LITWA W DWUDZIESTYM WIEKU

Transkrypt

1 Zigmantas Kiaupa LITWA W DWUDZIESTYM WIEKU REPUBLIKA LITEWSKA W LATACH Powstanie państwa litewskiego Akt z 16 lutego 1918 r. ogłosił niepodległość państwa litewskiego. W rozwijającym się kraju wyodrębniły się główne cechy samodzielnego państwa terytorium wraz z mieszkańcami. Rada Litewska, która jednoczyła litewskie siły polityczne na arenie międzynarodowej, działała jako międzynarodowy podmiot polityczny. Miała poparcie mieszkańców Litwy, którzy zwracali się do niej w różnych sprawach, natomiast nie posiadała władzy państwowej. Zaistniała sytuacja wyznaczyła Radzie następujące cele: przejęcie władzy nad krajem, zapewnienie bezpieczeństwa oraz uznanie w oczach innych państw. Rada Litewska działała w warunkach trwającej pierwszej wojny światowej oraz okupacji. Deklaracja niepodległości Litwy (wyrażenie woli narodu) była nie tylko wynikiem działalności Litwinów i Rady, lecz także skutkiem niezależnych od państwa litewskiego okoliczności przebiegu pierwszej wojny światowej, rewolucji w Rosji oraz interesów Niemiec. Władze niemieckie chciały rozwiązania Rady, domagały się też warunków aktu z 11 grudnia 1917 r. i tylko na tej podstawie były gotowe uznać niepodległość Litwy. Rada trwała przy swoim stanowisku, twierdząc, że zasadniczej różnicy pomiędzy oboma aktami nie ma; akt z 11 grudnia jest podstawą stosunków litewskoniemieckich i wciąż jest aktualny; różnica polega na uznaniu niepodległości Litwy przez inne państwa na podstawie aktu z 16 lutego i na arenie międzynarodowej. 3 marca Niemcy i sowiecka Rosja zawarły pokój. Rosja zrzekła się terytoriów zajętych przez Niemcy, w tym i Litwy. Reichstag, próbując ukryć separatystyczny charakter zawartego pokoju, którego przesłanie miało ewidentne cechy wcielenia, domagał się uznania niepodległości Litwy. Uznanie niepodległości (na podstawie aktu z 11 grudnia) zostało ogłoszone 23 marca 1918 r. Po uznaniu niepodległości i ogłoszeniu aktu z 16 lutego życie codzienne na Litwie nie uległo zmianie: rządy sprawowała niemiecka administracja wojskowa, w dalszym ciągu trwały rekwizycje i samowola. Władze wojskowe dążyły do izolacji Rady. Narastający brak żywności i bieda groziły konfrontacją Rady z ludnością. Rada dążyła do ustabilizowania sytuacji głównie w stosunkach z Niemcami i Polakami. W maju pojawiły się oświadczenia szlachty litewskiej, która deklarowała chęć przyłączenia się do budowy państwa litewskiego. Szlachta chciała uchronić swoje posiadłości przed zaplanowaną reformą ziemską i zachować przywileje polityczne stanu szlacheckiego. Część wyrażała lojalność obywatelską w stosunku do Litwy. Warto uwzględnić interes Warszawy (strony polskiej), która nie sprzeciwiała się tworzeniu państwa litewskiego, mając na celu przyszłą unię z Polską. Komitet Polski w Wilnie odrzucił propozycje Rady na temat wspólnej pracy. Za szczytowy moment w stosunkach litewskich i polskich posłów należy uznać umowę zawartą 30 czerwca 1918 r. w Berlinie, na mocy której Polska zobowiązała się uznać i popierać państwo litewskie, pod warunkiem że Rada zagwarantuje równe prawa polityczne dla Polaków na Litwie. Kwestię granic terytorialnych odłożono na przyszłość. Rząd Polski 1

2 zobowiązywał się do powstrzymania agitacji antylitewskiej. Umowa została potwierdzona przez Polskę, a Rada podjęła kroki w celu jej wykonania. Po uznaniu niepodległości Litwy Niemcy wywierały nacisk na Radę, dążąc do zrealizowania aktu z 11 grudnia, który przewidywał realizację konwencji w sprawach wojska, transportu, cła oraz polityki monetarnej obu państw. W takim przypadku Litwa stałaby się całkowicie zależna od władz Reichu, którego generalicja dążyła do unii Litwy z Prusami, natomiast katolicka opozycja w Niemczech sugerowała Litwinom elekcję króla, przewidując na to miejsce księcia Wirtembergii Wilhelma von Uracha. Realizując cele niepodległościowe oraz lawirując pomiędzy dwoma obozami niemieckimi, 11 lipca 1918 r. Rada Litewska zmieniła nazwę na: Państwowa Rada Litewska, ogłosiła Litwę monarchią konstytucyjną i wybrała Wilhelma von Uracha na króla, tytułując go Mendogiem II. W związku z tym unia z Prusami i aneksja Litwy utraciły swe znaczenie. Dowództwo Reichu nie uznało elekcji oraz zmiany nazwy Rady; domagało się realizacji zawartych umów międzynarodowych. Rada ustąpiła w sprawie zmiany nazwy, natomiast sprzeciwiała się co do innych punktów. Niepowodzenia armii niemieckiej na froncie zachodnim wywołały ostrą reakcję nowego liberalnego rządu Rzeszy, który wystawił noty dyplomatyczne do Rady w sprawie planu przekazania Wilna Polsce i utworzenia rządu litewskiego. Tym razem kwestia uregulowania konwencji nie była poruszana. Niekorzystny przebieg wojny zmusił Rzeszę do zmiany planów jej głównym celem było utrzymanie wpływów na Litwie. 20 października władze niemieckie oświadczyły, że Rada ma wolne prawo uchwalenia ustroju państwowego i utworzenia rządu na Litwie. Wojsko niemieckie pozostanie na Litwie w celu ochrony granic przed bolszewikami. 2 listopada Rada odwołała elekcję króla i uchwaliła Tymczasową Konstytucję Litwy. Ostateczną formę władzy miał określić Sejm Założycielski. Rada Państwowa została instytucją ustawodawczą z prezydium złożonym z trzech członków. Prezydium poprzez Gabinet Ministrów, który był odpowiedzialny przed Radą Państwową, pełniło najwyższe funkcje w państwie. Przewodniczącym prezydium został Antanas Smetona, przewodniczącym Rady Ministrów Augustinas Voldemaras. 11 listopada został powołany rząd. Fundament państwa został stworzony, lecz pozostawała sama budowa. Rząd litewski ogłosił manifest do mieszkańców Litwy (bez względu na wiarę i język) z prośbą o pomoc. Manifest zawierał program polityczny, kwestię zwrotu jeńców, reformę ziemską. Jedną z głównych deklaracji było nawoływanie do organizacji władz miejscowych i milicji. Przy pomocy komitetów parafialnych były organizowane samorządy. Samorząd miasta Szawle (Šiauliai) został powołany w październiku 1918 r., 7-8 grudnia odbył się zjazd przedstawicieli okręgu parafialnego. Samorządy zostały powołane w Mariampolu (Marijampolė), Rakiszkach (Rokiškis) i w innych miejscowościach. Nie wszędzie proces ten przebiegał pomyślnie. Powstała instytucja milicji, lecz do jej funkcjonowania brakowało środków i broni. W Wilnie zostało założone biuro weteranów wojennych, powoływano ochotników. 16 października do Wilna przybyło 11 pierwszych ochotników, a 23 listopada zostało wydane oficjalne rozporządzenie o utworzeniu armii litewskiej. Ważnym elementem był udział osób o narodowości białoruskiej i żydowskiej w rządzie i w Radzie. Polacy pozostali bierni. 11 listopada 1918 r. został zawarty rozejm w Compiègne zakończyła się pierwsza wojna światowa. Los Litwy zależał nie tylko od Litwinów i sił politycznych działających na Litwie, ale również od sił politycznych we wschodniej Europie oraz pozycji państw sojuszu Ententy podczas przyszłych rokowań w sprawie pokoju. Warunki pokoju zawartego w Brześciu zostały odwołane, na ziemiach odzyskanych 2

