GŁĘBOKA WIELORAKA NIEPEŁNOSPRAWNOŚD

Transkrypt

1 STYMULACJA BAZALNA Stymulacja bazalna profesora A. Fröhlich'a narodziła się w latach 70-tych w Niemczech w Ośrodku Opieki Specjalnej (Landstuhl). Jest to przede wszystkim koncept rehabilitacji i wsparcia dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych o głębokim upośledzeniu umysłowym, osób dotkniętych niepełnosprawnością, która maksymalnie ogranicza ich własną aktywnośd, od niemowlęcia w ciężkim stanie, do osoby dorosłej w stanie śmierci klinicznej. Mówiąc o osobie upośledzonej umysłowo w stopniu głębokim mamy na myśli osobę, która w rozwoju umysłowym nie przekroczyła 1 roku życia, a w rozwoju motorycznym 5 miesiąca życia. Celem stymulacji bazalnej stymulacji od podstaw jest zrekompensowanie braku doświadczeo, między innymi w zakresie samodzielnego poruszania się i interakcji z otoczeniem. Stymulacja od podstaw i jej koncepcja powstały z myślą o osobach, które nie są w stanie same interesowad się otaczającą rzeczywistością ani współdziaład ze środowiskiem. Osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym komunikują się z osobami i ze środowiskiem przede wszystkim poprzez własne ciało i potrzebują specjalnych ofert wychowawczych, które uwzględnią ich realne i specjalne potrzeby, możliwości komunikacyjne oraz aspekt biograficzny. Ta propozycja pedagogiczna ma na celu przede wszystkim pobudzenie maksymalnego rozwoju osoby głęboko upośledzonej, proponując liczne bodźce środowiskowe i doświadczenia wielozmysłowe, które ułatwiają świadomośd własnej egzystencji. Świat osób głęboko wielorako niepełnosprawnych jest bardzo ograniczony i skoncentrowany przede wszystkim na bliskim kontakcie cielesnym, który daje im (chociaż w minimalny sposób) możliwośd poznania go. Stymulacja bazalna zajmuje się także tworzeniem odpowiedniego, harmonijnego środowiska, które pomaga osobie w percepcji samego siebie jako osoby aktywnej, nawet jeśli jest to aktywnośd (według naszych norm) minimalna. Za pomocą propozycji własnej aktywności waloryzuje w maksymalny sposób ruchy własne (nawet minimalne). Za pomocą własnej aktywności i odpowiednio dobranych bodźców pomagamy osobie z głębokim upośledzeniem wejśd w kontakt z własnym ciałem i światem zewnętrznym. Kursy ze stymulacji bazalnej są prowadzone w całej Europie. Koncept ma prawie czterdziestoletnią sprawdzoną praktykę w życiu codziennym i terapii stosowanej u dzieci, młodzieży, dorosłych oraz osób w starszym wieku z głębokim upośledzeniem umysłowym. 1

2 GŁĘBOKA WIELORAKA NIEPEŁNOSPRAWNOŚD Głębokie upośledzenie to pewna FORMA ŻYCIA równorzędna z formą życia zdrowego człowieka. Inna, ale mająca taką samą wartośd. Oceniając sytuację konkretnego człowieka z głęboką niepełnosprawnością należy wziąd pod uwagę aspekty biograficzne z jego życia doświadczenia, które składają się na całokształt jego obecnego funkcjonowania. Suma wszystkich wrażeo zmysłowych i wszystkich sposobów doświadczania własnego ciała i doznad z innymi osobami składa się na to kim dzisiaj jesteśmy. Wszystko to buduje nie tylko pamięd świadomą (aspekt poznawczy), ale także składa się na pamięd w szerokim ujęciu, obejmującą całe ciało. W przypadku osób z głęboką wieloraką niepełnosprawnością przeważają doświadczenia negatywne: doświadczenia ciężkiego porodu, reanimacji, intubacji, ryzyka uduszenia się, długiej rozłąki z rodziną, infekcje, urazy mózgu, w późniejszym czasie intensywna rehabilitacja, zabiegi, bycie obiektem wielu różnych oddziaływao, zmiana osób w najbliższym otoczeniu dominująca niepewnośd i brak poczucia bezpieczeostwa, stałości otoczenia, ból, strach, poczucie bycia przedmiotem, brak możliwości decydowania o sobie, nierozumienie sytuacji i tego co się z osobą dzieje. Głębokie upośledzenie wiąże się z stanem stałego zagrożenia życia (infekcje układu oddechowego, zakrzepice, zakrztuszenia, deformacje ciała kośdca, zaburzające rozwój organów wewnętrznych, epilepsja). Oznacza skrajne trudności we wszystkich aspektach życia, niezależnie od dziedziny. Taki stan jest powodem egzystowania w bólu, lęku, niepewności, napięciu emocjonalnym, stałym poczuciu zagrożenia. Świat osoby głęboko wielorako niepełnosprawnej jest ograniczony i sprowadza się do bezpośredniej sfery fizycznej oraz do całościowego, cielesno-duchowego sposobu przeżywania całym sobą. Potrzeby wspólne dla osób z głębokim upośledzeniem (dzieci, młodzieży i dorosłych): Potrzeba dużej bliskości fizycznej, aby doświadczyd czegoś. Potrzeba bliskości fizycznej, aby móc dostrzec inne osoby. Potrzeba pomocy pedagoga/terapeuty, by móc nawiązad kontakt ze swoim środowiskiem. Potrzeba osoby, która je zrozumie, nawet bez słów, która je umiejętnie pielęgnuje. 2

