W S P O M N I E N I E

Transkrypt

1 6

2 W S P O M N I E N I E Człowiek i Środowisko 41 (4) 2018, s i Jego środowisko mieszkalne konsekwencje badawcze Przypadająca w grudniu dwudziesta rocznica śmierci Adama Andrzejewskiego przypomina Profesora jako czołowego powojennego kontynuatora międzywojennej polskiej szkoły badań zagadnień mieszkaniowych rozumianych w szerokim zakresie. Szkoły powstającej w działalności Teodora Teoplitza, a także Konstantego Krzeczkowskiego, Jana Strzeleckiego, Edwarda Strzeleckiego, Stanisława Tołwińskiego, Michała Kaczorowskiego i innych. Pierwocin tej szkoły szukać można u Ludwika Krzywickiego, nawiązywali do niej Stanisław Rychliński i Ludwik Landau. Adam Andrzejewski w czasie studiów w Szkole Głównej Handlowej ( ) związał się pod wpływem Ludwika Krzywickiego i Konstantego Krzeczkowskiego ze środowiskiem Instytutu Gospodarstwa Społecznego, z którym współpracowali także Ludwik Landau, Stanisław Rychliński, Jan Strzelecki oraz Edward Strzelecki. Działał w ruchu studenckim, należąc do Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej i Związku Młodzieży Polskiej Zet. Współredagował czasopisma Życie Akademickie oraz Przemiany. Przedwojenną publicystykę rozpoczął już w 1933 r. od świata literatury i poezji związanej z problematyką społeczną. W 1938 r. napisał pierwsze zaangażowane społecznie teksty dotyczące zagadnień mieszkaniowo-budowlanych, urbanizacji i polityki przestrzennej. Redagował stałą społeczno-gospodarczą rubrykę w tygodniku Naród i Państwo. Stykał się w okresie międzywojnia z innymi historycznymi postaciami nauki polskiej Edwardem Lipińskim, Michałem Kaleckim, Czesławem Bobrowskim. 7

3 Społeczno-gospodarcze, głównie publicystyczne publikacje Adama Andrzejewskiego rozwinęły się po wojnie w prace naukowe o szerokim spojrzeniu na sprawy mieszkaniowe, osadnicze, społeczne i inne 1. Środowisko mieszkalne i zamieszkiwanie rozpatrywane w aspekcie materialnym jawią się intuicyjnie, zwłaszcza w dzisiejszych kryzysowych czasach, najbardziej ogólnym i zarazem zrozumiałym celem oraz przedmiotem dociekań naukowych. Pojęcie środowiska mieszkalnego podobnie jak pojęcie zamieszkiwania dopiero po zdefiniowaniu lub określeniu stać się może jak inne pojęcia terminem. Trudno jednak do dziś poza sformułowaniami typu słownikowo-encyklopedycznego o przyjętą w piśmiennictwie naukowym definicję pojęć środowisko mieszkalne oraz zamieszkiwanie, wobec ich wieloznaczności i złożoności. W rozumowaniu prowadzącym do określania środowiska mieszkalnego Adam Andrzejewski akcentował niezwykle istotne znaczenie mieszkania i warunków mieszkaniowych w życiu indywidualnym i społecznym. Zauważał, że poprzez kształtowanie stosunków i więzi sąsiedzkich oraz tworzenie społecznych form samorządu, mieszkanie, a także formy organizacji osiedli i zespołów mieszkaniowych odgrywają coraz istotniejszą rolę w kształtowaniu szerszego środowiska społecznego opartego na więzi przestrzennej. Na szczeblu rodziny i innych gospodarstw domowych wpływ mieszkania i warunków mieszkaniowych wskazywał jako integrujący lub zgoła skrajnie dezintegrujący 2. W aspekcie polityki społecznej i socjologii przedmiotem zainteresowania polityki mieszkaniowej były u Adama Andrzejewskiego przede wszystkim warunki mieszkaniowe stanowiące jeden z podstawowych elementów warunków bytu jednostki i rodziny oraz rola mieszkania jako platformy reprodukcji ludności, warunków życia i rozwoju kulturowego społeczeństwa. Mieszkanie będące materialnym elementem środowiska społecznego rozpatrywał Adam Andrzejewski w socjologicznych kategoriach stosunków rodzinnych i sąsiedzkich. Działanie czynników społecznych i socjologicznych ujmował na tle szerszych zależności rozwoju społeczno-gospodarczego. Spostrzegał znaczenie mieszkania w tym rozwoju podobnie do roli, jaką powinna spełniać infrastruktura społeczna 3. 1 A. Stasiak, M. Cesarski, (red.), (2001), Profesor Adam Andrzejewski i jego dzieło. Procesy mieszkaniowe, urbanizacyjne i społeczne, KPZK PAN Biuletyn z. 196, Warszawa, passim. 2 Tamże. 3 A. Andrzejewski, (1979), Społeczne aspekty polityki mieszkaniowej, w: A. Rajkiewicz (red.), Polityka społeczna, PWE, Warszawa, s

