WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU

Transkrypt

1 Zeszyty Majdanka 2003, t. XXII BEATA SIWEK-CIUPAK WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU Wojna niemiecko-radziecka na Białorusi miała szczególnie bezwzględny charakter, Białoruś znalazła się bowiem w strefie bezpośredniej walki dwóch totalitaryzmów nie liczących się z żadnymi stratami, w tym także ludzkimi. Szacuje się, że okupanci zamordowali około 750 tys. ludności cywilnej, a ogólny spadek liczby mieszkańców Białorusi wyniósł 32% (z ok. 9,2 mln tuż przed wojną do 6,3 mln w końcu 1944 r.) 1. W toku przygotowań do agresji na Związek Radziecki wiosną 1941 r. niemieckie kierownictwo polityczne i wojskowe opracowało szczegółowe wytyczne do prowadzenia działań wojennych, w tym między innymi przez policyjne grupy operacyjne Einsatzgruppen, których zadaniem była pacyfikacja zajmowanych terenów, fizyczne likwidowanie funkcjonariuszy radzieckiego aparatu władzy, komunistów i Żydów. Naczelny dowódca sił zbrojnych III Rzeszy Wilhelm Keitel rozkazem z 13 maja 1941 r. skierowanym do oficerów Wehrmachtu znosił wszelką odpowiedzialność żołnierzy Wehrmachtu za działania skierowane przeciwko wrogo nastawionej miejscowej ludności i zachęcał do bezlitosnego używania wobec niej broni lipca 1941 r. Heinrich Himmler wydał rozkaz, aby wobec ludności wspierającej radzieckich maruderów i partyzantów stosować najostrzejsze środki mężczyzn rozstrzeliwać, kobiety i dzieci deportować, wsie palić 3. Wobec militarnych sukcesów wojsk niemieckich i utraty kontroli nad większą częścią Białorusi Zachodniej przez wojska radzieckie w pierwszym okresie wojny, 29 czerwca 1941 r. Rada Komisarzy Ludowych ZSRR i KC WKP(b) wydała dyrektywę, w której nakładała na komunistów obowiązek organizowa- 1 Szerzej na ten temat: J. Turonek: Białoruś pod okupacją niemiecką. Warszawa 1993, s. 236 i nast.; E. Mironowicz: Białoruś. Warszawa 1999, s. 169 i nast. 2 E. Mironowicz: op. cit., s Na tej podstawie już latem i jesienią 1941 r. spalono wiele białoruskich wsi, zwłaszcza położonych w pobliżu dużych obszarów leśnych. J. Turonek: op. cit., s. 150.

