Atlas of British and Irish bryophytes. The distribution and habitat of mosses and liverworts in Britain and Ireland.

Transkrypt

1 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 24(2): , 2017 RECENZJE T. L. Blockeel, S. D. S. Bosanquet, M. O. Hill & C. D. Preston (red.) Atlas of British and Irish bryophytes. The distribution and habitat of mosses and liverworts in Britain and Ireland. Volume 1 2. iv str., 17 tablic, 144 kolorowych zdjęć, 480 map rozmieszczenia, 408 diagramów wysokościowych (Volume 1); iii str., 114 kolorowych zdjęć, 615 map rozmieszczenia, 512 diagramów wysokościowych (Volume 2). Twarda oprawa, format cm. Pisces Publications. Cena: 75. ISBN (Vol. 1); (Vol. 2). Badania flory mszaków Wysp Brytyjskich mają bardzo długą i chlubną tradycję, sięgającą drugiej połowy XVII wieku, kiedy John Ray podał sześć gatunków mchów w opublikowanej w 1666 roku pionierskiej Florze hrabstwa Cambridge. Kolejne stulecia przynosiły coraz więcej opracowań poświęconych tym roślinom w Wielkiej Brytanii i Irlandii, a ich autorami byli badacze, którzy przeszli do historii botaniki i briologii, by wymienić tylko kilka znamienitych nazwisk, takich jak J. Dillenius, W. Hudson, J. Dickson, J. E. Smith, D. Turner, W. J. Hooker, J. D. Hooker, R. K. Greville czy W. Wilson. W połowie XIX stulecia rozpoczęło się systematyczne gromadzenie danych do rozmieszczenia mszaków na obszarze Wielkiej Brytanii, gdy H. C. Watson opracował specjalny system jednostek geograficznych zwanych vice-counties do gromadzenia danych botanicznych i zoologicznych w Wielkiej Brytanii, oparty na najstarszym podziale tej wyspy na hrabstwa. W 1901 roku analogiczny system został utworzony przez L. R. Praegera dla Irlandii. Systematycznemu gromadzeniu danych chorologicznych dla mszaków sprzyjało powstanie w 1896 roku organizacji zrzeszającej brytyjskich briologów Moss Exchange Club, która w 1923 roku przekształciła się w działające do chwili obecnej Brytyjskie Towarzystwo Briologiczne (British Bryological Society). Gromadzone z wielką pieczołowitością dane do rozmieszczenia gatunków w poszczególnych vice-counties, w znacznej mierze przez lokalnych briologów-amatorów, były publikowane w specjalnych spisach (census catalogues), które ukazywały się nieregularnie, ale raczej dość często, co umożliwiało kontrolę doniesień florystycznych z poszczególnych hrabstw. Pierwszy taki spis wątrobowców i glewików został opublikowany przez S. M. Macvicara w 1905 roku, a w 1907 roku W. Ingham wydał analogiczny spis mchów. Później podobne spisy wszystkich grup mszaków były już publikowane razem, a ostatni ukazał się drukiem w 2008 roku i był dziełem M. O. Hilla i współpracowników 1. Kulminacyjnym punktem systematycznego gromadzenia przez prawie półtora wieku danych florystycznych było opublikowanie w latach 1991, 1992 i 1994 trzytomowego Atlasu mszaków Wielkiej Brytanii i Irlandii 2, który definitywnie zamykał 1 Patrz recenzja R. Ochyry, Wiadomości Botaniczne 54(1 2): (2010). 2 Patrz recenzje R. Ochyry, Fragmenta Floristica et Geobotanica 38(2): (1993), Fragmenta Floristica et Geobotanica Series Polonica 1: 32 (1994) i Wiadomości Botaniczne 39(3 4): 123 (1995).

2 538 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 24(2), 2017 pewien ważny etap w badaniu brioflory Wysp Brytyjskich. Jednocześnie w tym unikatowym dziele znalazła się ważna zapowiedź, że dane chorologiczne będą w dalszym ciągu gromadzone i że w przyszłości planowane jest nowe wydanie tego Atlasu. Nie była to gołosłowna deklaracja, bo w dwie dekady później ukazało się nowe, zrewidowane wydanie tego ważnego dzieła. Obecne wydanie Atlasu zostało opublikowane w dwóch tomach, mających nieco większy format, chociaż same mapy rozmieszczenia są trochę mniejsze. Wynika to z tego, że prawie dla każdego taksonu dołączony jest oryginalny diagram analizujący jego pionowe rozmieszczenie wzdłuż transektu południkowego oraz zamieszczone są liczne kolorowe fotografie ukazujące siedliska zajmowane przez mszaki. Ponadto teksty objaśniające są rozszerzone i zawierają szczegółowe opisy siedlisk, biologii rozmnażania, ogólnego rozmieszczenia geograficznego, a także komentarze taksonomiczne i fitogeograficzne, o ile zasięgi taksonów uległy znaczącym zmianom. W odróżnieniu od pierwszego wydania, w obecnym Atlasie wszystkie mapy i cały materiał ilustracyjny wydrukowany jest w kolorze, co niebywale podnosi jego atrakcyjność i ogólną estetykę. Natomiast podobnie jak w poprzednim wydaniu, opracowania każdego taksonu są autorskie, przy czym w zdecydowanej większości są one dziełem nowych badaczy, ale dosyć często poprzednie teksty zostały tylko zmodyfikowane, co jest wyraźnie podkreślone przez dodanie nazwisk autorów rewidujących oryginalne opracowania. Obecne wydanie Atlasu zawiera mapy rozmieszczenia 1069 taksonów, przy czym w trzech przypadkach, mianowicie Conocephalum conicum (L.) Dumort., Hedwigia ciliata (Hedw.) P.Beauv. i Scorpidium revolvens (Sw.) Rubers, zamieszczone zostały mapy rozmieszczenia tych gatunków w szerokich i wąskich ujęciach systematycznych. Ogółem, flora mszaków Wysp Brytyjskich liczy obecnie 4 gatunki glewików, 302 taksony wątrobowców, w tym 297 gatunków, 3 podgatunki i 2 odmiany oraz 762 taksony mchów, w tym 742 gatunki, 1 podgatunek i 17 odmian. Należy przy tym dodać, że w kilku przypadkach na obszarze tym nie występują podgatunki i odmiany nominalne, a dany gatunek jest tu reprezentowany przez taksony nie nominalne, np. Jungermannia exsertifolia Steph. subsp. cordifolia (Dumort.) Vána, Bryum schleicheri Schwägr. var. latifolium (Schwägr.) Schimp. i B. algovicum Müll.Hal. var. rutheanum (Warnst.) Crundw. W efekcie intensywnej eksploracji Wielkiej Brytanii i Irlandii flora mszaków tych wysp wzbogaciła się w ostatnich dwóch dekadach o 59 gatunków, a w 31 przypadkach zmienił się status taksonomiczny określonych taksonów, co znalazło swój wyraz w omawianym