3 Podstawowe potrzeby człowieka: zaspokojenie głodu, pragnienia, uśmierzenie bólu osobom głęboko upośledzonym brak strategii zaspokojenia tych potrzeb, trudno zaspokoid je także przez opiekunów trudności z przyjmowaniem pokarmów, ssaniem, rozdrabnianiem, gryzieniem, połykaniem, brak koordynacji połykania i oddychania, odruch wymiotny, chroniczny ból związany najczęściej z patologicznym napięciem mięśniowym, bólami kostnostawowymi, ale także z odleżynami, bóle zębów, głowy podstawowe potrzeby ruchu, stymulacji i zmian za pomocą ruchu osoba sama dostarcza sobie stymulacji i zmian, a jednostajnośd i monotonia odczuwane są jako coś bardzo nieprzyjemnego powstaje wówczas mgła cielesno-zmysłowa. Osoba głęboko upośledzona najczęściej nie jest w stanie sama wpłynąd na swoją sytuację, tak jak by chciała, np. zmienid pozycji, wpłynąd na przedmiot. Ruchy są utrudnione, a ruchy skoordynowane często niemożliwe. Brak ruchu bardzo zaburza postrzeganie samego siebie. Świadomośd własnego ciała mamy tylko wtedy, gdy możemy w sposób w jaki chcemy poruszad nim lub jego częściami. Nawet najmniejsze zmiany pozycji, napięcia, równowagi sygnalizują nam gdzie jesteśmy, gdzie jest nasze ciało. Tam, gdzie nie ma ruchu przez dłuższy czas zanika świadomośd kształtów, konturów i struktur własnego ciała. Zanika samoświadomośd (po około 6 minutach w bezruchu percepcja zanika); pewnośd, stabilnośd poczucie bezpieczeostwa główną przeszkodą w zaspokojeniu tych potrzeb w sytuacji osób głęboko upośledzonych jest duża rotacja osób z najbliższego otoczenia, zmiana terapeutów, lekarzy nie sprzyja powstawaniu bezpiecznych relacji, nie tworzy bezpiecznego środowiska zachęcającego do interakcji z nim; więź, akceptacja, czułośd trudności w zaspokojeniu tej grupy potrzeb powodowane są samym tym, co wiąże się często bezpośrednio z głęboką niepełnosprawnością: odrzucenie przez rodziców i opiekunów w pierwszym okresie radzenia sobie z niepełnosprawnością dziecka, często deformacje ciała, w tym twarzy zniechęcają do bliskości, dodatkowo osoba głęboko wielorako niepełnosprawna jest w tej bliskości bierna, nie odwzajemnia jej z uwagi na oczywiste ograniczenia, mogą towarzyszyd temu wzmożone napięcie, atetotyczne ruchy, mimowolne ruchy gałek ocznych co dodatkowo utrudnia bycie w kontakcie. Wczesne oddziaływania terapeutyczne i rehabilitacyjne wpływają też na brak poczucie akceptacji, bycia akceptowanym takim jakim się jest. uznanie i szacunek dla samego siebie nawet u osób zdrowych rzadko bywa tak, że te potrzeby zostają zaspokojone w całości, niemniej stanowią one o poczuciu godności i wolności człowieka. Dla wielu trudnym do wyobrażenia jest to, że uznanie i szacunek dla siebie mogą byd istotne tez dla osób głęboko upośledzonych, w konwencjonalnej hierarchii prestiżu osoba taka zdecydowanie zajmuje jedno z ostatnich miejsc. 3

