Pochodzenie staroobrzędowców (rozłam w Kościele prawosławnym)

Transkrypt

1 KIERUNKI MIGRACJI ROSYJSKICH STAROOBRZĘDOWCÓW PO RASKOLE : GENEZA KONTAKTÓW JĘZYKOWYCH Anna Tokarewicz Studenckie Koło Slawistyczne, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Opiekun naukowy: dr Helena Pociechina Pochodzenie staroobrzędowców (rozłam w Kościele prawosławnym) Emigracja staroobrzędowców z terenów Rosji była wynikiem rozpadu Kościoła prawosławnego tzw. raskołu. Jego bezpośrednią przyczyną był konflikt związany z wprowadzeniem reform niektórych obrzędów kościelnych i tekstów religijnych w II połowie XVII wieku z inicjatywy cara Aleksego Michajłowicza i patriarchy Nikona. Poszło o to, czy należy się żegnać dwoma (Rosjanie), czy trzema (Grecy) palcami, czy w Eucharystii należy używać siedmiu, czy też pięciu prosfor (chlebów, którymi celebruje się sakrament), czy alleluja należy powtarzać dwa, czy też trzy razy, czy procesje dookoła świątyni winny chodzić zgodnie z pozornym ruchem słońca, czy też na odwrót, czy imię Jezus pisze się przez jedno i (Isus), czy przez dwa (Iisus),czy chrzest powinien odbywać się przez całkowite zanurzenie, czy przez polewanie głowy. Reformy NIE dotyczyły dogmatów wiary. Pod tym względem staroobrzędowcy są tak samo wyznawcami prawosławia, jak wszyscy członkowie Kościołów prawosławnych.1 Aleksemu chodziło o uwiarygodnienie rosyjskiego Kościoła w oczach innych narodów prawosławnych. Stąd gotowość do pójścia na ustępstwa w dziedzinie obrzędowości. Kościół rosyjski miał zamiar stać się również autorytetem dla przyłączonej w 1654 r. lewobrzeżnej Ukrainy i jej stolicy, Kijowa. W 1654 roku na soborze zwołanym w Moskwie w obecności cara, Nikon postanowił dokonać poprawek w księgach kościelnych, opierając się na słowiańskich i greckich rękopisach. Szybko powstała opozycja soborowa, którą w latach nazywano heretykami i raskolnikami. Od tego momentu rozpoczęły się jawne prześladowania ze strony władzy świeckiej i kościelnej. W 1685 roku caryca Zofia wydała specjalny ukaz, zgodnie, z którym przeciwnicy reform mogli być skazywani na śmierć. Spowodowało to masowe ucieczki staroobrzędowców na bezludne dotychczas tereny Rosji, a i gdy tutaj nie mogli czuć się bezpieczni - za granicę. Falę migracji potęgowały jeszcze wprowadzane za panowania Piotra Wielkiego reformy obyczajów. Staroobrzędowcy zawsze pozostaną obywatelami drugiej kategorii i dopiero w 1905 r. otrzymają pełnię praw obywatelskich. Zaś w 1971 roku Kościół prawosławny zdejmie klątwy nałożone na stare obrzędy.2 Możemy wyróżnić kilka grup staroobrzędowców, wśród nich dwie główne: popowcy i bezpopowcy (nie uznawający hierarchii kościelnej, którą uznawali za skażoną znamieniem antychrysta, wynikiem czego była całkowita rezygnacja z kapłaństwa. Zaś w nabożeństwach i sakramentach ograniczyli się do niezbędnego minimum). 1 Dokument elektroniczny: 2 Dokument elektroniczny: 1