2 B E A T A S I W E K - C I U P A K nia działań dywersyjnych i ruchu oporu na zajętych przez Niemców obszarach ZSRR. Próby unikania wsparcia dla ruchu partyzanckiego miały być traktowane jako zdrada sowieckiej ojczyzny. Pierwszymi organizatorami grup partyzanckich na terenach okupowanych byli żołnierze i oficerowie, którzy nie zdołali się wycofać na wschód podczas odwrotu Armii Czerwonej, a uniknęli niewoli niemieckiej, działacze partyjni i komsomolcy oraz przedstawiciele inteligencji żydowskiej. Dla nich była to jedyna szansa przetrwania. Początkowo znaczenie działań partyzanckich było niewielkie. Liczne grupy zostały zlikwidowane podczas akcji pacyfikacyjnych przeprowadzonych latem i jesienią 1941 r. przez Einsatzgruppen. Jednak od wiosny 1942 r., po klęsce Wehrmachtu pod Moskwą w grudniu 1941 r. i utracie nadziei na wojnę błyskawiczną, sytuacja, zwłaszcza we wschodniej części Białorusi, zaczęła zmieniać się na korzyść partyzantów. Do końca 1942 r. ruch ten objął 47 tys. żołnierzy zorganizowanych w 417 oddziałach. Blisko połowa sił skupiała się w obwodach witebskim i mińskim. Skutki działalności partyzantki sowieckiej w tym okresie sprawiły, że w drugiej połowie 1942 r. Hitler postawił do dyspozycji Himmlera wszystkie rezerwowe siły Wehrmachtu, SS i policji w celu rozbicia podstawowych sił ruchu oporu przed zimą. Akcja miała zostać przeprowadzona za pomocą zakrojonych na szeroką skalę pacyfikacji (tzw. Grossunternehmen) na wyznaczonych obszarach. Operacje te były skrupulatnie przygotowywane. Nadawano im kryptonim i dokładnie określano teren, jaki miały obejmować. Skierowane głównie przeciwko oddziałom partyzanckim, dotykały przede wszystkim ludność cywilną, wobec której stosowano odpowiedzialność zbiorową w celu zniechęcenia do współpracy z partyzantami. Ci z kolei, zorientowawszy się w koncentracji większych sił zbrojnych na danym terenie, opuszczali go i wracali dopiero po zakończeniu akcji. W okresie okupacji, na terenie Białorusi dokonano ponad 60 wielkich operacji pacyfikacyjnych obejmujących cały rejon i ponad 80 mniejszych tak zwanych ekspedycji karnych o różnym zasięgu i charakterze. W trakcie tylko dużych akcji pacyfikacyjnych spalono 692 wsie, zamordowano około 100 tys. osób, około 380 tys. deportowano najpierw do obozów przejściowych w Witebsku, Mohylewie, Bobrujsku, Borysowie i Mińsku, a następnie do pracy przymusowej do Niemiec i obozów koncentracyjnych, a dobytek zarekwirowano 4. W wyniku przeprowadzonych akcji, wśród deportowanych w obozach przejściowych znalazło się wiele dzieci. W związku z interwencją dowództwa nie- 4 J. Turonek: op. cit., s , 236; E. Mironowicz: op. cit., s ; A. Adamowicz, J. Bryl, W. Koleśnik: Ja ze spalonej wsi... Świadectwa ocalonych. Warszawa

3 WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU mieckich oddziałów operacyjnych armii północ, by wydać decyzję o ich dalszym losie 6 stycznia 1943 r. Heinrich Himmler wydał rozkaz, na podstawie którego deportowaną ludność wraz z bezwartościowymi pod względem rasowym dziećmi kierowano do obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu i na Majdanku. Jednocześnie zwrócił się do szefa Głównego Urzędu Gospodarczo- Administracyjnego (WVHA) Oswalda Pohla z poleceniem utworzenia obozu dla dzieci i nieletnich. Zdecydował on, że taki obóz zostanie utworzony w istniejącym już obozie KL Lublin. W tym celu odpowiednio przygotowane miało zostać pole V, o czym 25 stycznia 1943 r. Pohl poinformował pisemnie Himmlera 5. Jednak pod koniec marca 1943 r. grupa urzędowa D WVHA wyjaśniła, że konieczność przeprowadzenia prac budowlanych na Majdanku spowoduje zwłokę w organizacji nowego obozu dziecięcego. Szef Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych Richard Glücks doszedł natomiast do wniosku, że zajmowanie się losem dzieci band nie leży w gestii WVHA i przekazał sprawę do Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). Ponieważ powstanie obozu przeciągało się, a wojsko w dalszym ciągu borykało się z problemem osieroconych dzieci, mniej więcej w połowie maja 1943 r. dowództwo Einsatzgruppe B zasugerowało, aby nie rozdzielać matek i dzieci. Miało to powstrzymać kobiety przed podejmowaniem prób ucieczek 6. Do utworzenia autonomicznego obozu dla dzieci na Majdanku ostatecznie więc nie doszło. Mimo to wraz z pierwszymi transportami z Białorusi przywieziono na Majdanek także dzieci białoruskie 7. Białorusini, którzy stanowili na Majdanku jedną z najliczniejszych więźniarskich grup narodowościowych, nie doczekali się dotychczas oddzielnego opracowania. Badacze najczęściej traktowali ich jako jedną grupę z Ukraińcami. Jednakże materiały przechowywane w Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku pozwalają na osobne, szersze omówienie zagadnień związanych z przetrzymywaniem w lubelskim obozie więźniów tej narodowości. Wśród wykorzystanych w niniejszej pracy dokumentów najważniejszą grupę stanowią meldunki Komendantury Sicherheitspolizei i SD kierowane do KL Lublin. Zawierają one daty transportów oraz dane liczbowe z podziałem na kobiety, mężczyzn i dzieci. Druga kategoria, to dokumenty wytworzone przez 5 Za: J. Marszałek: Majdanek. obóz koncentracyjny w Lublinie. Warszawa 1981, s. 64; Z. Murawska: Dzieci w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Zeszyty Majdanka t. V (1971), s Szerzej na temat planów utworzenia obozu dla dzieci na Majdanku patrz: Z. Murawska: Dzieci w obozie..., s.141, Podobnie stało się w Auschwitz patrz: K. Żywulska: Przeżyłam Oświęcim. Warszawa 1946, s. 65-6; D. Czech: Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz. Oświęcim 1992, ss. 370, 447, 516, 536, 543, 565,