Atlasie. Po opublikowaniu pierwszego wydania Atlasu, organizatorzy projektu przeszli na system elektronicznego gromadzenia danych, czego efektem było ogromne powiększenie liczby rekordów, na których oparte są mapy rozmieszczenia. Ich liczba wzrosła ponad 3,6 razy, z 770 tysięcy do dwóch milionów 830 tysięcy. Uwidacznia się to dobitnie na mapach zasięgowych wielu gatunków, na których nastąpiło wyraźne zagęszczenie stanowisk. Dotyczy to zwłaszcza gatunków krytycznych, które w przeszłości traktowane były zbiorczo, ale badania taksonomiczne ujawniły istnienie w tych kompleksach szeregu dobrze zdefiniowanych gatunków, np. Conocephalum conicum, Racomitrium canescens (Hedw.) Brid. czy Schistidium apocarpum (Hedw.) Bruch & Schimp. W tym ostatnim przypadku zasięg tego gatunku w Wielkiej Brytanii uległ zasadniczej zmianie, gdyż w rzeczywistości nie występuje on prawie we wschodniej i południowej Anglii. Część atlasową książki poprzedzają obszerne rozważania wstępne. Zaprezentowane jest tu historyczne tło projektu kartowania mszaków na Wyspach Brytyjskich, główne opracowania służące do identyfikacji taksonów, zmiany w technice gromadzenia danych i ich źródła dla obecnego wydania Atlasu, ze zwróceniem szczególnej uwagi na ożywienie badań terenowych w Irlandii oraz najważniejsze projekty, których realizacja dostarczyła szczególnie cennych danych. Podsumowane też zostały nowe znaleziska dla brioflory Wielkiej Brytanii i Irlandii w latach W drugim rozdziale części wstępnej omówione są zmiany czasowe i przestrzenne w gromadzeniu rekordów mszaków w latach Na licznych mapach zilustrowane jest szczegółowo bogactwo gatunkowe w poszczególnych hektadach, ukazane są kwadraty, z których nie zebrano żadnych danych lub tylko do dziesięciu gatunków i rozmaite parametry obrazujące intensywność gromadzenia rekordów na poszczególnych obszarach, a nawet różnice w intensywności gromadzenia danych w różnych miesiącach roku. W podobny sposób analizowane są czynniki siedliskowe, mające wpływ na rozmieszczenie mszaków w Wielkiej Brytanii i Irlandii, zmiany w obrazie rozmieszczenia gatunków oraz obfitości i częstości ich

3 Recenzje 539 populacji w latach Cała dyskusja jest bogato ilustrowana licznymi wykresami i mapami, których przygotowanie było bardzo ułatwione dzięki zebraniu wszystkich informacji w elektronicznej bazie danych. Umożliwiło to analizowanie rozmaitych parametrów dotyczących rozmieszczenia gatunków, grup ekologicznych, siedlisk i wszelkich zmian, a także prognozowanie przyszłych zmian. Część wstępną zamykają uwagi dotyczące sposobu prezentacji danych na mapach poszczególnych taksonów. Jako całość Atlas mszaków Wysp Brytyjskich jest imponującym, wręcz modelowym opracowaniem, a jego wartość merytoryczna wykracza daleko poza morskie granice tych wyspiarskich krajów. Jest on doskonałym podsumowaniem wielkiego zbiorowego wysiłku wielu pokoleń brytyjskich i irlandzkich briologów, zarówno profesjonalnych, jak i amatorów. W tym miejscu nasuwa się smutna refleksja dotycząca analogicznego Atlasu rozmieszczenia mszaków w Polsce. Był on realizowany w ramach unikatowego, pionierskiego w świecie projektu Atlasu rozmieszczenia roślin zarodnikowych w Polsce. Już w 1962 roku J. Szweykowski opublikował pierwszy zeszyt Atlasu, poświęcony rozmieszczeniu wątrobowców w naszym kraju i do 1980 roku wydał 10 takich zeszytów, obejmujących łącznie 100 gatunków. W 1983 roku zainicjowany został przez P. Szmajdę i niżej podpisanego analogiczny Atlas poświęcony mchom Polski. Do 1994 roku ukazało się 9 zeszytów tego seryjnego wydawnictwa, obejmujących w sumie 91 taksonów, a przygotowanie co najmniej 10 dalszych zeszytów było mocno zaawansowane. Ale wtedy kraj nasz zachorował na chorobę zwaną punktozą, która zbiera śmiertelne żniwo w tradycyjnych dziedzinach botaniki, takich jak klasyczna systematyka, florystyka i fitogeografia. Nie oszczędziła ona też Atlasu rozmieszczenia mszaków w Polsce. W ten sposób głupota i krótkowzroczność decydentów spowodowała śmierć projektu, który mógł być chlubą polskiej botaniki, a utopił się w morzu molekularnej młócki i beznadziejnej walki o punkty. Wielka szkoda, ale na opamiętanie się sprawców tej choroby raczej się nie zanosi. Ryszard Ochyra, ul. Fryderyka Zolla 39, Kraków, Polska. Bruce Allen Maine mosses. Drummondiaceae - Polytrichaceae. Memoirs of the New York Botanical Garden, Volume 111. [15] [1] str., 234 ryc. Twarda oprawa, format 19,4 27,3 cm. The New York Botanical Garden, Bronx. Cena: 119 usd. ISBN ; ISSN W dziewięć lat po ukazaniu się pierwszego tomu Flory mchów stanu Maine 1 do rąk briologów trafił drugi i zarazem ostatni tom tego dzieła. Przygotowanie całej Flory zajęło autorowi 15 lat pracy, gdyż pierwsze opracowanie taksonomiczne rodzaju Andreaea Hedw. dla tego obszaru ukazało się drukiem już w 1992 roku w pierwszym zeszycie dziewiątego tomu czasopisma Evansia. Ale jak sam pisze we wstępie do drugiego tomu, jego przygoda z mchami tego stanu zaczęła się znacznie wcześniej, bo już w 1977 roku, kiedy 23 maja zebrał tu pierwszy gatunek mchu Ulota crispa Hedw. Długi czas wydawania tej Flory usprawiedliwia przede wszystkim to, iż dzieło to powstawało w wolnym czasie, poza głównym nurtem badań prowadzonych przez autora nad Florą mchów Ameryki Środkowej 2 oraz licznymi rewizjami taksonomicznymi różnych egzotycznych rodzajów mchów. Poza tym flora mchów stanu Maine była słabo i nierównomiernie zbadana pod względem florystycznym i autor poświęcił sporo czasu na badania terenowe. Zaowocowały one bogatymi zbiorami mchów z tego obszaru, co najlepiej uwidacznia się w omawianej Florze licznymi cytowaniami okazów mchów zebranych przez autora, a także wydaniem (wraz z R. A. 1 Patrz recenzja R. Ochyry, Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 13: (2006). 2 Patrz recenzje R. Ochyry, Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 10: 12 i 26 (1994) oraz 20: (2013).