3 od Rosji, w tym i Litwie, sojusznicy Ententy pozostawili wojska niemieckie w celu ochrony terytoriów przed bolszewikami. Wojska niemieckie nie stanowiły bariery przed bolszewizmem. W lecie 1918 r. wojska niemieckie ignorowały bolszewickich posłów przybywających na Litwę (byli oni wysyłani przez centralne biuro litewskiej sekcji Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) (RPK(b)), być może uzasadniając w ten sposób swą przydatność w przypadku zamieszek wywołanych przez bolszewików. W dniach 1-3 stycznia 1918 r. nieliczna grupa bolszewików w Wilnie założyła partię pod nazwą Litewska Partia Komunistów (bolszewików) (LPK(b)), która deklarowała całkowitą lojalność wobec RPK(b) i ogłosiła, że będzie się kierować programem tej właśnie partii. RPK(b) prawo narodów do samookreślenia interpretowała jako wolność, która w rzeczywistości była przemocą: wprowadzeniem siłą władzy bolszewików i włączeniem kraju do Rosji sowieckiej. Na początku grudnia LPK(b) w Wilnie zorganizowała Radę Robotników i deklarowała Tymczasowy Rewolucyjny Rząd Robotników i Chłopów Litwy. To był wystarczający pretekst dla sowieckiej Rosji do wstąpienia na ziemie utracone umową z Brześcia i do eksportu socjalistycznej rewolucji. Rosja szykowała się do ekspansji na Zachód. 7 grudnia Armia Czerwona wyruszyła i już 22 grudnia dotarła do terytorium etnograficznej Litwy. Wojska niemieckie ustępowały, unikając konfrontacji z Armią Czerwoną. Młode państwo litewskie, niemające jeszcze własnego wojska, znajdowało się w niebezpieczeństwie. W połowie grudnia 1918 r. sytuacja w centrum politycznym Litwy w Wilnie była napięta. Tu działały Państwowa Rada Litewska i powołany rząd. Podczas okupacji niemieckiej nowo powstające instytucje władzy nie były w pełni rozwinięte. Rada Robotników gromadziła swych sojuszników. Polski Komitet działał zgodnie z instrukcjami przysyłanymi z Warszawy oraz dysponował bojowymi oddziałami konspiracyjnej organizacji o nazwie Polska Organizacja Wojskowa (POW). Sytuację utrudniały zmiany w rządzie litewskim. 20 grudnia władze rządowe wyjechały na Zachód w celu zdobycia kredytów dla nowego państwa i uznania na arenie międzynarodowej. W tym czasie został powołany nowy rząd na czele z Mykolasem Šleževičiusem, który aktywnie wziął się za reformy wewnętrzne. Niestety, nowa władza nie sprawowała rządów zbyt długo zbliżała się Armia Czerwona. Narady z Polską utrudniała kwestia przyszłości państwa litewskiego. Zbliżenie się Armii Czerwonej do Wilna i cofnięcie wojsk niemieckich spowodowało skomplikowaną sytuację w mieście. 1 stycznia 1919 r. Litwini wznieśli flagę litewską na wzgórzu Giedymina w sercu Litwy. Wojska niemieckie przekazały miasto w ręce Polaków. Nie obyło się bez konfrontacji z Armią Czerwoną. 2 stycznia 1919 r. rząd litewski tymczasowo przeniósł się do Kowna, pozostawiając w Wilnie swego przedstawiciela Mykolasa Biržiškę oraz niewielki odział wojskowy. 5-6 stycznia do Wilna wkroczyła Armia Czerwona. Oddziały POW zostały wypędzone z miasta, oddział litewski wycofał się 6 stycznia. Armia Czerwona swobodnie maszerowała na Zachód. Wojska niemieckie wkroczyły do akcji tylko po interwencji głównodowodzącego sił sojuszu Ententy marszałka Ferdynanda Focha i bezpośrednim zagrożeniu granicy Rzeszy przy linii kolejowej Liepoja Kaišiadorys oraz Niemnie. Ofensywa bolszewików została zatrzymana, a linia frontu podzieliła Litwę na dwie części. Na wschodzie władzę sprawowała Armia Czerwona, na zachodzie rząd litewski oraz dyslokowane wojsko niemieckie. Wraz z przyjściem Armii Czerwonej do Wilna przybył dotychczas nieznany i nie wiadomo kiedy utworzony Tymczasowy Rewolucyjny Rząd Robotników i 3

4 Chłopów Litwy oraz przewodniczący Vincas Mickevičius-Kapsukas osoba lojalna wobec RPK(b). Później Armia Czerwona na Litwę przysłała posłów, na zajętych terytoriach organizowała bolszewickie rady lutego 1919 r. w Wilnie została ogłoszona republika radziecka. RPK(b)/LPK(b) oraz Armia Czerwona tworzyły państwo oparte na proletariacie i zubożałych chłopach, będące częścią światowej rewolucji i połączone z innymi krajami komunistycznymi. Władza lekceważyła narodowe interesy społeczeństwa. Komunistyczne hasła równości socjalnej, nacjonalizacja przedsiębiorstw i dworów budziły sympatię części społeczeństwa. Kiedy się jednak okazało, że chłopi nie otrzymają ziemi, a będą organizowane socjalistyczne gospodarstwa popularność władzy sowieckiej zmalała. Pozostało opierać się na Armii Czerwonej. Nie mniej skomplikowana sytuacja panowała w Białoruskiej Republice Radzieckiej, która była zmuszona przekazać Polsce Brześć. Koncentrując siły, 19 stycznia RPK(b) wskazała dla obu sowieckich republik potrzebę zjednoczenia. 27 lutego 1919 r. powstała Litewsko-Białoruska Republika Rad (Litbieł). Rada Państwa Litewskiego i rząd w Kownie pracowały nad budową państwa. Ich głównym celem było odparcie agresji bolszewików, a więc zorganizowanie wojska. Armia litewska była kompletowana z ochotników i rekrutów. Na początku 1919 r. oddziały niemieckie były najbardziej wyrazistą siłą antybolszewicką, a na początku lutego z Armią Czerwoną walczyły oddziały nowo utworzonej armii litewskiej lutego nieopodal Kiejdan (Kėdainiai) oraz 15 lutego przy Olicie (Alytus) wojska Armii Czerwonej zostały zatrzymane i odparte. To był chrzest bojowy armii litewskiej. W marcu wojsko niemieckie i partyzanci litewscy wypchnęli bolszewików z terenów północno-zachodniej Litwy. Na linii ognia Litwini stopniowo zmieniali Niemców. Do 25 sierpnia 1919 r. wojsko Armii Czerwonej zostało wypchnięte z Litwy. W warunkach wojny rząd litewski konsekwentnie tworzył instytucje państwowe: ministerstwa, sądy, pocztę, urząd celny, placówki dyplomatyczne za granicą. W 1919 r. zostało powołanych kilka rządów. Celem było umocnienie władzy centralnej. Komisja partii politycznych uzgodniła zmiany Tymczasowej Konstytucji i wprowadziła urząd prezydenta o szerokich uprawnieniach. Rada Państwowa na pierwszego prezydenta Litwy wybrała Antanasa Smetonę. W styczniu 1919 r. podczas konferencji pokojowej w Paryżu delegacja litewska dążyła do tego, aby Litwa została dopuszczona do udziału w konferencji jako uczestnik, aby państwo litewskie zostało uznane z ustalonymi granicami terytorialnymi oraz aby została mu okazana pomoc w walce z bolszewikami. Państwa sojuszu Ententy twierdziły, że na terytorium Litwy znajdują się wojska niemieckie (z rozkazu tychże państw), terytorium Rosji powinno pozostać nienaruszone (USA), niezbędne jest uwzględnienie interesów Polski (Francja) głównej bariery przed Rosją sowiecką. Sojusz Ententy zwlekał z uznaniem niepodległości Litwy oraz pożyczką finansową. Natomiast zagrożenie konfrontacją z bolszewikami zmuszało państwa Ententy do pomocy Litwie (były wysłane misje wojskowe) także poprzez organizację wojska, ułatwienia kredytowe. W tej sprawie aktywnie uczestniczyła Anglia, która pierwsza z państw Ententy uznała niepodległość Litwy de facto 15 lutego 1919 r. Wojna z Rosją sowiecką/litbiełem nie była jedynym problemem państwa litewskiego. Na szczególną uwagę zasługują relacje z Polską. Stworzona Rada Regencyjna 11 listopada 1918 r. przekazała władzę Józefowi Piłsudskiemu, który walczył po stronie niemieckiej, dowodząc polskimi legionami. Ten krok świadczył o 4

