis niepublikowany. Slotta R Zabytkowe zak³ady górnicze jako pomniki kultury ze szczególnym uwzglêdnieniem Lisiej sztolni w Wa³brzychu. Miêdzynarodowa konferencja nt.: Lisia Sztolnia w Wa³brzychu jako zabytek techniki europejskiego dziedzictwa kulturowego, Zamek Ksi¹ wrzeœnia 2001, DZG Unipap, s Szewczyk K. 2001a. Lisia sztolnia, aktualny stan renowacji i projektów jej wykorzystania do celów turystycznych. Miêdzynarodowa konferencja nt.: Lisia Sztolnia w Wa³brzychu jako zabytek techniki europejskiego dziedzictwa kulturowego, Zamek Ksi¹ wrzeœnia 2001, DZG Unipap, s Szewczyk E. 2001b. Renowacja zabytkowej XVIII-wiecznej Lisiej sztolni w Wa³brzychu. Materia³y z konferencji naukowo-technicznej Zabezpieczanie i rewitalizacja podziemnych obiektów zabytkowych, Kraków Bochnia wrzeœnia 2001 r., s Sprawozdanie z prac inwentaryzacyjnych podczas penetracji Lisiej sztolni w dniu r. Wa³brzych. Maszynopis niepublikowany. 100