4 niezależnośd, autonomia, samostanowienie już z samej istoty głębokiej wielorakiej niepełnosprawności wynika fakt całkowitej zależności osoby upośledzonej od opiekuna. Wszelkie oddziaływania terapeutyczne i rehabilitacyjne są ukierunkowane na samodzielnośd i niezależnośd ale w przyszłości, w wymiarze, który jest niedostępny percepcyjnie osobom głęboko upośledzonym. W sytuacjach konkretnych często potrzeba autonomii i samostanowienia o sobie jest frustrowana. Prowadzi to często do poważnych stanów depresyjnych, wycofania się, apatii, bierności, co mylnie interpretowane jest jako przejaw samego głębokiego upośledzenia, nie jako konsekwencję życiowych doświadczeo osoby; potrzeba radości w życiu i zabawy W ujęciu bazalnym nie udoskonalamy osoby głęboko wielorako niepełnosprawnej, dajemy jej czas i miejsce do rozwoju, do zbierania pozytywnych doświadczeo związanych z własnym ciałem i ze środowiskiem zewnętrznym. Ciało akceptowane jest takim, jakim się stało w trakcie całego indywidualnego rozwoju. Nie stawia się więc wymagao odnośnie tego jakie powinno byd. Terapeuta i pedagog akceptują je takim, jakie jest, nawiązując z nim kontakt poprzez ruch, dotyk, bliskośd i wspólne działania. Jest to jedyny sposób wspierania rozwoju. POZYCJE BAZALNE dają poczucie bezpieczeostwa i stabilności wspierają centrum ciała ułatwiają aktywnośd własną ograniczają i wyciszają patologię ruchową wspomagają percepcje własnego ciała nie izolują od świata zewnętrznego przeciwdziałają albo zmniejszają bóle wspomagają symetrię ciała stymulują lewą i prawą częśd ciała wzmacniają spokój i uwagę regulują oddech i możliwośd relaksu ułatwiają kontrolę sytuacji umożliwiają autonomię (nawet minimalną) zapobiegają deformacjom kośdca i odleżynom synchronizują głowę, ramiona i ręce normalizują napięcie mięśni. 4

5 POZYCJA GNIAZDA ułatwia percepcję pleców, daje poczucie bezpieczeostwa, pozwala na aktywnośd własną rękoma i nogami, daje poczucie symetrii ciała, stabilizuje emocjonalnie, pozwala na różne stymulacje. Osoby z głęboką niepełnosprawnością możemy układad w pozycji niskiego lub wysokiego gniazda. Przy gnieździe wysokim górną częśd ciała układamy na klinie. Można też stworzyd tzw. żywe gniazdo osobę układamy pomiędzy własnymi nogami, które tworzą gniazdo. Układając osoby dorosłe i młodzież używamy bananów terapeutycznych, w przypadku dzieci wystarczą poduszki bazalne i ręczniki. Głowę stabilizujemy ręcznikami, układamy ich tyle, żeby głowa pozostała w osi ciała, nie opadała ani nie była nadmiernie pochylona do przodu. Ręcznik zwijamy w rulon po obu stronach głowy szukając symetrii, stabilizując głowę. Po bokach ciała układamy poduszki bazalne, kładziemy je także pod ugięte kolana. Każda wolna przestrzeo musi byd wypełniona. Aby uniknąd efektu żaby kolana można ustabilizowad ręcznikiem tak by nie opadały na boki. Świat bazalny możemy podad w tej pozycji zarówno do rąk jak i do nóg dziecka. W zależności od możliwości ruchowych może on byd leżący lub wiszący. Jeśli aktywizujemy nogi, muszą one byd wyżej, nie mogą dotykad podłogi. Jeśli ich nie aktywizujemy nogi przykrywamy poduszką bazalną. Pozycja wysokiego gniazda sprzyja odprężeniu, relaksacji, wyciszeniu. Jest szczególnie polecana dla osób nadpobudliwych, krzyczących oraz dla osób z autyzmem. POZYCJA NA BOKU poprawia i reguluje oddech, zmniejsza ból, wspiera linię środka ciała, daje poczucie bezpieczeostwa, przeciwdziała patologii odruchowej, pozwala na aktywnośd własną, integruje aktywnośd wzrokową, ułatwia aktywnośd oralną. Pozycja na boku, szczególnie na boku preferencyjnym sprzyja redukcji ilości ataków padaczki. Ponadto ta pozycja sprzyja interakcji, na boku mogą twarzą do siebie leżed dwie osoby. W pozycji na boku zaczynamy od stabilizacji głowy. Wypełniając wolną przestrzeo pod szyją układamy głowę na brzegu złożonych ręczników, tak by była ona w osi ciała. Tył głowy stabilizujemy zwiniętym w rulon ręcznikiem. Po ustabilizowaniu głowy, wykonujemy spacer po ciele. Zabezpieczamy plecy poduszkami bazalnymi aż do pośladków. Nogę zginamy w kolanie pod kątem prostym i układamy na 5