5 deklaracji niepodległości państwa polskiego. Jednym z problemów nowo utworzonego państwa były imperialistyczne dążenia w stosunku do Litwy. Dopóki na Litwie stacjonowały wojska niemieckie, Polska nie mogła rozpocząć działań zbrojnych. 19 kwietnia 1919 r. J. Piłsudski wykorzystał konflikt z Litbiełem i zajął Wilno. Kolejnym krokiem była ofensywa na ziemie kontrolowane przez rząd litewski. Państwa Ententy, chcąc powstrzymać walkę pomiędzy krajami walczącymi z Rosją sowiecką, uwzględniając barierę polską przed ekspansją bolszewicką i ignorując bezpieczeństwo litewskie, określiły linię demarkacyjną pomiędzy Polską a Litwą. Wilno pozostało w rękach Polaków, z czym strona litewska nie mogła się pogodzić. Linia demarkacyjna była nieraz naruszana przez stronę polską. Za pomocą organizacji POW Polska starała się przeprowadzić zamach stanu na Litwie. 22 sierpnia 1919 r. POW zaatakowała garnizon litewski w Sejnach i szykowała się do zajęcia Kowna. Zamach stanu miał się odbyć w szczególnie ciężkim dla Litwy okresie walki z Armią Czerwoną oraz Zachodnią Armią Ochotniczą sierpnia wywiad litewski wyśledził plan przewrotu. Spisek się nie udał. Obie strony zajmowały stanowiska względem Wilna i unii Litwa dążyła do przeniesienia sporu na arenę międzynarodową, Polska się temu sprzeciwiała. Kolejnym niebezpieczeństwem, z którym zmagała się Litwa, była Zachodnia Armia Ochotnicza. W 1919 r., kiedy oddziały niemieckiej armii opuszczały kraje bałtyckie, na Litwie gromadziły się oddziały rosyjskiej białej armii pod dowództwem Pawła Bermondta, który deklarował odtworzenie jednolitej Rosji i sprzeciwiał się niepodległości państw bałtyckich. Niemieccy militaryści popierali, a nawet wspomagali P. Bermondta, w tym armia gen. Rüdigera von der Goltza, która wysyłała niemieckich żołnierzy, koordynowała działania wojenne. 26 lipca oddziały Bermondta wdarły się na północ Litwy, gdzie terroryzowały i grabiły miejscową ludność i zagrażały państwu. Ze względu na walki z bolszewikami Litwa tylko w jesieni wystawiła wojsko przeciw oddziałom P. Bermondta. Uzgadniając plan działań z siłami Łotwy, listopada armia litewska rozgromiła wojsko Bermondta pod Szawlami (Šiauliai) oraz Radwiliszkami (Radviliškis). 15 grudnia pozostałe oddziały wycofały się do Niemiec. Po zwycięstwie na dwóch liniach z trzech (Armia Czerwona, siły Bermondta oraz Polska) powrócono do spraw wewnątrzpaństwowych. 20 listopada 1919 r. została przyjęta ustawa wyborcza do Sejmu Założycielskiego. Prawo wyborcze mieli wszyscy obywatele po ukończeniu 21 roku życia (żołnierze 17 roku życia), głosując bezpośrednio i tajnie. Listę kandydatów składały partie polityczne i mniejszości narodowe. W wyborach z kwietnia 1920 r. brało udział około 90% wyborców. Wybrano 120 przedstawicieli (posłów): 59 stanowili chrześcijanie demokraci, 29 należało do związków chłopskich i socjalistów ludowców, 12 do socjaldemokratów, 2 było niepartyjnych, 6 Żydów, 3 Polaków i 1 Niemiec. 15 maja 1920 r. Sejm Założycielski ogłosił Litwę republiką demokratyczną, a 12 czerwca 1920 r. przyjął Tymczasową Konstytucję ustanawiającą Sejm jako najwyższy organ władzy w państwie. Przewodniczącym Sejmu został Aleksandras Stulginskis, który pełnił jednocześnie funkcję prezydenta Republiki. 19 czerwca Sejm zatwierdził Gabinet Ministrów z Kazysem Griniusem na czele. Pierwsze uchwały Sejmu Założycielskiego zakończyły tworzenie państwa litewskiego. Republika Litewska została utworzona jako państwo współczesnego narodu litewskiego, co odpowiadało wszystkim lojalnym wobec państwa obywatelom. Wybory do Sejmu i przyjęte uchwały przyśpieszyły proces uznania Litwy na arenie międzynarodowej. 11 września 1920 r. Litwę de facto uznała Francja, 5

6 a lata były okresem uznania Litwy de facto i de jure przez większość państw europejskich. W 1921 r. Litwa została członkiem Ligi Narodów. Wilno i Kłajpeda Dla Litwy pozostawały dwa istotne zagadnienia, które miały wielkie znaczenie w polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa kwestia Wilna i przyłączenia Okręgu Kłajpedy. Od 1919 r. Wilno, Suwałki oraz część Litwy wschodniej wchodziły w skład Polski. Spór o Wilno i Wileńszczyznę nie był problemem łatwym do uregulowania. Litwini w owych czasach stanowili mniejszość narodową. Najwięcej mieszkało tu Żydów, Polaków, mniej Białorusinów i Rosjan. Wieś litewska we wschodniej Litwie często była zaludniona Białorusinami bądź spolszczonymi mieszkańcami, w miastach i miasteczkach dominowali Żydzi. Dla Litwy i Litwinów Wilno było historyczną stolicą, centrum tożsamości narodowej w czasach zaboru rosyjskiego. W 1904 r., gdy został zniesiony zakaz druku i powstały warunki działalności społeczno-kulturowej, Wilno zostało tym centrum, nie zważając na zabór rosyjski i okupację niemiecką stolicą współczesnego, powstającego narodu litewskiego. Tu w 1905 r. obradował Wielki Sejm Wileński, Rada Litewska/Państwowa Rada Litewska, były powołane pierwsze Gabinety Ministrów. W Wilnie działały organizacje kulturowe. Litewskość powróciła do miasta i działała obok instytucji politycznych i kulturowych wspólnot żydowskich, polskich, białoruskich. Wilno było częścią tożsamości litewskiej i bez tego miasta trudno było wyobrazić sobie jednolite państwo. Wilno dla Litwy w życiu codziennym i na arenie międzynarodowej przybrało formę egzystencjalną. W Polsce można było wyróżnić dwa poglądy na Litwę: federalistyczny J. Piłsudskiego, który przewidywał prawo Litwinów do własnego państwa wyłącznie w unii z Polską, oraz endeków, którzy dążyli do przyłączenia Litwy, Białorusi i Ukrainy do Polski. Oba te poglądy negowały niepodległość Litwy, były oparte na interpretacji dziedzictwa i historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów i ignorowały równe prawa dwóch narodów. Głównym pretekstem były aspiracje polskiej mniejszości narodowej na Litwie, plany budowania potężnego państwa polskiego oraz walka z bolszewizmem. Polska swe państwo budowała, nie tylko opierając się na hasłach narodowych, ale również podporządkowując sobie narody, z którymi miała wspólną historię, w tym i Litwinów, nie zważając na ich interes. Polska dążyła w 1919 r. do zajęcia Wilna i części Litwy. Litwa wraz z Łotwą, Estonią oraz Polską, zachęcane przez państwa Ententy, walczyły z sowiecką Rosją (Litbieł został zlikwidowany 25 lipca 1919 r.). 11 września 1919 r. Rosja zaproponowała krajom bałtyckim rozejm. Litwę od negocjowania powstrzymywała chęć walki z bolszewizmem. 8 grudnia 1919 r. Ententa określiła wschodnią granicę Polski linię Curzona zostawiając Polsce litewskie Sejny i Suwałki. Kwestia Wilna pozostawała otwarta. Negocjacje z Polską były niemożliwe bez ustępstw w sprawie Wilna. W 1920 r. Polska naruszała linię demarkacyjną, a jej działania wyglądały niebezpieczniej od rosyjskich. Państwa Ententy zmieniały politykę w stosunku do Rosji i nie zaprzeczały ewentualnemu podpisaniu pokoju. W maju 1920 r. rozpoczęły się negocjacje w Moskwie. Rosja proponowała sojusz wojskowy przeciw Polsce, Litwa natomiast chciała zachować neutralność. 12 lipca 1920 r. został zawarty pokój. Rosja uznała państwo litewskie wraz ze stolicą w Wilnie i zobowiązała się do poszanowania jej neutralności. Granica z Rosją została 6