4 Adam Andrzejewskiego określał mieszkanie jako podstawę zamieszkiwania poprzez zespół funkcji, których realizacja wymaga odpowiedniej przestrzeni oraz obiektów i urządzeń. Mieszkanie w techniczno-budowlanym ujęciu ograniczał do obudowanej, przeznaczonej dla rodziny przestrzeni. W rozumieniu architektoniczno-urbanistycznym rozszerzał znaczenie mieszkania o jego otoczenie, czyli o zagospodarowany dla celów mieszkalnych teren, w tym usługowe urządzenia towarzyszące z zakresu infrastruktury społecznej 4. Tak pojmowane mieszkanie i sposób zamieszkiwania łączył Profesor z wyposażeniem obszaru zabudowy mieszkaniowej również w inne elementy głównie w obiekty i urządzenia z zakresu infrastruktury komunalnej będącej rodzajem infrastruktury technicznej najbliższej osadnictwu. Wykazał przy tym celowość traktowania zasobu mieszkaniowego jako infrastruktury mieszkaniowej, zwłaszcza w wymiarze przestrzennym 5. Przekonywał, że przy przestrzennym ujmowaniu związków infrastruktury mieszkaniowej, społecznej, komunalnej wraz z ich wymiarem instytucjonalnym, a więc także z działającymi tam ludźmi, człony te tworzą przede wszystkim infrastrukturę osadniczą wyznaczającą i kształtującą układy osadnicze i ich wewnętrzną hierarchię. Dodawał, że dopiero na tle układów osadniczych oraz występujących w nich relacji między rozmieszczeniem i funkcjami mieszkań oraz pozostałych składników infrastruktury osadniczej, a także między elementami różnych struktur osadniczych można podjąć analizę i weryfikację drugiej po dostępności społecznej niezmiernie ważnej cechy tej infrastruktury, mianowicie dostępności przestrzennej. Zastosowanie kryterium przestrzenno-funkcjonalnego oznacza wtedy, że do zakresu infrastruktury osadniczej, stanowiącej antropogeniczną podstawę środowiska mieszkalnego, zaliczać można obiekty, urządzenia i instytucje podbudowujące osadnictwo, które w zależności od wymiaru przestrzennego spełniać mogą określone funkcje w procesach osiedleńczych. W kwestii dostępności przestrzennej Adam Andrzejewski podkreślał kategorie czasu i kosztów związanych z pokonywaniem odległości liniowej (fizycznej). Stwierdzał, że rozpatrywanie dysproporcji w rozmieszczeniu w tradycyjnym ujęciu utraciło znaczną część swoich racji. Istotną widział bowiem dla mieszkańca miasta czy regionu nie tyle odległość liniową dzielącą go od miejsca, 4 A. Andrzejewski, (1987), Polityka mieszkaniowa, PWE, Warszawa, s A. Andrzejewski, (2074), Ogólne kierunki rozwoju infrastruktury mieszkaniowej w Polsce w latach , w: A. Andrzejewski, H. Kulesza (pod kier.), Infrastruktura mieszkaniowa i jej zróżnicowanie regionalne , Studia KPZK PAN t. XLVIII, PWN, Warszawa, s