2 Cel badań Celem mojej pracy jest badanie kontaktów kulturowych w okresie formowania się ośrodków staroobrzędowców na emigracji (głównie na Mazurach) oraz ich wpływ na tradycyjne obrzędy i kulturę wspólnot staroobrzędowców, a także związane z adaptacją w nowym środowisku przemiany językowe. Kierunki migracji (Polska) Głównymi terenami, na których osiedlali się pierwsi emigranci spośród staroobrzędowców była: ukraińska osada Starodubie, która łączyła żywe kontakty handlowe z Moskwą oraz tereny Rzeczypospolitej Obojga Narodów (z gł. ośrodkiem na wyspie Wietce obecnie obwód Homelski na Białorusi, gdzie ukształtował się potężny ośrodek religijny popowców). Polscy dzierżawcy ziem oferowali to, na co staroobrzędowcy nie mogli liczyć w ojczystym kraju - wolność religijną oraz szereg przywilejów i ulg m.in. wolność osobistą tzn. że mogli się swobodnie przemieszczać po wpłaceniu czynszu za dzierżawioną ziemię. Bezpopowcy na terenach Rzeczypospolitej osiedlali się również w miejscowościach położonych w pobliżu granicy rosyjskiej w tzw. Inflantach Polskich, Kurlandii i na Litwie oraz na terenach WKL-u. Na ziemię suwalsko sejeńską starowiercy przybywali z Kurlandii, Ukrainy i z ziemi nowogrodzko pskowskiej. Pierwsi staroobrzędowcy zajmowali się gł. uprawą roli, rzemiosłem, rybolówstwem itp. Do końca XIX wieku utrzymywali własnych nauczycieli, którzy uczyli dzieci j. cerkiewnosłowianskiego i zasad religii. Potem wprowadzono obowiązek uczęszczania dzieci do szkół państwowych. W XVIII wieku powstało nowe centrum staroobrzędowców - gmina wileńska. W 1907 roku gmina została uznana przez władze i zatwierdzona jako samodzielna parafia z prawem prowadzenia ksiąg metrykalnych i zapisów kościelnych. Po I wojnie światowej w granicach państwa polskiego znalazło się ok. 50 tys. staroobrzędowców. W latach trzydziestych XIX wieku starowiercy osiedlali się również w ówczesnych Prusach Wschodnich. W 1925 roku na I Ogólnopolskim Zjeździe Staroobrzędowców, starowiercy uzyskali statut równouprawnienia wyznania w Polsce, czego nie mogli doczekać się w kraju ojczystym. Obecnie największe skupiska starowierców mieszczą się na ziemi augustowskiej, suwalskiej oraz białostockiej (z ośrodkami we wsiach Wojnowo, Gałkowo, Nikołajewo, Gabowe Grądy i in.). Ich liczbę szacuje się na około Ta rozbieżność wynika z faktu, że wielu staroobrzędowców uległo asymilacji, poprzez zawieranie małżeństw z innowiercami, odchodzenie od wiary i obyczajów przodków. Suwałki są po dziś dzień prężnie działającą gminą wyznaniową z siedzibą Naczelnej Rady Staroobrzędowców. Wojnowo niegdyś centrum bezpopowców, gdzie mieścił się klasztor staroobrzędowców a później klasztor żeński dziś jest tylko obiektem zainteresowań przyjezdnych. Niestety liczba wyznawców starej wiary w tym regionie (okolice Augustowa) stale maleje. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ich liczba uległa zdziesiątkowaniu na skutek masowych wyjazdów do Niemiec (z ponad tysiącosobowej rzeszy wyznawców pozostała zaledwie setka). Migracje staroobrzędowców do innych krajów europejskich i za ocean W czasach prześladowań starowiercy emigrowali także do: Rumunii (ówczesne Austro Węgry) w I poł. XIX wieku powstał tutaj klasztor oraz hierarchia odprawiających nabożeństwa popów starowierców; Turcji, Chin (w okresie kolektywizacji wsi) oraz do Ameryki Północnej (z głównymi ośrodkami w Oregonie, Pensylwanii i 2