7 przeprowadzona na podstawie kryterium etnograficznego i historycznego i zgadzała się ze wschodnimi etnicznymi granicami państwa z XVI w. Do Litwy trafiły: Wilno, Troki, Lida, Grodno, Sejny. W momencie negocjacji większość terytoriów, które zostały przekazane Litwie, była zajęta przez Polskę. W tym czasie wojska rosyjskie zbliżały się do Wilna. Litwa musiała zrezygnować z neutralności i zgodzić się z aneksem do umowy o pokój, w którym była mowa o zezwoleniu armii rosyjskiej, aż do zakończenia wojny z Polską, na korzystanie z terenów przyznanych Litwie. Umowa była korzystna dla Litwy na arenie międzynarodowej, a ustępstwa dla Rosji w wojnie z Polską wynikały z stosunków litewsko-polskich. Ofensywa Armii Czerwonej z lata 1920 r. zmusiła Polskę do zmiany poglądu na Litwę i Ligę Narodów. Pod naciskiem Anglii 10 lipca Polska zgodziła się zwrócić Litwie Wilno i wycofać się poza linię Curzona. Kwestię rejonu wileńskiego miała rozstrzygnąć powołana konferencja państw regionu wraz z Ententą. Polacy utrudniali przemarsz wojsk litewskich do Wilna i 14 lipca pierwsi do Wilna wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej; Litwini weszli 15 lipca. Udało się osiągnąć porozumienie i Rosjanie ustąpili z miasta. 27 sierpnia Litwa przejęła całkowicie władzę nad miastem, do którego zaczęto przenosić państwowe placówki władzy litewskiej. Na Suwalszczyźnie wojska litewskie przeszły linię Curzona i przejęły etniczne ziemie litewskie opuszczone przez wojska polskie. Chociaż Polska i Litwa uczestniczyły w naradzie państw regionu, uzgadniały plan działań przeciw sowieckiej Rosji, po zwycięskiej bitwie nad Wisłą 28 sierpnia Polska rozpoczęła działania wojenne w Suwałkach. Suwałki i Sejny przechodziły z rąk do rąk. Zaniepokojona Liga Narodów nakazała Polsce przerwać działania, trzymać się linii Curzona i nie próbować zająć Grodna i Lidy, które zostały przekazane Litwie na mocy układu z Rosją. Polska zgodziła się ze wskazaniami, lecz stwarzając przeszkody w przekazaniu Lidy i Grodna, 22 sierpnia rozpoczęła operację Niemen, skierowaną przeciw Rosji. Rozpoczęto ofensywę przez terytorium Litwy w kierunku Lidy. Nowe działania zbrojne przeciwko Armii Czerwonej były okazją do ponownego zajęcia Wilna i części Litwy. Będący pod naciskiem Ligi Narodów i Anglii J. Piłsudski zaproponował Litwie negocjacje. Wojna litewsko-polska trwała w tym samym czasie co i wojna polskorosyjska. Po zawarciu pokoju z Rosją Litwa mogła trafić do strefy wpływów tego państwa. Litwa nie została sojusznikiem Rosji sowieckiej przeciw Polsce. Rosja prowadziła agresywną politykę w stosunku do Polski, Polska natomiast w stosunku Litwy, Ukrainy oraz Białorusi. Agresja ze strony Polski oraz dwuznaczna pozycja państw zachodnich pchały Litwę w objęcia Rosji, lecz do tego nie doszło. Antysowiecka pozycja Litwy była oczywista na arenie międzynarodowej. Rosja rozniecała ogień podczas negocjacji, komplikując kwestię granic pomiędzy Litwą, Polską i Rosją. Negocjacje litewsko-polskie rozpoczęły się 30 września 1920 r. w Suwałkach. Wojska polskie zaatakowały na wschód od Grodna linię kolejową strategicznie ważną dla armii litewskiej, która za pomocą kolei mogła przerzucić swe wojska z Suwałk do Wilna. 7 października w komisji nad kontrolą uzbrojenia w Lidze Narodów została podpisana wstępna umowa o pokój, która została zarejestrowana w kancelarii Ligi Narodów. Umowa określiła linię demarkacyjną pomiędzy Litwą a Polską, przy której musiały być wstrzymane działania wojenne. Linia demarkacyjna na południowym zachodzie przechodziła zgodnie z linią Curzona, a na wschodzie od basenu Niemna i Merkysa do linii kolejowej Wilno Lida. Uzgodniono, że wschodnia linia zostanie określona później. Wilno pozostało po stronie litewskiej. Umowa nie zadowalała 7

8 żadnej ze stron. Litwa miała nadzieję na wciągnięcie Ligi Narodów w proces uregulowania konfliktu, umocnienie systemu obronnego Wilna, przedłużenia negocjacji z Polską. Strona polska wiedziała, że na drugi dzień nie dotrzyma warunków tej umowy. 8 października 1920 r. oddział wojska polskiego pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego, rzekomo nieposłusznego wobec władz w Warszawie, od południa zaatakował Wilno. Litwa nie zdążyła przerzucić wojska do Wilna i 9 października miasto znalazło się w rękach Polaków. Rząd litewski przeniósł się do Kowna. L. Żeligowski ogłosił utworzenie państwa Litwy Środkowej ze stolicą w Wilnie. Głową państwa został sam generał. J. Piłsudski i inni wysocy urzędnicy Polski twierdzili, że nie wiedzieli o planach kolejnej agresji w stosunku do Litwy. Oficjalnie Polska odcięła się od działań L. Żeligowskiego. Liga Narodów potępiła naruszenie umowy w Suwałkach, lecz później pogodziła się z tym ze względu na rolę, którą Polska pełniła wobec Rosji sowieckiej bariery powstrzymującej jej wpływy. W dość krótkim czasie Wilno po raz drugi przeszło w ręce sztucznie stworzonego obcego państwa. W obu przypadkach propaganda najeźdźców w sposób demagogii usprawiedliwiały swe działania. Sowieci deklarowali rewolucję socjalistyczną, L. Żeligowski wraz z polską armią bez żadnych uprawnień przemawiał w imieniu mieszkańców całej wschodniej Litwy. Litwini byli zmuszeni do mobilizacji wszystkich sił, gdyż wojsko polskie przesuwało się w głąb kraju listopada 1920 r. wojsko litewskie zwyciężyło w bitwach pod Szyrwintą (Širvintai) i Giedrojciami (Giedraičiai), na północ od Wilna, i zdobyło taktyczną przewagę. Liga Narodów dążyła do zaprzestania działań wojennych. Pod naciskiem komisji nad kontrolą uzbrojenia 29 listopada został zawarty rozejm. Liga Narodów podjęła się misji arbitra w tym sporze. Litwa zgodziła się na bezstronny plebiscyt, lecz nie było nikogo, kto mógłby go zorganizować w okupowanym kraju, z którego Polska mimo żądań Ligi Narodów nie wycofała wojska. Polsce i Litwie zaproponowano rozwiązanie sporu drogą negocjacji pod przewodnictwem szefa Ligi Narodów Paula Hymansa. Szukając kompromisu, P. Hymans zaproponował przekazanie rejonu wileńskiego wraz ze stolicą Litwie, stworzenie z dwóch kantonów Wilna i Kowna, oraz połączenie obu krajów unią. Polska nie zgodziła się, chcąc anektować Wilno. Litwa sprzeciwiła się, gdyż w takiej sytuacji straciłaby suwerenność. Pod koniec roku 1921 negocjacje zostały zerwane. J. Piłsudski miał nadzieję na wykorzystanie Litwy Środkowej w celu zawarcia unii z Litwą. Gdy Polska zdecydowała się na aneksję, musiała to zrealizować bez zarzutów ze strony międzynarodowej wspólnoty. 8 stycznia 1922 r. w warunkach okupacji odbyły się wybory do tak zwanego sejmu Litwy Środkowej, w których brało udział 60% wyborców. Tak wielka frekwencja budzi wątpliwości, gdyż wybory bojkotowali Litwini, Żydzi i część Białorusinów. Ten jednostronny polski sejm zadecydował o przyłączeniu do Polski. 24 marca sejm polski zatwierdził przyłączenie. W taki sposób po raz pierwszy w historii Wilno, wschodnia Litwa oraz Suwałki weszły w skład państwa polskiego. Litwa traktowała to postanowienie jako bezprawne. 15 marca 1923 r. podczas Konferencji Ambasadorów wielkie państwa zachodnie, nie bacząc na protest Litwy, potwierdziły postanowienie. Takie rozwiązanie problemu nie sprzyjało pokojowi w regionie. Litwa zerwała stosunki z Polską, utrzymywała stan wojenny, a granicę państwową traktowała jako linię demarkacyjną. Litwini nie mogli się pogodzić z utratą stolicy. Strata Wilna wpływała negatywnie na życie wewnętrzne i zewnętrzne państwa przez najbliższe 20 lat. W konstytucjach litewskich Wilno wciąż było stolicą państwa. Niechęć do Polski 8