4 540 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 24(2), 2017 Pursellem) 325 okazów w sześciu fascykułach eksykatów Maine mosses, dystrybuowanych w latach Omawiany tom obejmuje przede wszystkim mchy bocznozarodniowe, ułożone w tradycyjnym systemie Fleischera-Brotherusa i reprezentujące dwa rzędy: Leucodontales, czyli dawny rząd Isobryales oraz Hypnales, dawniej zwany Hypnobryales. Ponadto znalazły się tu opracowania dwóch małych rzędów mchów szczytozarodniowych: Buxbaumiales i Diphysciales oraz dwóch rzędów mchów z komórkozębnym perystomem: Tetraphidales i Polytrichales. Ogółem obejmują one 226 gatunków i odmian mchów, zaliczanych do 90 rodzajów i 25 rodzin. W sumie więc flora mchów Maine liczy 457 gatunków i odmian, ale liczba ta zapewne nie oddaje prawdziwego bogactwa muskoflory tego stanu, gdyż jego północno-zachodnie rejony są ciągle słabo zbadane pod względem briologicznym i należy spodziewać się tu szeregu gatunków mchów znanych z sąsiedniego Québecu. Podobnie jak w pierwszym tomie, autor akceptuje tradycyjne i mocno ugruntowane w literaturze ujęcia taksonomiczne, czym wyraźnie odbiega od wszelkich nowinek klasyfikacyjnych opartych na wynikach badań kladystycznych i molekularnych. Ma zresztą wiele racji określając badania filogenetyczne mianem kuriozalnej nauki (curious science), ponieważ faktycznie jedyną realną kategorią taksonomiczną jest gatunek, a wszystkie inne taksony są jednostkami abstrakcyjnymi, które można dowolnie definiować w zależności do jakich cech przykłada się większą wagę. Zasadniczy problem polega na tym, że w zdecydowanej większości przypadków rodzaje czy rodziny wyróżnione na podstawie kryteriów molekularnych są niemożliwe do jednoznacznego zdefiniowania, a praktycznym tego efektem jest chociażby niemożność skonstruowania kluczy do ich oznaczania, czyli narzędzi do identyfikacji gatunków, co jest podstawowym sensem każdej pracy z zakresu systematyki. Wszystkie taksony opracowane są według tego samego schematu jak w tomie pierwszym. Opisom rodzin, rodzajów i gatunków towarzyszą obszerne komentarze, które są najciekawszym elementem tej Flory. Bardzo często autor dyskutuje różnice w definicjach taksonów wyróżnionych na tradycyjnych podstawach morfologicznych oraz ich udoskonalonych wariantów uwzględniających wyniki badań filogenetycznych, które najczęściej wykazują brak elementarnej harmonii morfologicznej. Dyskusje te ukazują ogromną erudycję autora i jego dogłębną i wszechstronną znajomość badanych organizmów, czego, niestety, zwykle nie można powiedzieć o molekularnych rewolucjonistach klasyfikacyjnych, którzy z reguły nie potrafią podeprzeć swoich racji racjonalnymi argumentami. Z dużym zadowoleniem trzeba przyjąć niektóre koncepcje taksonomiczne zaakceptowane przez autora. Należy do nich m.in. uznanie Drepanocladus capillifolius (Warnst.) Warnst. za wybitny gatunek, który w ostatnich dwóch dekadach, wbrew jednoznacznym i przekonującym argumentom, uważany był za gatunek tożsamy z południowoamerykańskim D. longifolius (Mitt.) Paris. Koncepcja ta, lansowana przez niektóre autorytety briologiczne, zyskała szerokie uznanie w rozmaitych Florach i katalogach mchów. Autor akceptuje także dwa gatunki rodzaju Hygroamblystegium Loeske, które ostatnio połączone zostały w jeden gatunek na podstawie danych molekularnych z Amblystegium varium (Hedw.) Lindb. Autor odrzuca także kontrowersyjną koncepcję rodzaju Drepanocladus (Müll.Hal.) G.Roth, wykluczając z niego Campylium polygamum (Schimp.) Lange & C.E.O.Jensen i Pseudocalliergon trifarium (F.Weber & D.Mohr) Loeske. Z tym ujęciem taksonomicznym należy się w pełni zgodzić, gdyż w takim składzie gatunkowym rodzaj Drepanocladus jest niemożliwy do zdefiniowania. Z zadowoleniem należy przyjąć też wyróżnienie rodzaju Limprichtia Loeske. Należące do niego dwa gatunki są często włączane do rodzaju Scorpidium (Schimp.) Limpr., co czyni ten rodzaj prawie niemożliwym do jednoznacznego scharakteryzowania na podstawie cech morfologicznych. Natomiast dyskusyjne jest zachowanie dużych i bardzo heterogenicznych rodzajów Brachythecium Schimp. i Hygrohypnum Lindb., które ostatnio zostały rozszczepione na kilka mniejszych rodzajów, dobrze zdefiniowanych na podstawie cech morfologicznych. Przyjęte nazewnictwo jest bardzo poprawne i z satysfakcją należy przyjąć fakt, że autor akceptuje W. P. Schimpera jako autora wszystkich nazw rodzajowych i gatunkowych zaproponowanych w 5 i 6 tomie Bryologia europaea, czego amerykańscy briologowie długo nie chcieli przyjąć do wiadomości. Trudno jednak zaakceptować pisownię nazwy rodzajowej Pseudo-calliergon (Limpr.) Loeske, gdyż zgodnie z przepisami Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Botanicznej dywiz łączący oba człony tej złożonej nazwy powinien zostać usunięty, gdyż użyty był on w nazwie sekcji, Hypnum Hedw. sect.