3 na Alasce) i Południowej (gł. do Brazylii). Po rewolucji komunistycznej w Chinach potomkowie starowierców tam mieszkających, przedostali się do Hongkongu a potem, po wielu zaproszeniach do Australii i krajów Ameryki Południowej. W gł. ośrodku w Brazylii założyli 2 osady, gdzie żyli ok. 4 lat, zanim wyemigrowali do USA w 1964 roku. Główna fala emigracji staroobrzędowców do USA miała miejsce w latach 60-tych XX wieku, w tym czasie wiele grup po drodze osiedlało się w Australii i Ameryce Południowej. Amerykańskie wspólnoty ich życie w zachodnim społeczeństwie Wspólnoty w Ameryce Północnej składają się głównie z potomków staroobrzędowców pochodzących z Syberii, Dalekiego Wschodu oraz Turcji. Tylko nieliczne z najstarszych wspólnot pochodziły z Rosji, większość z nich nigdy w Rosji nie była. Oregońska wspólnota liczy ok tys. wiernych. Grupy starowierców związane z tą wspólnotą, żyją także na Alasce (ok ludzi) i w Kanadzie (ok.500 ludzi). W niektórych aspektach obyczaje starowierców odpowiadają wymaganiom stawianym przez społeczeństwa zachodnie. Etyka protestantyzmu u ortodoksyjnych starowierców stała się podstawową częścią ich etyki pracy (dla nich ciężka praca, oszczędność i staranność prowadzą do osiągnięcia sukcesu i w swoim czasie posłużyły do rozwoju wczesnego kapitalizmu). Oregońscy starowiercy mają wiele wspólnego z protestantami są tak samo niezależni i przedsiębiorczy, obchodzą się bez księży, żyją we wspólnotach, które mają własne zasady i hierarchię wartości. Zachodni starowiercy przyzwyczaili się do pluralizmu charakterystycznego dla małozaludnionych terenów Oregonu i Alaski. Wewnętrzne życie każdej z grup jest podporządkowane własnym prawom i obyczajom. Jeśli chodzi o demokrację, wielu starowierców żyjących w USA, przyjęła obywatelstwo amerykańskie i bierze udział w lokalnych i narodowych wyborach. Przemiany kulturowe związane z adaptacją w nowym środowisku Szczególnie na terenie Polski zauważalny jest proces integracji starowierców z otaczającym ich społeczeństwem. Następuje migracja ze wsi do miast, a co za tym idzie większe rozproszenie starowierców na ziemiach byłego woj. suwalskiego (gdzie żyje ponad 360 staroobrzędowców - rok 1990), pojawia się coraz większa liczba małżeństw mieszanych tj. staroobrzędowca z przedstawicielem wiary katolickiej lub niewierzącym. Brak dostatecznej ilości ksiąg, wykształconych chórzystów i lektorów prowadzi do redukcji nabożeństw do minimum. Tylko w wielkie święta, takie jak: Wielkanoc i Boże Narodzenie zbiera się większa liczba wiernych, na cotygodniowe nabożeństwa przyjeżdża średnio ludzi (nabożeństwa odbywają się w świątyniach zwanych molennami, obecnie czynne są dwie: w Wodziłkach i Suwałkach). Niepokojące jest to, że z roku na rok maleje liczba staroobrzędowców potrafiących czytać teksty w języku starocerkiewnosłowańskim, mimo że od 1992 roku zaczęto prowadzić zajęcia religii dla ok. 30 dzieci staroobrzędowców w Suwałkach. Mimo że starowiercy starają się rygorystycznie przestrzegać tradycji religijnych, z roku na rok tracą na surowości. Na przykład chrzest, który powinien być dokonany w ciągu 40 dni od dnia narodzin, lecz często ten obowiązek jest naginany przez samych rodziców lub w zależności od zdrowia dziecka.oddzielnym problemem jest chrzczenie dzieci z małżeństw mieszanych (gdy jedno z rodziców jest innego wyznania lub jest niewierzące). Od 1988 roku jest to możliwe za zgodą obojga rodziców. Kiedyś chrzest odbywał się w otwartych zbiornikach wodnych, teraz chrzest ma miejsce w molennie przy użyciu beczki chrzcielnicy. 3