9 i Polaków narastała. Reforma rolna wymierzona była przede wszystkim przeciwko szlachcie, która emigrowała do Polski bądź pełniła służbę wojskową w polskiej armii. W latach działała społeczna Organizacja Wyzwolenia Wilna (w 1937 r. liczyła członków i zwolenników), która propagowała ideę odzyskania Wilna. Na Litwie i w Polsce obserwowano stosunek do rodaków. Gdy w 1927 r. władze polskie uciskały oświatę litewską na Wileńszczyźnie (tak nazywano zaanektowaną wschodnią część Litwy), na Litwie wzmożono wymagania dla szkół polskich. Kwestia Wilna utrudniała próby Ligi Narodów uregulowania stosunków litewsko-polskich. W latach 1927 i 1928 nie udało się dojść do porozumienia ze względu na nieustępliwość żadnej ze stron. Z drugiej strony na mocy umowy litewsko-sowieckiej Wilno zostało przyznane Litwie. Zajęcie Wilna i utworzenie województwa wileńskiego przysporzyło Polsce więcej problemów niż korzyści. Nieuregulowane stosunki z Litwą utrudniały sytuację polityczną Polski Niemcy i Związek Radziecki mogły wykorzystać niestabilność jej granic. Wilno było zaspokojeniem ambicji J. Piłsudskiego i części społeczeństwa o nastrojach nacjonalistycznych oraz ogniskiem napięcia w regionie, którego nie udawało się ugasić. Plan ustępstw państw zachodnich na rzecz Polski, która kosztem innych państw budowała swe mocarstwo, zakładający stworzenie potężnej bariery przed inwazją sowiecką nie sprawdził się. Wilno ucierpiało najbardziej. Zanikła więź miasta z Litwą, zmalały jego wpływy. W ciągu 30 lat miasto się nie rozrosło. W 1909 r. Wilno liczyło mieszkańców, w W Wilnie funkcjonował uniwersytet. O odtworzeniu uniwersytetu w 1918 r. wspominała Rada Litewska, a także polscy działacze społeczni, zaś w 1919 r. również Sowieci. Uniwersytet zdołano odtworzyć dopiero 11 października 1919 r. Placówka osiągnęła wysoki poziom naukowy. W innych dziedzinach Wilno było przeciętnym miastem polskiej prowincji. Po przyłączeniu Wileńszczyzny i południowych Suwałk Polska otrzymała nielojalną wspólnotę narodową ponad Litwinów. Relacje z władzą polską nie układały się, Litwini walczyli o swe prawa obywatelskie i narodowe. Władze polskie usiłowały tłumić ich kontakt z niepodległą Litwą, jak również polonizować Litwinów oraz Białorusinów. W latach , w okresie zaciętych walk politycznych, w czasie gdy biskupem wileńskim był Jerzy Matulewicz (Jurgis Matulaitis-Matulevičius), ucichły spory dotyczące używania języka litewskiego w kościele. W 1926 r. nowy biskup Romuald Jałbrzykowski rozpoczął działania skierowane przeciwko litewskości. Władze dbały o to, by koloniści z Polski zasiedlali Wileńszczyznę. Podczas reformy ziemskiej 900 działek zostało przekazanych przybyłym tu zdemobilizowanym żołnierzom z Polski. Litwini w Polsce byli społecznie aktywni i dobrze zorganizowani. Ich działalność jednoczył założony 22 kwietnia 1919 r. Tymczasowy Komitet Litwinów Wilna. Jego funkcja polegała na ochronie praw publicznych i narodowych w instytucjach państwowych, opiece nad litewskimi szkołami i instytucjami, pomocy innymi słowy mówiąc: na kształceniu litewskości. Aktywnie działały stowarzyszenia oświatowe: Rytas (założone w 1913 r.), Švenčionių rytas (1920 r.), Kultūra (1927 r.), w 1927 r. mające na Wileńszczyźnie ok. 170 szkół (dla porównania w 1922 r. państwowych szkół podstawowych było 50, w 1938 r. ich liczba zmalała do 2 szkół litewskich oraz 30 dwujęzycznych), Wspólnota Litewskich Nauczycieli (1925 r.), Litewskie Stowarzyszenie św. Kazimierza dbające o wychowanie młodzieży (1925 r., w 1934 r. 405 oddziałów i członków), Litewskie Stowarzyszenie Rolnictwa (1926 r., w 1935 r. 130 oddziałów, 1600 członków, 140 kółek młodych 9

10 rolników i 14 spółdzielni), a także stowarzyszenia charytatywne, kulturowe i inne. Działała prasa. Litewskie placówki jednoczyły Litwinów mieszkających na terenach ziem przyłączonych do Polski, kształtowały ich tożsamość narodową. Jedną z funkcji placówek było podtrzymywanie więzi z niezależną Litwą i wspieranie strony litewskiej w sporze z Polską. Nie tracąc nadziei na odzyskanie zajętych terytoriów, władza litewska nieoficjalnie wspierała działalność Litwinów na Wileńszczyźnie, co było negatywnie odbierane przez władze Polski, które wszelkimi sposobami starały się to utrudnić. W 1922 r. 33 aktywnych działaczy litewskich zostało wygnanych do niepodległej Litwy. W 1927 r. represje skierowano wobec litewskiej oświaty. Sytuacja Litwinów w Polsce, jak i Polaków na Litwie zależała od stosunków obu państw i metod działania. W połowie czwartej dekady, gdy Polska wywierała nacisk na Litwę, represje kierowane były wobec litewskich organizacji na Wileńszczyźnie, szkół i prasy. Z rozkazu władz w Warszawie i własnej inicjatywy, w latach wojewoda wileński Ludwik Bociański organizował kampanie w prasie przeciw Litwinom. Domagał się usunięcia księży litewskich. Zamknął Tymczasowy Komitet Litwinów Wilna (który później działał nielegalnie) oraz wszystkie wyżej wymienione stowarzyszenia. Represje nie zmieniły poglądów Litwinów mieszkających w Polsce. Kolejnym nierozwiązanym problemem Litwy był Okręg Kłajpedy część Małej Litwy, zamieszkane przez Litwinów tereny ziem pruskich/niemieckich na prawym brzegu Niemna aż do niezamarzającego portu Kłajpedy. Na skutek pierwszej wojny światowej i ogłoszenia niepodległości Litwy ten obszar został wyróżniony jako odrębna jednostka terytorialna. Na początku wojny politycy litewscy mieli nadzieję, że po zakończeniu wojny Wielka i Mała Litwa ziemie będące pod zaborem Rosji i Niemiec zostaną zjednoczone. Od 1916 r. toczyły się dyskusje dotyczące przyszłego kształtu państwa litewskiego wraz z portem. Strona niemiecka wspomniała o możliwości przekazania po 25 latach Kłajpedy. 16 listopada 1918 r. w Tylżach (Tilžė) powstała Narodowa Pruska Rada Litwinów, która kierowała Politycznym Ruchem Małej Litwy. 30 listopada 1918 r. Rada ogłosiła, że na podstawie wyboru wolnych narodów Litwini Małej Litwy chcą przyłączenia do Litwy. Na ten krok zgodziła się i Polska, która spodziewała się osłabienia Niemiec i przyłączenia Kłajpedy wraz z całą Litwą do swego państwa. Kwestia Małej Litwy miała być rozpatrywana na konferencji pokojowej, lecz 28 czerwca 1919 r. na mocy pokoju wersalskiego Niemcy utraciły tylko północne tereny od Niemna. Okręg Kłajpedy przeszedł pod kontrolę państw Ententy. Basen Niemna miał być strefą międzynarodową, co leżało w interesie Polski. Na początku 1920 r. w imieniu państw Ententy władzę nad Okręgiem Kłajpedy przejęła Francja. Litwa była gotowa przejąć całą Małą Litwę. 20 marca 1920 r. przedstawiciele Narodowej Pruskiej Rady Litwinów Martynas Jankus i inni zostali przyjęci do Państwowej Rady Litwy, a 11 listopada 1921 r. Sejm Założycielski przyjął ustawę o przyłączeniu Małej Litwy do Litwy. To były deklaracje. Ententa nie chciała przekazać Kłajpedy dla nieuznanego państwa litewskiego. W Okręgu Kłajpedy sytuacja była skomplikowana. Region liczył około mieszkańców, liczba Litwinów i Niemców była stosunkowo równa. Niemcy zamieszkiwali Kłajpedę, Litwini jej okolice. Mieszkańcy Kłajpedy z zaniepokojeniem spoglądali na odłączenie się od Niemiec. Wątpili w potencjał ekonomiczny państwa litewskiego. Niemcy nie chcieli być podwładnymi Litwinów. Administracja francuska oraz przedstawiciele warstw politycznych Kłajpedy wysunęli alternatywę wobec 10