5 Recenzje 541 Pseudo-calliergon Limpr., która jest bazonimem nazwy rodzajowej i dlatego poprawna pisownia nazwy rodzajowej winna być Pseudocalliergon. Książka prezentuje się bardzo korzystnie pod względem redakcyjnym, a zróżnicowana typografia sprawia, że tekst jest bardzo plastyczny i łatwy w odbiorze, co ma duże znaczenie w pracach taksonomicznych. Wszystkie gatunki zilustrowane są dobrej jakości rycinami kreskowymi, wykonanymi przez samego autora. Niestety, w wielu przypadkach tablice nie zostały należycie wyretuszowane i wyraźnie zaznaczają się na nich obwódki poszczególnych elementów, z których były one montowane. To niedociągnięcie obciąża jednak redaktora tomu i wydawcę. Omówiona Flora jest bezwzględnie najlepszą z opublikowanych dotychczas Flor stanowych Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Nie będzie też przesady w stwierdzeniu, że przynajmniej pod względem merytorycznym prezentuje się ona znacznie lepiej niż wydana w tym samym czasie monumentalna, chociaż tylko z nazwy, Flora mchów Ameryki Północnej na północ od Meksyku 3, która w wielu przypadkach ma, niestety, bardzo powierzchowny charakter. Flora mchów stanu Maine powinna być bardzo ciekawą i pożyteczną lekturą dla wszystkich, którzy pragną poszerzyć swoją wiedzę na temat systematyki mchów holarktycznych. Ryszard Ochyra, ul. Fryderyka Zolla 39, Kraków, Polska. Eva Maier & Michelle J. Price Georg Bojung «Scato» Lantzius-Beninga and his contributions on the anatomy of moss capsules: a transliteration from the original German texts. Boissiera Volume str., 13 ryc. Miękka oprawa, format cm. Conservatoire et Jardin Botaniques, Ville de Genève. Cena: 85 chf. ISBN ; ISSN Perystom, zwany też ozębnią lub rąbkiem, jest charakterystycznym organem występującym u większości mchów z klas Polytrichopsida, Tetraphidopsida i Bryopsida. Ma on postać zębiastych wyrostków, zwanych potocznie zębami, tworzących pojedynczy lub podwójny okółek na brzegu otworu zarodni, zwanej najczęściej u mchów puszką i zamykający jej ujście. Ich liczba waha się od 4 (Tetraphidopsida), poprzez 16 (Bryopsida) do 32 lub 64 (Polytrichopsida). Zbudowane są one najczęściej z trzech najbardziej wewnętrznych warstw komórek amfitecjum i zwykle odznaczają się bardzo złożoną strukturą, właściwą dla wyższych jednostek taksonomicznych na poziomie rzędów i klas. Stąd też budowa perystomu ma duże znaczenie w rozważaniach filogenetycznych i jest ważnym kryterium przy tworzeniu systemów klasyfikacyjnych mchów. Zęby perystomu mają zdolność wykonywania ruchów higroskopowych w zależności od stopnia wilgotności powietrza, regulując w ten sposób wysypywanie się zarodników z puszki. Pierwsze morfologiczne opisy perystomu u mchów opublikował już w 1782 roku ojciec nowoczesnej briologii Johann Hedwig w swym dziele Fundamentum historiae naturalis muscorum frondosorum, który wykorzystał różnice w budowie zębów perystomu u różnych gatunków jako cechy diagnostyczne wyróżnionych przez siebie rodzajów mchów. W jego ślady poszli późniejsi badacze mchów, m.in. S. E. Bridel, W. P. Schimper i W. Mitten, którzy traktowali cechy perystomu jako ważne kryterium przy tworzeniu własnych systemów klasyfikacyjnych mchów. Jednakże przez bardzo długi czas nieznana pozostawała anatomia zarodni mchów oraz geneza i anatomia samego perystomu. Problemem tym zajął się dopiero w latach 40. XIX wieku niemiecki botanik Georg Bojung Scato Lantzius-Beninga ( ). 3 Patrz recenzja R. Ochyry, Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 24(2): (2017).

6 542 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 24(2), 2017 Georg B. S. Lantzius-Beninga urodził się w Stiefelkamp we Fryzji Wschodniej, a jego ojciec był posiadaczem ziemskim i pełnił funkcję nadleśniczego. Po ukończeniu gimnazjum w Norden i Aurich kontynuował naukę w politechnice w Hanowerze, a po jej ukończeniu zaliczył także kurs aptekarski. W 1840 roku udał się do Berlina z zamiarem studiowania nauk przyrodniczych w miejscowym uniwersytecie, by po roku przenieść się na uniwersytet w Getyndze, czyli słynną Georgię Augustę, gdzie studiował botanikę. Studia ukończył w 1844 roku i uzyskał doktorat na podstawie rozprawy De evolutione sporidiorum in capsulis muscorum. Dwa lata później habilitował się w tejże uczelni i został prywatnym docentem, a w 1850 roku asystentem w zielniku i asesorem na Wydziale Filozoficznym. Ukoronowaniem jego naukowej kariery w tym uniwersytecie były tytuł i stanowisko profesora nadzwyczajnego, które uzyskał w 1870 roku, ale niedługo cieszył się tym wyróżnieniem, gdyż w rok później zmarł w Getyndze. Głównym przedmiotem jego badań była systematyka roślin naczyniowych i flora Fryzji Wschodniej, gdzie zbierał także mszaki, które są obecnie zdeponowane w zielniku Uniwersytetu w Getyndze. Dzięki swej pracy doktorskiej, której przedmiotem były pionierskie badania nad budową i rozwojem ozębni mchów Lantzius-Beninga na trwale wpisał się do historii briologii. Rozprawa doktorska Lantziusa-Beningi wydana została w niewielkim nakładzie w 1844 roku w Getyndze przez wydawnictwo Hutha. Była to nieduża książeczka napisana w języku łacińskim, mająca zaledwie 24 strony i dwie tablice i jest dzisiaj wielką rzadkością antykwaryczną, chociaż jej reprint jest dostępny od 1990 roku w niemieckim wydawnictwie Book on Demand. Wyniki badań zaprezentowane w tej dysertacji opublikował autor w dwóch artykułach w języku niemieckim. Pierwszy z nich, zatytułowany Beiträge zur Kenntniss des inneren Baues der ausgewachsenen Mooskapsel, insbesondere des Peristomes, ukazał się w 1847 roku w berlińskim Botanische Zeitung na stronach w tomie 5(2) i zawierał dodatkowo jedną czarno-białą tablicę na wkładce. Natomiast druga, znacznie obszerniejsza część, Beiträge zur Kenntniss des innern Baues der ausgewachsenen Mooskapsel, insbesondere des Peristomes, została opublikowana w 1850 roku w wydawanym w Berlinie i Wrocławiu czasopiśmie Novorum Actorum Academiae Caesareae Leopoldino-Carolinae Naturae Curiosorum na stronach w tomie 2(2) i zawierała 41 kolorowych rycin zebranych na kolejnych jedenastu litograficznych tablicach Nr Oba powyższe artykuły są pionierskimi pracami, zawierającymi fundamentalne informacje o budowie i składzie anatomicznym puszki mchów, uzupełnione znakomitymi, szczegółowymi rycinami. Autor badał gatunki z rodzaju Sphagnum L., który jest pozbawiony perystomu, dwa rodzaje z komórkozębym perystomem (Polytrichum Hedw. i Tetraphis Hedw.) oraz 17 rodzajów z błonozębnym rąbkiem (Aulacomnium Schwägr., Barbula Hedw., Bartramia Hedw., Bryum Hedw., Ceratodon Brid., Dicranum Hedw., Encalypta Hedw. Fissidens Hedw., Funaria Hedw., Grimmia Hedw., Gymnostomum Nees & Hornsch., Hypnum Hedw., Orthotrichum Hedw., Phascum Hedw., Splachnum Hedw., Trichostomum Bruch i Weissia Hedw.). Autor prowadził swoje badania na dojrzałych puszkach i koncentrował się na wewnętrznej strukturze puszki, a w szczególności na miejscu połączenia jej ściany i zębów perystomu. Według jego teorii jest to region o szczególnym znaczeniu, mający ważne implikacje ewolucyjne. Słuszność jego rozumowania potwierdzili późniejsi badacze, m.in. H. Philibert i S. R. Edwards. Mimo wielkiego znaczenia prace Lantziusa-Beningi pozostawały zapomniane, zwłaszcza że były napisane w języku niemieckim, którego znajomość i znaczenie we współczesnej nauce są coraz mniejsze, nie mówiąc już o łacinie, w którym napisana była sama dysertacja tego autora. Dlatego też z dużym zadowoleniem należy przyjąć omawiane opracowanie, które zawiera tłumaczenie obu artykułów Lantziusa- -Beningi na język angielski, którego dokonały dwie szwajcarskie briolożki: zmarła niedawno Eva Maier oraz Michelle J. Price. Oprócz tego dołączyły one tłumaczenie biografii Georga B. S. Lantziusa-Beningi pióra Rudolfa Bielefelda, która ukazała się drukiem w 1897 roku w 15 tomie czasopisma Abhandlungen herausgegeben vom Naturwissenschaftlichen Verein zu Bremen na stronach wraz z portretem tego zapomnianego badacza. Dla kolekcjonerów historycznej literatury briologicznej jest to niebywała gratka wzbogacenia zbioru o tlumaczenie dwóch ważnych prac z dziedziny anatomii mchów, zaś dla badaczy zajmujących się morfologią i anatomią mchów, a nie znających języka niemieckiego, doskonała okazja do zapoznania się z klasycznymi pracami Lantziusa-Beningi na temat perystomu. - Ryszard Ochyra, ul. Fryderyka Zolla 39, Kraków, Polska.