6 poduszkach bazalnych w linii biodra w przypadku podwichnięcia stawu biodrowego kolano układamy wyżej niż biodro. Noga musi byd zabezpieczona tak, by nie wystawała poza poduszkę. Każda częśd nogi musi byd położona na poduszce. Drugą nogę obrysowujemy poduszkami lub zwiniętymi w rulon ręcznikami. W przypadku osób z hipotonią, kiedy ręka i bark zapadają się uciskając klatkę piersiową zwijamy ręcznik w rulon, podkładamy pod pachę i zakładamy na plecy przytrzymując poduszkami bazalnymi. POZYCJA NA BRZUCHU umożliwia aktywnośd własną rękoma, ułatwia integrację wzrokową, poprawia oddech i kontrolę głowy, wzmacnia linię środka ciała, wspomaga percepcję brzucha i torsu. Pozycja na brzuchu sprzyja pracy układu trawiennego, wspomaga perystaltykę jelit. Na brzuchu układamy zawsze w pod kątem, nigdy nie płasko. Można pod sakwę podłożyd duży klin by zwiększyd kąt ułożenia. W pozycji na brzuchu układamy osoby tylko na sakwach wypełnionych granulatem ze styropianu, najlepiej wielkości XXL. Nigdy nie używamy klinów. Poduszkę bazalną kładziemy w połowie na pośladkach, w połowie na plecach. Pod głowę wkładamy rogal bazalny by wspomóc kontrolę głowy. Rogal układamy pod brodę, nie pod szyję, by nie utrudniad oddychania. Pozycja bazalna jest niewskazana dla osób z rurką tracheostomijną. POZYCJA SIEDZĄCA daje percepcję świata z innej perspektywy, umożliwia aktywnośd własną rękoma i stopami, ułatwia komunikację, ułatwia podawanie pokarmu, W pozycji siedzącej biodra muszą byd pod kontem 90. Osoby muszą mied możliwośd dotykania stopami podłogi, jeśli nie to muszą koniecznie mied taki podnóżek, by całe stopy miały oparcie w całości. W sadzaniu osób z głębokim upośledzeniem pomocne są dopasowane pasy biodrowe utrzymujące biodra pod kątem 90 oraz kamizelki bazalne pomagające ustabilizowad górną częśd ciała, zwiększają poczucie bezpieczeostwa, wspomagają percepcję torsu w całości, nie tylko punktowo jak dzieje się w przypadku szelek. POZYCJA STOJĄCA stabilizuje i daje poczucie bezpieczeostwa, wspomaga aktywnośd własną, integruje zmysł wzroku, 6