11 przyłączenia do Litwy, którą była idea wolnego miasta Freistadt. Wywołało to zainteresowanie Ligi Narodów. W tej sytuacji zaniepokojony rząd litewski zdecydował się na zorganizowanie powstania w regionie. 22 grudnia 1922 r. z przedstawicieli Narodowej Pruskiej Rady Litwinów został utworzony Główny Komitet do spraw Małej Litwy w celu skupienia oddziałów ochotniczych i kierowania nimi. Inne prace przygotowawcze trwały na Litwie. Z ochotników litewskich oraz z członków paramilitarnej organizacji strzelców został sformowany odział pod dowództwem Jonasa Polovinskasa-Budrysa liczący 1350 żołnierzy, z których 300 było mieszkańcami Okręgu Kłajpedy. 10 stycznia 1923 r. odział wstąpił na teren Okręgu Kłajpedy i 15 stycznia, po wymianie strzałów z oddziałami francuskimi, zajął Kłajpedę. 19 stycznia odbył się zjazd oddziałów Komitetu do spraw Małej Litwy, który ogłosił decyzję o przyłączeniu Okręgu Kłajpedy do Litwy na zasadzie autonomii. 24 stycznia zatwierdził ją Sejm Litwy. Państwa Ententy negatywnie zareagowały na powstanie oraz udział w nim Litwy. Do portu w Kłajpedzie wpłynęła flota angielska, francuska oraz polska. Komisarze Konferencji Ambasadorów zażądali wyprowadzenia wojsk litewskich i stworzenia mieszanego kontyngentu do administrowania regionem. Litwa nie sprzeciwiła się i 16 lutego 1923 r. Konferencja Ambasadorów przekazała Litwie prawo suwerena do terytorium. Sprawa Kłajpedy w ciągu roku była rozpatrywana w Lidze Narodów trwały spory dotyczące wymiaru autonomii okręgu i statusu portu Kłajpedy. Szczególnie aktywnie działała Polska, która dążyła do kontroli nad portem w Kłajpedzie i umiędzynarodowienia terenu Niemna. Udało się zneutralizować dążenia Polski, lecz Litwa musiała pogodzić się z szeroką autonomią regionu, sprzeciwiając się jednocześnie opinii jakoby Kłajpeda była kompensacją za Wilno. 8 maja 1924 r. Litwa, Anglia, Francja, Włochy oraz Japonia podpisały konwencję, na mocy której Okręg Kłajpedy został przekazany Litwie. Gwarancja konwencji i autonomii Okręgu Kłajpedy należała do państw sygnatariuszy. Zgodnie z konwencją Okręg Kłajpedy miał szeroką autonomię z elementem zwierzchnictwa. Region miał władzę ustawodawczą i wykonawczą sejmik i dyrektoriat. Przedstawicielem centralnej władzy litewskiej był gubernator. Oficjalnymi językami były litewski i niemiecki. Administrowaniem portu zajmowała się dyrekcja, w skład której wchodzili przedstawiciele rządu litewskiego, Dyrektoriatu Kłajpedy oraz Ligi Narodów. Nadal napływały żądania dotyczące swobodnego tranzytu Niemnem i linią kolejową przez Litwę do Okręgu Kłajpedy. Tę kwestię rząd litewski sabotował jako interesy i pretensje Polski, inne realizował. Litwa z własnej inicjatywy opowiedziała się za autonomią Okręgu Kłajpedy. Jednak zawarte umowy zostały zredagowane w niekorzystny dla niej sposób i pozostawiały pole manewru w interpretacji. Ze względów politycznych i ekonomicznych mieszkańcy regionu unikali połączenia z Litwą. Jednak pod względem ekonomicznym połączenie było dla Kłajpedy wygodnym ruchem, dającym zaplecze ekonomiczne. Pomimo utraty tranzytu drewna przez Niemen, wzrastały obroty portu. Zwiększała się też liczba mieszkańców: w 1910 r. było ich , w 1925 r , w 1939 r Dla Litwy przyłączenie Kłajpedy było ważnym wydarzeniem. Poprzez port kraj realizował 70-80% eksportu. Region miał 30- procentowy udział w produkcji przemysłowej. Jednak, paradoksalnie, ze względów ekonomicznych przyłączenie było niewygodne dla miejscowych chłopów litewskich, którzy odczuwali konkurencję wsi litewskiej. W 1928 r. Niemcy uznały przyłączenie Okręgu Kłajpedy do Litwy, lecz niemieckie odwetowe ugrupowania polityczne oficjalnie, a rząd nieoficjalnie 11

12 wspierały nastroje antylitewskie w kraju. Litwa nie miała dostatecznych środków ani czasu na konsekwentną politykę opanowania regionu, zdarzały się wypadki nadużyć w procesie lituanizacji regionu. Ze względu na różne rozbieżne interesy miejscowych Litwinów, Niemców oraz aktywnie działającego niemieckiego wywiadu integracja Okręgu Kłajpedy z polityczno-społecznym życiem Litwy przebiegała z trudem. Dwa główne problemy Litwy były rozwiązywane różnie. W historii Litwy po raz pierwszy do kraju zostały przyłączone tereny Małej Litwy i Okręgu Kłajpedy. Warunki, które określały przynależność tych terenów do Litwy, nie były korzystne, gdyż stwarzały możliwość działania dla antylitewsko ustosunkowanych Niemców oraz wywiadu niemieckiego. Jednak korzyści ekonomiczne, osłabienie Niemiec po wojnie oraz polityka rządu litewskiego umożliwiły utrzymanie w kraju stabilności, która odpowiadała interesom i Litwy, i Okręgu Kłajpedy. Inaczej sytuacja wyglądała we wschodniej Litwie, gdzie Polska zajęła historyczną stolicę Litwy Wilno kolebkę prastarego państwa litewskiego. Skutkiem tego był konflikt obu państw, negatywnie oddziałujący na życie mniejszości narodowych w tych krajach oraz sytuację na Wileńszczyźnie. W przypadku Wilna i Kłajpedy mocarstwa, które zwyciężyły w wojnie, były bardziej wyrozumiałe wobec potężniejszych partnerów Litwy. Nie próbowały zmniejszyć napięcia międzynarodowego i uniknąć przyczyn powstania konfliktów, a nawet gdy próbowały, to wbrew interesom Litwy ustępując Polsce w ramach wspólnej walki z komunizmem bądź powracającym na międzynarodową arenę Niemcom, które były ważniejszym graczem niż Litwa. Władze tych krajów ignorowały Litwę jako mały i słaby podmiot polityczny i nie dostrzegały procesów politycznych, które odbywały się na Litwie na początku XX w.: powstania współczesnego narodu litewskiego i wynikających z tego skutków, aspiracji narodu i niezbędnych do jego egzystencji potrzeb, zahartowania podczas walk o swe prawa i wolności pod zaborem Imperium Rosyjskiego i stanowczości w ochronie państwa w nowych warunkach. Przy granicach państwa litewskiego pozostawały problemy, których Litwa samodzielnie nie mogła rozwiązać. Kryzys : Litwa w przededniu drugiej wojny światowej i po jej rozpoczęciu Po upływie trzech lat od momentu sądu nad hitlerowcami w Kłajpedzie, w 1938 r. te same wielkie mocarstwa pogodziły się z innym bardziej znaczącym ruchem Niemiec przyłączeniem Austrii. Światową polityką zawładnęły siła i rewanżyzm, Niemcy pragnęły rewanżu za imperium niemieckie i habsburskie, Związek Radziecki (ZSRS), jako następca Imperium Rosyjskiego, odbudowy granic z 1914 r. Demokracje zachodnie spoglądały i zbliżały się do umowy monachijskiej z 29 września 1938 r. Polska próbowała rozegrać zaistniałą sytuację międzynarodową na własną korzyść. Jesienią 1938 r. przyłączyła się do rozbioru Czechosłowacji, a na początku przyszłego roku zwróciła swój wzrok na Litwę. Jak już wspomniano, od 1933 r. trwały nieoficjalne kontakty dyplomatyczne Litwy i Polski, które nie przynosiły wyraźnego postępu na drodze poprawy stosunków politycznych. Litewscy politycy zrozumieli, że w obliczu międzynarodowego kryzysu trzeba unormować relacje z Polską. Trwały negocjacje w sprawie normalizacji stosunków z zastrzeżeniem uznania granic terytorialnych. Jednak Polska nie wyraziła zgody na warunki i negocjacje zakończyły się niepowodzeniem. Na początku marca 1938 r. Polska, wykorzystując drobne 12