7 Recenzje 543 Jacques Bardat, Pierre Boudier & Robert Gauthier Bryoflore du mont Lozère. Étude des pierriers, des tourbières et des ravins boisés. Bulletin de la Société Botanique du Centre-Ouest Nouvelle série Numéro special str., 29 ryc., 28 fotografii. Miękka oprawa, format 22,5 16,0 cm. Société Botanique du Centre-Ouest, Jarnac. Cena: nie podano. ISSN X. Mont Lozère jest najwyższym masywem Sewennów, łańcucha górskiego znajdującego się w południowo-wschodniej części Masywu Centralnego w środkowej części południowej Francji. Jest to łańcuch niskich i średnich gór rozciągających się z południowego zachodu na północny wschód w postaci kilku prawie równoległych grzbietów, zbudowanych głównie z granitów, łupków i wapieni i pociętych licznymi głębokimi dolinami rzecznymi. Najwyższą wysokość 1699 m n.p.m. osiągają Sewenny w masywie Mont Lozère ma szczycie Pic du Finiels, a drugim pod względem wysokości szczytem tego masywu jest Le Pic Cassini mający 1680 m n.p.m., który na swej południowej stronie opada stromym 1100-metrowej wysokości zboczem do doliny rzeki l Hérault i poprzez który biegnie słynny szlak turystyczny Cztery tysiące schodów. Sewenny zostały rozsławione przez Roberta L. Stevensona, znanego szkockiego pisarza i pioniera turystyki, który zwiedził je w 1878 roku, a swoje impresje spisał w wydanej w rok później książce Travels with a donkey in the Cévennes. W masywie Mont Lozère, leżącym w gminie Mont-Lozère-et-Goulet w regionie Oksytania w departamencie Lozère, panuje klimat śródziemnomorski ze znacznymi opadami w okresie jesieni i wiosny i częstymi katastrofalnymi letnimi suszami. Charakterystyczne dla tego obszaru są krótkotrwałe, gwałtowne burze z intensywnymi opadami deszczu nadciągające od południowego wschodu, niosące ze sobą pyły z Sahary i powodujące lokalne powodzie. W szacie roślinnej zaznacza się wyraźny piętrowy układ roślinności. W piętrze dolnym, do 1300 m n.p.m., dominują lasy bukowe i mieszane z dębem bezszypułkowym, a w miejscach suchych lasy sosnowe, natomiast w piętrze górnym na wysokości m n.p.m. panują kwaśne buczyny z udziałem świerka. Powyżej 1500 m n.p.m. rozciąga się piętro subalpejskie, w którym dominują bliźniczyska i wrzosowiska. Ważnym elementem szaty roślinnej są zbiorowiska torfowiskowe, wykształcające się w dolinach rzecznych i na ich zboczach. W 1970 roku na obszarze masywu Mont Lozère utworzony został jeden z największych parków narodowych we Francji, zajmujący powierzchnię 913 km 2 i chroniący bogatą florę, liczącą około 2250 gatunków roślin naczyniowych oraz faunę, m.in. sępy, jelenie, kozice i bobry. Flora mszaków masywu Mont Lozère nie była dotąd przedmiotem intensywnych badań. Wprawdzie już w 1828 roku T. C. Prost opublikował wykaz mszaków stwierdzonych na tym obszarze, ale później przez ponad półtora wieku panował tu zastój w badaniach briologicznych, podobnie jak w całym Masywie Centralnym, wyjąwszy jedynie niewielkie studium N. Boulaya z 1874 roku, który zaprezentował rewizję zbiorów mszaków z zielnika T. C. Prosta. Dopiero w latach 90. ubiegłego wieku kilka prac poświęconych mszakom Masywu Centralnego i Mont Lozère opublikował J. Sapaly, a później w jego ślady poszli m.in. R. Skrzypczak, J.-P. Hébrard i V. Hugonnot. Omawiane opracowanie prezentuje wyniki wieloletnich badań nad mszakami Mont Lozère i jest pierwszą lokalną florą mszaków tego obszaru. Autorzy objęli badaniami cały obszar Mont Lozère, ale najbardziej skoncentrowali się na bogatych pod względem florystycznym piargach, obszarach bagiennych oraz zalesionych skalistych wąwozach i florę mszaków tych trzech typów siedlisk poddali wszechstronnej analizie, która zajmuje pierwszą część książki. Obejmuje ona rozliczne zestawienia statystyczne flory, analizy chorologiczne, ekologiczne i biocenotyczne, omówienie udziału i roli mszaków w zbiorowiskach roślinnych i na różnych typach siedlisk oraz zmiany w bogactwie gatunkowym wzdłuż wybranych transektów na tle zmieniających się warunków siedliskowych. Wszystkie rozważania statystyczne udokumentowane są na wielu wykresach i w zestawieniach tabelarycznych, a także licznymi kolorowymi fotografiami siedlisk oraz wybranych rzadkich gatunków mszaków. W części wprowadzającej opisane zostały warunki naturalne Mont Lozère i dokładnie scharakteryzowane badane typy siedlisk.