7 umożliwia percepcję ciężaru własnego ciała Pozycję stojącą najczęściej uzyskuje się poprzez wpinanie osób do pionizatorów. Pewnym wariantem uzyskiwania pozycji stojącej jest wkładanie osób do tzw. hopserów. Są to uprzęże podwieszane do sufitu lub do szyn na suficie, dzięki którym osoba głęboko niepełnosprawna może w maksymalny sposób odczud skutki własnego działania. Dzięki minimalnym ruchom własnym może wprowadzad swoje ciało w ruch, nawet przesuwad się, doświadczając np. różnego rodzaju podłoża stopami lub różnych faktur na ścianach. POZYCJA PÓŁSIEDZĄCA Pozycja półsiedząca jest formą pośrednią pomiędzy pozycją gniazda a pozycją siedzącą. Osoby z głęboką niepełnosprawnością układamy na dużych sakwach. Najpierw formujemy sakwę własnym ciałem. Osobę niepełnosprawną stabilizujemy bananami terapeutycznymi i poduszkami. Kolana zabezpieczamy ręcznikiem, by uniknąd efektu żaby. W tej pozycji można aktywizowad zarówno nogi, jak i ręce osoby z upośledzeniem. Może też ona służyd relaksacji. STYMULACJA CIAŁA Wszyscy ludzie, także osoby z głęboką wieloraką niepełnosprawnością doświadczają podstawowych stymulacji w życiu płodowym stymulacji westybularnej (przedsionkowej), wibracyjnej i somatycznej (dotykowej). Osoby z głębokim upośledzeniem w bardzo ograniczony sposób doświadczają tych stymulacji po narodzinach. Są w tym zakresie całkowicie zależne od otoczenia, najczęściej nie są w stanie same zapewnid sobie takich doznao. Stymulacja bazalna ma na celu zrekompensowad te braki i cofnąd się razem z osobą niepełnosprawną do jej pierwotnych doznao, by stworzyd bazę podstawę do dalszego rozwoju. AUTOSTYMULACJA sterepotypie, z punktu widzenia rozwoju często nazywane zachowaniami niepożądanymi, ponieważ ograniczają możliwośd nabywania nowych kompetencji, także komunikacyjnych. Mają one jednak bardzo wiele funkcji i z punktu widzenia koncepcji profesora Fröhlicha, ale nie tylko, są bardzo ważne. Służą przede wszystkim zachowaniu fizycznej i psychicznej równowagi. W sytuacji deprywacji sensorycznej braku doznao zmysłowych każdy człowiek odczuwa potrzebę chodby najmniejszej stymulacji. Autostymulacje: stanowią pewną, chod bardzo niewielką, dziedzinę autonomii, dostarczają minimum stymulacji, są próbą osiągnięcia równowagi emocjonalnej, są potwierdzeniem/zaznaczeniem własnej egzystencji, są formą realizacji elementarnej potrzeby człowieka, jaką jest ruch, 7

8 są sygnałem dla otoczenia, są schronieniem, pewną strefą bezpieczeostwa. Absolutnie nie wolno eliminowad autostymulacji, ani jej wyciszad gdyż jest to jednoznaczne z monotonią, co powoduje zaburzenie poczucia bezpieczeostwa. Należy towarzysząc osobie głęboko upośledzonej w jej autostymulacji stopniowo, powoli ją modyfikowad, dodawad nowe elementy i ją zmieniad, ale tylko na tyle, na ile pozwala na to osoba niepełnosprawna. Terapeuta/opiekun staje się partnerem i spotyka się z osobą głęboko upośledzoną na poziomie elementarnym, respektując zasadę pełnej akceptacji tej formy życia i samej osoby takiej jaką ona jest, bez próby zmienia jej, z szacunkiem. STYMULACJA WESTYBULARNA: pozwala na doświadczenie ruchu, rozwija świadomośd własnego ciała i własnego życia, normalizuje napięcie mięśniowe, pozwala na percepcję ciężaru własnego ciała, powoduje wzrost koncentracji uwagi, reguluje stany emocjonalne, kształtuje poczucie orientacji w przestrzeni, rozwija koordynację wzrokową. STYMULACJA WIBRACYJNA: wzmacnia czucie głębokie ciała, ułatwia percepcję ruchu, stymuluje dotyk, reguluje napięcie mięśniowe, zwiększa częstotliwośd wokalizowania, pogłębia i rytmizuje oddech, stosuje się ją tylko na kości, nigdy nie na mięśnie (wzmaga patologiczne napięcie mięśniowe) STYMULACJA SOMATYCZNA: wspomaga poczucie symetrii ciała, reguluje napięcie mięśniowe, pozwala na relaksację, poprawia rytmicznośd oddychania, ułatwia percepcję ciała, daje poczucie bezpieczeostwa. STYMULACJA ORALNA: uwrażliwia usta na nowe doznania, 8