4 Dziś niewielu staroobrzędowców pracuje na roli, większość z nich mieszka w miastach. Mimo tego starają się oni przestrzegać postów i zasad przyrządzania posiłków. W czasie licznych postów (których liczba często przewyższała liczbę dni niepostnych) nie jedzono mięsa, ani nabiału. Wtedy na stole pojawiały się dania jarskie. Język staroobrzędowców na ziemiach polskich Staroobrzędowcy żyjący obecnie w Polsce posługują się gwarą rosyjską, która zachowała wiele cech archaicznych, będących wynikiem izolacji od żywego języka rosyjskiego. Jednakże gwara jest w ciągłym kontakcie z językiem polskim i gwarami języka polskiego (suwalską bądź mazurską) i dzięki temu ulega ciągłym przeobrażeniom. Językiem liturgii jest język starocerkiewnosłowiański, w którym są napisane księgi liturgiczne. Dzieci uczą się czytać w tym języku na lekcjach religii. Język cerkiewnosłowiański zachował się głównie dzięki zasadzie niedopuszczania do żadnych zmian w tekstach religijnych. Od 1990 roku nauczanie religii w Polsce przybrało charakter oficjalny tzn. religia stała się przedmiotem szkolnym.3 Staroobrzędowcy żyjący w ośrodku suwalsko sejneńskim i augustowskim są dziś dwujęzyczni (posługują się językiem polskim i gwarą rosyjską), a w ośrodku mazurskim trójjęzyczni (obok języka rosyjskiego i polskiego posługują się językiem niemieckim, który w tym regionie do 1945 roku był językiem państwowym). Gwara rosyjska jest głównie używana w codziennej komunikacji między członkami rodziny i wspólnoty staroobrzędowców. Język polski jest używany na zewnątrz tj. w kontaktach z innowiercami, jest także językiem urzędowym, publicznym i wykładowym w szkołach. W miastach starowiercy przestawiają się na język polski, który wg nich stoi wyżej rangą niż rosyjski, jest także symbolem awansu społecznego i ekonomicznego. Wynikiem zanikania gwary rosyjskiej jest także zawieranie małżeństw mieszanych.4 Wnioski Starowiercy żyjąc na obczyźnie potrafili zachować tradycyjne obrzędy religijne i kulturowe, mimo niesprzyjających warunków oraz obaw, że wpływy kultury zachodniej zniszczą młodzież a ich religia zacznie stopniowo zanikać. Stało się inaczej dzieci są wychowywane w duchu religijnej etyki XVII wieku i jednocześnie gotowe są do życia w warunkach struktur demokratycznych XXI wieku. Nabożeństwa do dziś odbywają w języku cerkiewnosłowiańskim. Dzieci czynnie uczestniczą w liturgii. Jedyne zmiany zauważalne są w obrębie języka mówionego: m.in. przenikanie cerkwizmów do gwary, która na terenach Mazur zachowała się w najbardziej archaicznej postaci, czego przyczyną była ponad stuletnia izolacja od języka rosyjskiego. Dopiero w ostatnim okresie tj. od około 20 lat, młode pokolenie zaczęło się polonizować i nastąpiło szybkie wypieranie cech gwarowych przez język literacki. Zauważono m. in. unikanie przez starowierców wyrazów zgrubiałych i wulgarnych. Osoby starszej generacji używają zdrobnień i pieszczotliwych określeń, co wynikało głównie z podporządkowania się nakazom religijnym. Na Mazurach starowiercy posługują się: językiem polskim, rosyjskim i niemieckim, w innych regionach posługują się gwarą i językiem polskim. 3 A. Zielińska, Wielojęzyczność staroobrzędowców mieszkających w Polsce, Warszawa 1996, s A. Zielińska, Wielojęzyczność..., Warszawa 1996, s

5 Literatura Grek-Pabisowa, I. (1999), Staroobrzędowcy. Szkice z historii, języka, obyczajów, Warszawa. Iwaniec, E. (1977), Z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich XVII- XX wiek, Warszawa. Jaroszewicz-Pieresławcew, Z. (1995), Starowiercy w Polsce i ich księgi, Olsztyn. Grek-Pabisowa, I., Maryniakowa, I., R. Morris (red.) (2004), Skupiska staroobrzędowców w Europie, Azji i Ameryce. Warszawa Strony internetowe: 5