8 544 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 24(2), 2017 Prawie połowę całej książki zajmuje wykaz stwierdzonych taksonów, zawierający obszerne komentarze do każdego z nich. Ogółem autorzy stwierdzili występowanie 317 taksonów, z których 71 znajduje się na liście chronionych we Francji. Najbogatsze pod względem florystycznym są zalesione wąwozy, w których stwierdzono aż 211 taksonów, w tym 152 mchów, 56 wątrobowców i 3 torfowców. Na drugim miejscu plasują się obszary bagienne, na których rośnie 131 taksonów, w tym 69 mchów, 40 wątrobowców i 22 torfowców. Natomiast najmniej taksonów występuje na piargach, bo tylko 76 taksonów (57 mchów i 19 wątrobowców). W części końcowej autorzy krótko omawiają kwestie ochrony mszaków na obszarze Mont Lozère, co jest o tyle istotne, że obszar ten jest intensywnie penetrowany przez turystów, których działalność na pewno ma niekorzystny wpływ na szatę roślinną i florę całego obszaru. Chociaż badania briologiczne we Francji mają długą i chlubną tradycję, to ten duży europejski kraj ma bardzo nierównomiernie zbadaną florę mszaków i wiele obszarów nadal należy do białych plam. Omawiane opracowanie wymazuje jedną z nich, a jest ono o tyle ważne, że Masyw Centralny zajmuje kluczową pozycję biogeograficzną we Francji. - Ryszard Ochyra, ul. Fryderyka Zolla 39, Kraków, Polska. Flora of North America Editorial Committee (red.) Flora of North America north of Mexico. Volume 28 Bryophyta, part 2. xxi str., 181 ryc., 720 mapek rozmieszczenia. Twarda oprawa, format 28,2 22,2 cm. Oxford University Press, New York Oxford. Cena: 95 usd. ISBN Ameryka Północna, a zwłaszcza jej część leżąca na północ od Meksyku, od najdawniejszych czasów wzbudzała zainteresowanie botaników, a pierwsze informacje o roślinach koloni brytyjskich we wschodniej części tego kontynentu pojawiły się już w dziełach R. Morisona, L. Plukeneta i J. Raya w ostatnich latach XVII i na początku XVIII wieku. W sto lat później, w 1803 roku, francuski botanik A. Michaux opublikował dwutomowe dzieło Flora boreali-americana, a w 11 lat później w jego ślady poszedł niemiecko-amerykański botanik F. T. Pursh, publikując w 1814 roku również dwutomową Flora Americae Septentrionalis. W latach 30. XIX wieku podobne próby podjęli rodzimi amerykańscy botanicy, J. Torrey i A. Gray, a w 1905 roku N. L. Britton rozpoczął publikowanie monograficznej serii North American Flora. Ukończenie w 1963 roku monumentalnej Flory roślin naczyniowych Związku Radzieckiego oraz wydanie w rok później pierwszego tomu Flora Europaea podziałało stymulująco na botaników amerykańskich, którzy zaczęli przemyśliwać nad opracowaniem podobnej Flory dla kontynentu północnoamerykańskiego, bez Meksyku, ale za to z Grenlandią. Po upływie dwóch kolejnych dekad zawiązał się w końcu w 1987 roku komitet wydawniczy Flory Ameryki Północnej i zabezpieczono pierwsze fundusze na realizację tego projektu. Całe dzieło zostało zaplanowane na 30 tomów, obejmujących trzy tomy poświęcone mszakom i 26 zarezerwowano dla roślin naczyniowych oraz jeden tom wprowadzający, który opublikowany został w 1993 roku. Do 2014 roku ukazało się 18 tomów, w tym jeden, oznaczony kolejnym numerem 27, obejmujący część mchów ortotropowych. Teraz do rąk briologów trafił tom 28, które zawiera pozostałe mchy szczytozarodniowe oraz wszystkie mchy bocznozarodniowe. Ameryka Północna ma dobrze zbadaną florę mchów. W samych Stanach Zjednoczonych istnieje wiele lokalnych opisowych Flor dla poszczególnych stanów oraz wielka Flora mchów wschodniej części kontynentu wydana w 1981 roku przez H. A. Cruma i L. E. Andersona 1. Jednakże cały kontynent doczekał się dotychczas tylko dwóch opisowych Flor mchów. Pierwszą z nich, mająca obecnie wartość czysto 1 Patrz recenzja R. Ochyry, Kosmos (Warszawa) Seria A Biologia 31(3 4)[171]: (1982).

9 Recenzje 545 historyczną, opublikowali w 1884 roku L. Lesquereux i Th. P. James pod tytułem Manual of the mosses of North America. Natomiast drugą, trzytomową Florę zatytułowaną Moss Flora of North America, North of Mexico wydał prywatnie w latach A. J. Grout i dzieło to do dnia dzisiejszego jest ważnym źródłem informacji na temat mchów północnoamerykańskich. Teraz te kolekcje Flor kontynentalnych Ameryki Północnej uzupełnia omawiany tom, opracowany w ramach projektu Flora of North America. Obejmuje on część rodzin mchów szczytozarodniowych, zaliczanych tradycyjnie do rzędów Splachnales, Orthotrichales i Bryales oraz wszystkie taksony mchów plagiotropowych, reprezentujących rzędy Hookeriales i Hypnales. W sumie na obszarze objętym Florą należy do nich 698 gatunków i 22 odmiany, które zaliczane są do 206 rodzajów i 48 rodzin. Flora zawiera opisy wszystkich taksonów i klucze do ich oznaczania, mapki rozmieszczenia wszystkich gatunków i odmian, pokazujące ich występowanie w stanach USA i prowincjach Kanady oraz krótkie wzmianki o rozmieszczeniu ogólnym. Ponad połowa gatunków jest zilustrowana dobrej jakości rycinami kreskowymi. Dyskusje taksonomiczne są ograniczone do niezbędnego minimum i autorzy raczej nie uzasadniają swoich wyborów. Książka prezentuje się nieźle pod względem edytorskim, chociaż niewielkie zróżnicowanie typograficzne tekstu sprawia, że jest ona dość trudna w odbiorze. Flora ta jest dziełem zbiorowym, opracowanym przez 44 autorów, głównie amerykańskich, chociaż większość rodzajów z dużych, kluczowych rodzin Brachytheciaceae, Amblystegiaceae i Calliergonaceae zostały opracowane przez badaczy europejskich: M. S. Ignatowa z Moskwy i L. Hedenäsa ze Sztokholmu. W ujęciach taksonomicznych zaznacza się wyraźny wpływ, przynajmniej w niektórych grupach, rozwiązań filogenetycznych opartych na badaniach molekularnych. Klasycznym tego przykładem jest uznanie dwóch wybitnych gatunków, Hygroamblystegium tenax (Hedw.) Jenn. i H. fluviatile (Hedw.) Loeske za konspecyficzne z H. varium (Hedw.) Mönk. Jest też trochę błędów z zakresu nomenklatury, na przykład rodzina Amblystegiaceae została opisana przez Kindberga w 1884 roku, a nie przez G. Rotha w Nazwa rodzajowa Elodium (Sull.) Austin nie może być zaakceptowana jako właściwa dla rodzaju znanego powszechnie jako Helodium Warnst., gdyż ta ostatnia nazwa jest nazwą zachowaną i ma priorytet. Nieporozumieniem