5 gdzie może zaspokoić swoje potrzeby społeczne, ile czas, a zwłaszcza koszt potrzebne na jej pokonanie 6. Istotne bezpośrednie konsekwencje badawcze stosowania kryterium przestrzenno-funkcjonalnego polegają na potrzebie dołączenia do zakresu infrastruktury osadniczej, a tym samym do znacznie szerszego zakresu środowiska mieszkalnego kolejnych elementów: infrastruktury handlu także hurtowego oraz infrastruktury transportowo-komunikacyjnej. Zwłaszcza kompleks transportowo-komunikacyjny powiązany ściśle w czasach powiększającej się liniowej odległości miejsca pracy i mieszkania z kwestią ładu przestrzennego złożonych struktur osadniczych decyduje o istotnych cechach standardów osiedleńczych. Rozwiązania transportowo-komunikacyjne przeciwdziałać mogą na co zwracał uwagę Profesor Adam Andrzejewski m.in. dalszemu wzrostowi koncentracji i gęstości zabudowy w miastach i układach osadniczych 7. Część miejskiej infrastruktury komunikacyjnej traktować można przy tym jako składnik szerzej pojętej infrastruktury komunalnej, a sieć handlu detalicznego jako element rozszerzający zakres infrastruktury społecznej. Podobne rozumowanie wykorzystać można przy zastosowaniu kryterium przestrzenno-funkcjonalnego do infrastruktury energetycznej oraz innej. W dalszym rozwinięciu, u Adama Andrzejewskiego owe przekształcane przez człowieka środowisko mieszkalne zyskuje cechy dynamicznego układu przestrzennego, mającego autonomiczne prawa rozwoju. Obejmuje bowiem również elementy środowiska naturalnego, w tym przetworzone przez człowieka w przestrzeni zamieszkiwania i oddziałujące na niego 8. Rozwinięcie to nabrało znaczenia wraz ze wzrostem oświatowo-wychowawczej, kulturowej i ekologicznej roli mieszkalnictwa i osadnictwa obejmującej także wrażenia, które człowiek odbiera z otaczającego środowiska materialnego antropogenicznego i naturalnego. 6 A. Andrzejewski, (1974), Infrastruktura społeczna, jej rola i miejsce w układzie osadniczym, w: Gospodarka komunalna i mieszkaniowa i jej rola w społeczno-ekonomicznym rozwoju kraju, Monografie i Opracowania nr 30, SGPiS, Warszawa, s ; A. Andrzejewski, (1979), Związki infrastruktury społecznej z rozwojem i rozmieszczeniem mieszkalnictwa oraz infrastruktury osadniczej, w: Kształtowanie infrastruktury społecznej w Polsce w latach oraz uwarunkowania i przesłanki jej rozwoju w latach w latach , KPPiPS PAN, INP UG, Gdańsk, s ; A. Andrzejewski, (1991), Procesy urbanizacyjne w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, KPZK PAN, Biuletyn z. 154, PWN, Warszawa, s , A. Andrzejewski, (1970), Potrzeby mieszkaniowe. Problemy i perspektywy, Biblioteka Wiedzy Współczesnej Omega, Wiedza Powszechna, Warszawa, s A. Andrzejewski, (1987), dz. cyt. 10

6 Szersze pośrednie konsekwencje badawcze tak określonego przez Adama Andrzejewskiego środowiska mieszkalnego są wielorakie i interdyscyplinarne. Mieszkalnictwo stanowi bowiem w rozumowaniu polskiej szkoły badań szczególny element systemu społeczno-gospodarczego. Powinno być w związku z tym ogniskiem realizacji szerszych zadań społeczno-gospodarczych obejmujących wymiar przestrzenny. W wymiarze tym istotne staje się założenie kształtowania osiedli mieszkaniowych z niezbędną infrastrukturą jako podstawowej formy zamieszkiwania stanowiącej wiodący lokalny czynnik równoważenia rozwoju przestrzeni zamieszkanej. Założenie to obejmuje urbanistyczno-architektoniczne oceny osiedli mieszkaniowych oraz znacznie wykraczające poza wymiar lokalny ich oceny środowiskowo-ekologiczne. Środowiskowo-ekologiczna waloryzacja podnosi osiedla mieszkaniowe do rangi i wymiaru osiedli ludzkich wyznaczających globalną przestrzeń zamieszkaną i mającą podlegać rozwojowi w duchu koncepcji trwałego rozwoju. Wynikające z założeń polskiej szkoły badań spojrzenie na politykę mieszkaniową stanowiącą podstawę polityki osadniczej pokazuje ich pożądaną wiodącą rolę w osiąganiu nadrzędnego megaspołecznego humanistycznego celu w postaci zrównoważonego rozwoju przestrzeni zamieszkiwania człowieka służącego sprawiedliwości społecznej, w tym międzypokoleniowej. Znaczenie polityki mieszkaniowej i osadniczej w równoważeniu rozwoju przestrzeni zamieszkiwania jest zgodnym z myślą Profesora, rysującym się kierunkiem badań. W zakresie przestrzeni zamieszkiwania w której dany człowiek tylko bywa z różną częstotliwością lub nie bywa w ogóle wyodrębniona została przestrzeń zamieszkana identyfikowana z osiedlaniem się i gospodarowaniem, tj. z systematycznym przebywaniem człowieka. Postulowana nowa rola infrastruktury mieszkaniowej i osadniczej polega na możliwości równoczesnego spełniania przez nie funkcji podbudowy i zasadniczego pola urzeczywistniania koncepcji trwałego rozwoju, a przez to równoważenia rozwoju przestrzeni zamieszkanej oraz całej przestrzeni zamieszkiwania. Konsekwencje badawcze myśli Profesora Adama Andrzejewskiego dotyczącej środowiska mieszkalnego człowieka są zatem jakże znaczące. Maciej Cesarski 11

7 12