13 zajście przygraniczne, które wykorzystała w swej kampanii antylitewskiej, zgromadziła wojsko przy granicy z Litwą i zażądała zawarcia stosunków dyplomatycznych oraz uznania istniejących granic. Litewskie próby szukania pomocy były nieskuteczne. Niemcy, ZSRS oraz państwa zachodnie naciskały na Polskę tylko w kwestii nieużywania siły i złagodzenia roszczeń. 17 marca rząd litewski otrzymał ultimatum w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych. Uwzględniając niekorzystną sytuację międzynarodową oraz przewagę militarną Polski, rząd litewski zgodził się na przyjęcie warunków. 19 marca obie strony wręczyły sobie nawzajem noty i do 31 marca zobowiązały się utworzyć placówki dyplomatyczne w Kownie i w Warszawie. Cele, o które tak długo trwały negocjacje, zostały osiągnięte, lecz w sposób brutalny. Co prawda kwestia Wilna nie została omówiona. Polska przyjęła to jako sprawę zamkniętą, Litwa odwrotnie. Pod naciskiem Polski 25 listopada 1938 r. został rozwiązany Związek Wyzwolenia Wilna. Nie było możliwości odtworzenia litewskich organizacji w Polsce, zamkniętych w latach Reżym A. Smetony doznał bolesnej porażki w oczach społeczeństwa litewskiego. Rząd został zmieniony, a długoletniego szefa Juozasa Tūbelisa ( ) zastąpił Vladas Mironas. W ciągu roku Litwa utraciła Okręg Kłajpedy. W 1937 r. do Kłajpedy powracali osądzeni w 1935 r. hitlerowcy, którzy rozpoczęli działania destruktywne. 25 marca 1938 r. Niemcy interweniowały w sprawy wewnętrzne Litwy i zażądały odwołania w kraju stanu wojennego, zniesienia cenzury oraz ograniczenia upoważnień gubernatora. Rząd litewski ustępował. 11 grudnia 1938 r. kłajpedzcy Niemcy wygrali wybory do sejmiku regionalnego i otwarcie opowiedzieli się za przyłączeniem do Niemiec. 20 marca 1939 r., po przyłączeniu Czech i upewnieniu się co do pasywnej pozycji państw zachodnich, Niemcy otwarcie zażądały Okręgu Kłajpedy. 22 marca, nie mając żadnego wsparcia, Litwa przekazała Okręg Kłajpedy Niemcom. Kraj miały opuścić wojsko litewskie i władze administracyjne. Litwie pozostały ograniczone możliwości korzystania z portu. Litwa straciła 5% terytorium, 6% ludności oraz otrzymała uciekinierów. Ultimatum Polski był moralnym ciosem dla społeczeństwa, strata Okręgu Kłajpedy i moralnym, i materialnym. A. Smetona doświadczył nacisków ze strony opozycji i wojska za zmianę reżymu. 27 marca 1939 r. sformował nowy rząd pod przewodnictwem Jonasa Černiusa, do którego weszły partie chrześcijan demokratów i ludowców. To nie był rząd koalicji, gdyż ministrowie nie byli delegowani przez partie (partie były nielegalne), lecz osoby zaproszone. W społeczeństwie popularną ideą polityczną był front Patriotyczny, który gromadził przy sobie partie demokratyczne oraz zwolenników Augustinasa Voldemarasa. Narodowcy coraz częściej wyrażali niezadowolenie, młoda generacja była rozczarowana tokiem wydarzeń. Dowództwo odrzuciło ideę frontu i proponowało przyłączenie się do państwowego Związku Strzelców. W momencie politycznego kryzysu o ochronie niepodległości Litwy i formacji antyfaszystowskiego Ludowego frontu, w sposób demagogii, przemówiła podziemna partia LKP, marionetka komunistycznej partii ZSRS, która przez cały czas potępiała burżuazyjną państwowość i nie rezygnowała z celu przyłączenia Litwy do ZSRS. LKP wykonywała wskazania ZSRS, który niepokoił się przebiegiem relacji litewskopolskich i wpływem Niemiec w regionie. Polska była przeszkodą dla ZSRS w powiększeniu jego wpływów na terenach kiedyś należących do Rosji. ZSRS wspierała finansowo reżym narodowców jeszcze przed przewrotem 1926 r. i 13

14 przemilczała rozstrzelanie liderów LKP. Po dojściu do władzy narodowcy nie podporządkowali się ZSRS, lecz ich walka z siłami demokratycznymi, które mogły dojść do porozumienia z Polską, zadowalała Rosję sowiecką. Umowa o nieagresji z 1926 r. (przedłużona w 1931 r. i w 1934 r.) pomiędzy Litwą a ZSRS, na mocy której Wilno było przyznane Litwie, pozwalała ZSRS traktować Litwę jako swoją strefę wpływów. Niepopularna i słaba, mieszana pod względem narodowościowym LKP nie mogła wzmacniać wpływów ZSRS na Litwie. ZSRS konsekwentnie wychowywał piątą kolumnę. W Kownie aktywnie działała ambasada ZSRS. Od 1929 r. działało Litewskie Towarzystwo Kultury ZSRS, które aktywowało swą działalność po 1935 r., gdy Komintern propagował fronty ludowe. Efektywnie działała sowiecka propaganda, organizowano wycieczki do ZSRS dla intelektualistów, którzy po powrocie wysławiali tamtejszy ustrój. Chociaż nie brakowało obiektywnej informacji o terrorze i biedzie w ZSRS, chętnie wierzono w walory ustroju, a jeszcze chętniej korzystano z zasobów materialnych. Oto zwykły dziennikarz, który w czerwcu 1940 r. zrobi polityczną karierę, od 1928 r. był dobrze opłacalnym sowieckim informatorem. Kolejny czerwcowy działacz Vincas Krėvė-Mickevičius również dostarczał informacje Sowietom, uważając siebie za przebiegłego polityka. Było wiadomo, że zbliża się wojna. 10 stycznia 1939 r. Litwa przyjęła ustawę o neutralności. Niemcy celowały w Polskę, a Anglia i Francja organizowały antyhitlerowską koalicję. Negocjacje z ZSRS były nie owocne, gdyż Polska odmówiła zezwolenia na przemarsz Armii Czerwonej przez jej terytorium. 23 sierpnia 1939 r. Niemcy i ZSRS podpisały umowę o nieagresji. W tej sytuacji Niemcy miały wolną rękę i 1 września wdarły się do Polski. 3 września Anglia i Francja stanęły w obronie Polski i wypowiedziały wojnę Niemcom. 17 września do Polski wdarł się ZSRS. Rozpoczęła się druga wojna światowa. Umowa pomiędzy ZSRS a Niemcami, tak zwany pakt Ribbentrop Mołotow, miała tajne protokoły, określające strefy wpływów. Polska została podzielona. Do strefy wpływów ZSRS trafiły Finlandia, Estonia, Łotwa, do strefy Niemców Litwa. Zgodnie z tajnymi protokołami Litwa i sąsiadujące kraje traciły status międzynarodowego podmiotu, stawały się obiektem działań wielkich mocarstw regionu i nie miały możliwości decydowania o swym losie. Na Litwie treść tajnych protokołów nie była znana, a stosunki z sąsiadami były układane według możliwości. Na początku wojny Niemcy zachęcały Litwę do zajęcia Wilna. Rzesza potrzebowała politycznych sojuszników, z których można było uczynić swych satelitów. Na Litwie panowały różne nastroje w tej sprawie i trudno było nie skorzystać z możliwości odzyskania miasta po tak długich latach walki o nie. Lecz A. Smetona już pierwszego dnia wojny potwierdził neutralność Litwy i był stanowczy. Prezydent wątpił w pomyślny dla Niemiec przebieg wojny, do tego Anglia i Francja groziły Litwie wojną. Na takie stanowisko Litwy wpłynęła pozycja ZSRS, który 19 września zdobył Wilno, a 21 września dotarł do administracyjnej linii dzielącej Litwę i Polskę. Od pierwszych dni wojny Litwa znajdowała się w sytuacji bez wyjścia, która przez cały czas trwania wojny nie uległa zmianie. Każdy wybrany ruch był korzystny dla państwa, a jednocześnie prowadził w ślepy zaułek sytuacja małego narodu i państwa, które było otoczone ówczesnymi mocarstwami Niemcami i Rosją; kwestia Polski, która walczyła o swe wpływy i nie zważała na interesy Litwy. 28 września, po zajęciu Polski, Niemcy i ZSRS rozpatrzyły zawarte umowy Litwa (z wyjątkiem południowo-zachodnich terenów, które pozostały przy Rzeszy i były przekazane ZSRS dopiero 10 stycznia 1941 r.) trafiła do strefy wpływów ZSRS. 14