jest umieszczenie rodzaju Limbella (Müll. Hal.) Broth. w rodzinie Amblystegiaceae, mimo że zarówno morfologia, jak i dane molekularne jednoznacznie wzkazują, że rodzaj ten należy do rodziny Neckeraceae, a ściślej do grupy rodzajów mających drzewkowatą formę wzrostu. W części wstępnej omawianego tomu zaprezentowany jest ciekawy esej A. J. Shawa ukazujący wpływ danych molekularnych na aktualną klasyfikacje mchów przyjętą w omawianej Florze. Widać tu wyraźne różnice jakim uległa ona w ciągu ostatniego półtora stulecia. Można mieć jednak spore wątpliwości, czy lansowana obecnie filogenetyczna klasyfikacja mchów jest tą, o której marzy każdy systematyk. Raczej bez złośliwości można powiedzieć, że w pewnych grupach dane molekularne wprowadziły więcej chaosu i bałaganu niż porządku co najlepiej przejawia się w istotnych trudnościach w definiowaniu wielu rodzajów czy rodzin. Sytuacja na tym polu jest bardzo dynamiczna i można żywić poważne wątpliwości, czy wprowadzanie do tego epokowego dzieła różnych nowinek klasyfikacyjnych, często nie w pełni ugruntowanych, jest rozsądnym podejściem. Można tu podać rozliczne przykłady częstego zmieniania zdania, nawet tego samego badacza, na temat pokrewieństw gatunków i rodzajów, zwłaszcza wśród mchów plagiotropowych. Historia to oceni. Uwzględniając taksony opracowane w tomie 27, w Ameryce Północnej wraz z Grenlandią występują 1402 gatunki należące do 333 rodzajów i 81 rodzin. Liczba gatunków nie jest z całą pewnością ostateczna, gdyż ciągle odkrywane są tu nowe gatunki mchów, zwłaszcza w części pacyficznej. Omawiana Flora jest z całą pewnością ważnym osiągnięciem, chociaż nie jest to opracowanie krytyczne i pod tym względem daleko mu chociażby do Flory stanu Maine, której dwa tomy ukazały się w tym samym czasie 2 czy do wspomnianej wyżej, klasycznej Flory wschodniej części kontynentu Cruma i Andersona. Ryszard Ochyra, ul. Fryderyka Zolla 39, Kraków, Polska. 2 Patrz recenzja R. Ochyry, Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 13(2): (2006) i 24(2): (2017).

10 546 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 24(2), 2017 Kuei-Yu Yao & Jia-Dong Yang Mosses of Taiwan I. Polytrichales. 74 str., 17 tablic, 35 kolorowych fotografii. Miękka oprawa, format cm. Endemic Species Research Institute, Nantou, Taiwan. Cena: 300 nt$. ISBN Badania briologiczne na Tajwanie, chińskiej wyspie zwanej dawniej Formozą, mają długą, bo liczącą ponad półtora wieku tradycję. Zainicjował je Richard Oldham ( ), brytyjski botanik pracujący w Królewskich Ogrodach Botanicznych w Kew, który w 1861 roku wysłany został na Daleki Wschód w celach kolekcjonerskich. Po wcześniejszych pracach w Japonii i kontynentalnych Chinach, w 1864 przybył na Tajwan gdzie, niestety, zachorował na febrę, która spowodowała komplikacje zdrowotne i jego przedwczesną śmierć. Mimo tych problemów zebrał on na Tajwanie dwa okazy mchów, Macromitrium japonicum Dozy & Molk. i Philonotis palustris Mitt., które są pierwszymi gatunkami mchów podanymi z tej wyspy. W 1898 roku przybył na Tajwan francuski misjonarz i botanik Urbain Jean Faurie ( ), który wcześniej botanizował w Japonii i Korei i na tej wyspie spędził resztę swego życia. Zebrane przez niego zaraz po przybyciu okazy mchów zostały opracowane przez wybitnego francuskiego briologa Julesa Cardota, który w 1905 roku opublikował obszerne doniesienie na temat flory mchów Tajwanu, podając w nim 130 gatunków, z których 40 opisał jako nowe dla nauki. Dokładnie w tym samym czasie władzę na wyspie przejęli Japończycy, którzy przebywali tu do końca drugiej wojny światowej. Dzięki czemu mogli tu prowadzić intensywne badania briologiczne japońscy badacze, m.in. K. Sawada, S. Okamura, E. Iishiba, Y. Horikawa i A. Noguchi, którzy opublikowali bardzo wiele prac na temat flory mszaków Tajwanu. Burzliwe dzieje tej wyspy po drugiej wojnie światowej sprawiają, że status polityczny Tajwanu nie jest nadal uregulowany. Formalnie Tajwan jest prowincją Chin, a faktycznie kraj ten nie zależy od rządu Chińskiej Republiki Ludowej. Niezależnie od kwestii politycznych, flora mszaków Tajwanu była po drugiej wojnie światowej nadal badana przez rodzimych już briologów. Efekty ich pracy były podsumowane już w 1970 roku przez C. K. Wanga, który opublikował obszerną książkę Phytogeography of the mosses of Formosa, w której podał z Tajwanu 609 gatunków, w tym 106 endemitów. Później ukazało się kilka oficjalnych wykazów mszaków tego wyspiarskiego państwa, a w ostatnim z nich, wydanym w 1988 roku, S.-H. Lin podał 698 gatunków mchów zaliczanych do 255 rodzajów. W latach ukazało się osiem tomów monumentalnej Flory mchów Chin 1, obejmującej swym zasięgiem również Tajwan, z którego podane zostały 872 gatunki mchów z 261 rodzajów. Tajwańczycy nie zrezygnowali jednak z opracowania własnej Flory mchów swego kraju, a zadania tego podjęli się pracownicy Instytutu Badawczego Gatunków Endemicznych (Endemic Species Research Institute) w Nantou. Ma ona być publikowana w serii fascykułów i w 2016 roku ukazał się pierwszy z nich, poświęcony płonnikowcom (Polytrichales). W całych Chinach rząd ten reprezentowany jest przez 47 gatunków i jedną odmianę, które zaliczane są do siedmiu rodzajów. Natomiast z Tajwanu znanych jest 18 gatunków i jedna odmiana, które należą do pięciu rodzajów: Atrichum P.Bauv. (3 gatunki), Oligotrichum DC. (2 gatunki), Pogonatum P.Beauv. (10 gatunków), Polytrichastrum G.L.Sm. (2 gatunki i jedna odmiana) oraz Polytrichum (1 gatunek). Flora zawiera krótkie opisy wszystkich taksonów oraz klucze do ich oznaczania, a każdy gatunek i odmiana zilustrowane są dobrej jakości rycinami kreskowymi i kolorowymi fotografiami. Dwa gatunki opisane w omawianym zeszycie, Pogonatum perichaetiale (Mont.) A.Jaeger i P. urnigerum (Hedw.) P.Beauv., nie są podane z Tajwanu we Florze Chin, a Atrichum undulatum (Hedw.) P.Beauv. jest gatunkiem nowym dla Chin, gdyż na kontynencie jest on reprezentowany przez inną odmianę, A. undulatum var. gracilisetum Besch. 1 Patrz recenzje R. Ochyry, Wiadomości Botaniczne 44(3-4): (2000), 46(1-2): (2002), 47(1-2): (2003), 47(3-4): (2003) i 54(1-2): (2010) oraz Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 13(2): 438 (2006), 14(1): (2007) i 21(1): (2014).