9 pozwala zrekompensowad brak doświadczeo oralnych okres wkładanie przedmiotów do buzi, daje możliwośd różnicowania smaku i zapachu, usprawnia picie i jedzenie, poprawia koordynację oko-ręka. KĄCIK BAZALNY Miejsce, w którym przebywa dziecko podczas doświadczeo bazalnych, miejsce układania i zapewniania stymulacji. Na kącik bazalny powinno byd wybrane możliwie najcichsze miejsce w sali. Do utworzenia kącika bazalnego niezbędne są pomoce: materace dla osób spastycznych materac miękki, dla osób hipotonicznych materac twardy, banany terapeutyczne, poduszki bazalne, rogale bazalne, kliny, duże sakwy, ręczniki, moskitiery pozwalają ograniczyd przestrzeo podnoszą poczucie bezpieczeostwa, pomoce do stymulacji ruchowej, czuciowej i wibracyjnej, stojaki na wiszący świat bazalny, pomoce do tworzenia światów bazalnych. Świat bazalny to wszystko to, co podajemy osobom z głębokim upośledzeniem do aktywności własnej. Mają one na celu pozwolid doświadczad różnych wrażeo zmysłowych, doświadczad sprawczości, motywowad do aktywności. Kryteria doboru materiałów do światów bazalnych, ułatwiające i wydłużających percepcję: ciężkie, zimne, dźwięczne, poręczne, łatwe to uchwycenia. Do tworzenia światów bazalnych używamy przedmiotów z najbliższego otoczenia, uwzględniając również aspekty biograficzne osób. Mogą to byd łaocuchy, sztudce, pojemniki na sztudce z IKEA, tace, dzwonki, kłódki, szklane kulki, korale, kamienie. Często używa się też materiałów naturalnych (fasoli, soczewicy) w których osoby mogą zanurzyd całe dłonie i stopy, dają one przyjemne wrażenie na skórze. Proponowanie pozycji bazalnych rozpoczynamy od pozycji znanej osobie upośledzonej, preferowanej, takiej, w której spędza najwięcej czasu. Pozwalamy oswoid się jej pozycją bazalną zdarza się, że ułożenie w pozycji bazalnej i nagłe odczucie części ciała, których 9

10 osoba nie była wcześniej świadoma, powodują chwilowe zaniepokojenie, nierówny oddech. Należy dad osobie czas, nie proponowad nowych pozycji, nie podawad światów bazalnych, nie stymulowad w żaden sposób, pozwolid osobie doświadczad tej pozycji na tyle na ile sama tego chce. Stopniowo wprowadzamy kolejne pozycje mając na uwadze cały czas komfort i poczucie bezpieczeostwa. Nie wszystkie pozycje muszą byd zaakceptowane przez osobę niepełnosprawną. Niektóre osoby w pewnych pozycjach nigdy nie odczuwają komfortu i należy z nich zrezygnowad. Po osiągnięciu przez osobę głęboko upośledzoną komfortu w poszczególnych pozycjach można spróbowad ją zaktywizowad podając świat bazalny do rąk lub do nóg. Jest to sprawa indywidualna, bierzemy pod uwagę nadwrażliwości, preferencje, wszystko musi byd dla osoby bezpieczne. Układanie w pozycjach bazalnych jest dla osób z głęboką wieloraką niepełnosprawnością jak przeprowadzka do nowego domu. Osoby te najczęściej nie postrzegają swojego ciała całościowo, tylko punktowo, nie wiedzą gdzie się ono zaczyna, a gdzie kooczy. Pozycje bazalne pozwalają w atmosferze bezpieczeostwa odczud całe swoje ciało. Przeprowadzka taka może byd dla osoby głęboko upośledzonej rewolucją życiową, stąd koniecznośd dania odpowiedniej ilości czasu na oswojenie się z nową sytuacją. Dopiero po przeprowadzce zwieoczonej sukcesem, kiedy osoba głęboko wielorako upośledzona czuje się dobrze we własnym ciele i sama ze sobą, można oczekiwad przejawów zainteresowania światem zewnętrznym, a co za tym idzie proponowad jej światy bazalne lub różne oddziaływania terapeutyczne. Opracowała: mgr Michalina Liczbaoska Źródła: Stymulacja bazalna (od podstaw) A. Fröhlich; Materiały szkoleniowe Stymulacja od podstaw/bazalna koncept prof. A Fröhlich a 10