15 Dowództwo ZSRS niezwłocznie przywołało przedstawicieli rządu litewskiego i podyktowało nowe warunki. W zamian za Wilno ZSRS zaproponował umowę o wzajemnej pomocy i wprowadzenie oddziałów Armii Czerwonej do Litwy. Litwa chciała uniknąć tej umowy, rozważano nawet możliwość rezygnacji z Wilna, lecz J. Stalin zagroził, że oddziały będą wprowadzone bez względu na odpowiedź rządu i strona litewska musiała ustąpić. 10 października 1939 r. zostały zawarte umowa o przekazaniu Wilna Republice Litewskiej oraz układ o litewsko-sowieckiej wzajemnej pomocy. Od 28 września taka umowa obowiązywała z Estonią, a od 5 października z Łotwą. 28 października wojsko litewskie wkroczyło do Wilna, a w połowie listopada na wschodnich terenach Litwy zostały rozmieszczone oddziały Armii Czerwonej, liczące żołnierzy (dla porównania armia litewska liczyła żołnierzy). Niepokój co do przyszłości Litwy przyćmił radość z odzyskania Wilna. Realia tamtych dni najlepiej przedstawia zdanie: Wilno nasze, a my Rosjan ( Vilnius mūsų, o mes rusų ). Litwa odzyskała 7000 km² terytorium z mieszkańców, około jednej czwartej tych ziem, które były przyznane Litwie na mocy umowy z 1920 r. Przy ZSRS pozostały wschodnie i południowe ziemie Wileńszczyzny, zamieszkiwane przez Litwinów. Kraj był zaniedbany, brakowało żywności. W ciągu kilku tygodni Armia Czerwona go splądrowała. W czasie wojny niemiecko-polskiej do Litwy przybyło około rozbrojonych polskich żołnierzy. Przed rządem litewskim stało trudne wyzwanie ekonomiczne, które zostało pomyślnie uregulowane. Do Wilna dostarczono żywność, a zdewaluowaną polską złotówkę władza wymieniła według dogodnego kursu. Polska oświata i kultura nie ucierpiały. Miasto trzeba było przystosować do życia litewskiego. Rozpoczęto lituanizację. Rząd nie śpieszył się z przeprowadzką do Wilna. Została przeniesiona tylko część administracji i placówek oświatowych. Za czasów polskich Wilno było intensywnie spolszczane, do miasta przybyło około uchodźców z Polski. Po upadku Polski miejscowi Polacy sprzeciwiali się nowej władzy litewskiej, destabilizowali sytuację. Od 31 października do 2 listopada ekstremiści z polskimi hasłami zorganizowali pogrom żydowski i rozruchy antylitewskie. Powstawały podziemne organizacje, które uważały Litwę za wroga numer 3, po Niemcach i Rosji. Spór o Wilno nadal trwał. W tym czasie w Kownie A. Smetona zmienił rząd. Przewodniczącym Gabinetu Ministrów został Antanas Merkys. Społeczeństwo niepokoiło się o przyszłość państwa, nie ustawały konflikty w szeregach najwyższej władzy. Został zmieniony dowódca armii, działalność zaktywizowały ambasada ZSRS i wywiad sowiecki. Agresja ZSRS była ewidentna, lecz A. Smetona wciąż wierzył w neutralność Litwy. Gdy w lutym 1940 r. zdecydowano, że ZSRS jest głównym wrogiem Litwy i wojna jest nieunikniona, przygotowania były powolne. ZSRS zwlekała z inwazją na kraje bałtyckie do momentu zwycięstw niemieckich na froncie zachodnim. 25 maja 1940 r. Litwa została oskarżona o prowokację wymierzoną przeciwko Armii Czerwonej. To był pretekst, który pozwolił 14 czerwca wręczyć Litwie ultimatum, na mocy którego musiał być powołany nowy rząd i ZSRS mógł dyslokować na terenie państwa nieokreśloną liczbę żołnierzy Armii Czerwonej. 15 czerwca na posiedzeniu rządu A. Smetona opowiedział się za utworzeniem nowego rządu, lecz nie zgadzał się na wprowadzenie Armii Czerwonej. Propozycję poparło tylko trzech ministrów, pozostali, włącznie z byłym wodzem armii Stasysem Raštikisem i nowym Vincasem Vitkauskasem, przemawiali za bezwarunkowym przyjęciem ultimatum. A. Smetona ustąpił, wyznaczając na nowego szefa rządu S. 15

16 Raštikisa. Ultimatum zostało przyjęte bez protestu. ZSRS odrzuciło kandydaturę S. Raštikisa, motywując to potrzebą konsultacji z sowieckim wysłannikiem, który przybędzie do Kowna. A. Smetona zrozumiał powagę sprawy i przekazał pełnomocnictwa prezydenckie A. Merkysowi, a sam opuścił Litwę (początkowo uciekł do Niemiec, później do USA, gdzie w 1944 r. zmarł). A. Smetona uciekł, chociaż mógł utrudnić legalizację zamachu stanu. Wydarzenia rozwijały się szybko: 15 czerwca 15 dywizji (około żołnierzy) Armii Czerwonej weszło do Litwy. Litwa nie stawiała nawet symbolicznego oporu. 17 czerwca pełniący obowiązki prezydenta A. Merkys na nowego szefa rządu wyznaczył J. Paleckisa i zatwierdził prosowiecki Gabinet Ministrów. Był to ruch antykonstytucyjny, gdyż pełniący obowiązki prezydenta nie miał prawa wyznaczać przewodniczącego ministra. W takiej sytuacji szefem rządu miał zostać jego zastępca. A. Merkys podał się do dymisji. Głową państwa został J. Paleckis, który na szefa rządu wyznaczył V. Krėvė-Mickevičiusa. Formalnie Republika Litewska istniała, lecz była pod okupacją radziecką, gdyż władzę sprawowały moskiewskie marionetki. Niezależna Litwa przestała istnieć. W 1940 r. powierzchnia Republiki Litewskiej wynosiła km², kraj liczył 3,08 mln mieszkańców. W tymczasowej stolicy Kownie było mieszkańców, w Wilnie Wilno historyczna państwowa stolica Litwy wchodziło w skład państwa. Jedyny litewski port Kłajpeda znajdował się pod okupacją hitlerowskich Niemiec. Od 16 lutego 1914 r. minęło niespełna 22 lata od końca walk o niepodległość i początków funkcjonowania państwa jeszcze mniej czasu. 16