11 Recenzje 547 Czas pokaże, jak będzie rozwijał się ten projekt. W 2009 roku w tym samym Instytucie zainicjowana została analogiczna Flora poświęcona wątrobowcom i glewikom Tajwanu. Jak dotychczas ukazały się tylko dwa zeszyty 2, wydane w takim samym stylu jak omawiany tu pierwszy fascykuł poświęcony mchom. Oby nie był to tylko słomiany zapał. - Ryszard Ochyra, ul. Fryderyka Zolla 39, Kraków, Polska. Boon-Chuan Ho, Benito C. Tan & Thien Tam Luong Guide to the bryophytes in the limestone glass house of Queen Sirikit Botanical Garden. ACB Field Guide Series No str., 67 kolorowych zdjęć i tablic, 1 rycina kreskowa, 1 mapa. Miękka oprawa, format 18,0 10,5 cm. ASEAN Centre for Biodiversity & the Japan ASEAN Integration Fund, Los Bańos, The Philippines. Cena: nie podano. ISBN Atlasy fotograficzne mszaków cieszą się niesłabnącą popularnością spełniając bardzo ważną rolę edukacyjną i popularyzatorską. Jak dotąd w publikacji tych wydawnictw zdecydowanie przoduje stara Europa, ale tuż za nią mocno usadowiła się Azja, gdzie ukazało się wiele kolorowych atlasów, a także Flor mszaków w Japonii, Korei Południowej, Chinach, Singapurze i na Tajwanie. Teraz do tej grupy państw posiadających własne atlasy fotograficzne mszaków dołączyła Tajlandia. Ten duży, leżący w Indochinach kraj posiada bardzo bogatą brioflorę, liczącą około 1140 gatunków mchów, wątrobowców i glewików, co jest odzwierciedleniem bardzo urozmaiconej rzeźby terenu, z wysokimi górami, których najwyższe szczyty sięgają powyżej 2500 m n.p.m. oraz zróżnicowanej szaty roślinnej, z różnymi typami lasów monsunowych zrzucających liście w porze suchej oraz wilgotnymi lasami równikowymi, które zajmują łącznie ponad 30% powierzchni kraju. Omawiany kieszonkowy atlas mszaków opracowany został przez uczestników warsztatów poświęconych bioróżnorodności paprotników i mszaków, które zostały zorganizowane w końcu stycznia 2015 roku przez Centrum Bioróżnorodności ASEAN, czyli Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (Association of South-East Asian Nations) i Japońskiego Ministerstwa Środowiska w Ogrodzie Botanicznym im. Królowej Sirikit. Położony jest on w regionie Mae Rim w prowincji Chiang Mai w północno-zachodniej części Tajlandii i utworzony został w 1992 roku na powierzchni 1000 hektarów, a jego podstawowym celem są badania botaniczne nad bioróżnorodnością i ochrona zasobów naturalnych tego kraju. Sam ogród botaniczny leży w zajmującym powierzchnię 265 km 2 Parku Narodowym Doi Sethup-Pui, będącym częścią granitowego pasma górskiego Thanon Thong Chai, osiągającego wysokość 1685 m n.p.m. Dolne partie tych gór, poniżej 1000 m n.p.m., porastają lasy liściaste i mieszane, a w wyższych położeniach wiecznie zielone lasy zdominowane przez dęby oraz drzewa z rodzin dwuskrzydlowatych (Dipterocarpaceae) i magnoliowatych (Magnoliaceae). Wielką atrakcją Ogrodu Botanicznego im. Królowej Sirikut jest szklarnia z kolekcją mszaków zebranych w różnych siedliskach w Parku Narodowym Doi Sethup-Pui, ukazująca wielkie bogactwo gatunkowe tych roślin na tym obszarze. W omawianym atlasie zilustrowanych zostało 46 gatunków, reprezentujących 40 rodzajów i 25 rodzin, w tym 7 gatunków wątrobowców, 1 gatunek glewika oraz 38 gatunków mchów. Jak we wszystkich atlasach mszaków zdjęcia ilustrują pokroje roślinek oraz rozmaite elementy budowy anatomicznej i morfologicznej. Jakość zdjęć jest bardzo zróżnicowana i zdarzają się bardzo kiepskie fotografie pod względem technicznym. Niemniej jednak kilka gatunków nie doczekało się dotychczas publikowanej dokumentacji fotograficznej, np. Cyclodictyon blumeanum (Müll.Hal.) Kuntze, Aerobryidium aureonitens (Schwägr.) Broth. czy Campylopus ericoides (Griff.) A.Jaeger i zdjęcia tych gatunków 2 Patrz recenzja R. Ochyry, Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 20(2): 236 (2013).

12 548 Fragm. Florist. Geobot. Polon. 24(2), 2017 na pewno przyciągną uwagę kolekcjonerów tego typu literatury. Physcomitrium eurystomum Sendtn. podany jest po raz pierwszy z Tajlandii, ale można mieć sporo wątpliwości co do poprawnego oznaczenia materiału, gdyż roślina przedstawiona na fotografii ma długą wąską puszkę, podczas gdy Ph. eurystocmum ma krótką półkulistą puszkę o szerokim ujściu. Zdjęciom towarzyszy tekst objaśniający, zawierający krótki opis rodzaju oraz dane siedliskowe, ekologiczne i fitogeograficzne dotyczące ilustrowanego gatunku. W części wstępnej przedstawione są najważniejsze informacje na temat budowy mszaków, a na końcu słowniczek terminologiczny. Ze względu na swe walory edukacyjne, omówiony atlas powinien przyczynić się do popularyzacji wiedzy na temat mszaków w Tajlandii. Natomiast kolekcjonerzy tego typu wydawnictw mają okazję powiększenia swej biblioteczki o kolejną egzotyczną pozycję. - Ryszard Ochyra, ul. Fryderyka Zolla 39, Kraków, Polska.