4 B E A T A S I W E K - C I U P A K kancelarie obozowe kartoteki: odzieżowa i pieniężna oraz dzienne meldunki o stanach liczbowych więźniów za okres od 1 kwietnia do 15 czerwca 1943 oraz za grudzień 1943 r. 8 Z tego samego czasu pochodzą informacje dotyczące aktualnej sytuacji w obozie przekazywane przez poszczególne komórki obozowego ruchu oporu do Organizacji Pomocy Uwięzionym i Spalonym (OPUS) będącej agendą AK w tym sprawozdania z 7 grudnia 1943 i sprawozdanie za okres 1 31 stycznia 1944 r., a także Notatki Marii Rosner z pobytu na Majdanku przechowywane w tymże zespole. Pobyt Białorusinów na Majdanku znalazł odzwierciedlenie również we wspomnieniach więźniów polskich, zwłaszcza zaś więźniarek. Z przekazów tych możemy zaczerpnąć wiadomości przede wszystkim o losie kobiet i dzieci białoruskich. Do najważniejszych zaliczyć należy wspomnienia Eugenii Deskur-Dunin-Marcinkiewicz 9, mianowanej blokową w jednym z baraków przeznaczonych dla Białorusinek. Pisze ona o wykonywanej przez nie pracy, o handlu wymiennym, który zorganizowały dla ratowania życia, o postawach religijnych. Wspomnienia Heleny Kurcyusz, która jak wiadomo opiekowała się grupą chłopców białoruskich, zawierają informacje o losie dzieci. Dzięki jej pracy zachowało się wiele nazwisk zarówno dzieci, jak i matek białoruskich 10. O sytuacji w baraku dzieci białoruskich nieco informacji dostarcza pamiętnik Wandy Burakiewicz-Ślusarczyk 11 i Protokół przesłuchania świadka Aleksandry Nostitz-Jackowskiej Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku (dalej APMM), Archiwum administracji obozu koncentracyjnego w Lublinie (dalej KL Lublin), sygn. I d 6, I d 21, Kartoteka odzieżowa; sygn. I d 26, Kartoteka pieniężna; sygn. I d 16, Doniesienia obozu kobiecego o nowych transportach więźniarek; sygn. I a 2, Dzienne meldunki o stanach liczbowych więźniów przesłane przez komendanturę KL i FKL Lublin do WVHA Amstgruppe D ; Zbiór foto- i kserokopii dokumentów (dalej: Fotokopie), sygn. XIX-595, Meldunki o stanach liczbowych więźniów (1 IV-14 VI 1943), (oryg. w Archiwum Muzeum Medycyny Wojskowej w Sankt Petersburgu dalej AMMW, sygn ). 9 APMM, Pamiętniki, relacje, ankiety byłych więźniów (dalej: Pamiętniki i relacje), sygn. VII- 117, Eugenia Deskur-Dunin-Marciniewicz: Kandydat do wspólnego stołu wolnych demokratycznych narodów. 10 APMM, Archiwum organizacji więźniów , sygn. IV-46, Pamiątki Heleny Kurcyusz ( ). Notatka dotycząca dzieci białoruskich w obozie, spis nazwisk dzieci białoruskich; H. Kurcyusz: Dziecięce komando. (W:) Przeżyli Majdanek. Wspomnienia byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku. Wstęp, wybór i opracowanie Cz. Rajca, A. Wiśniewska. Lublin 1980 i (W:) My z Majdanka. Wspomnienia byłych więźniarek. Praca zbiorowa pod red. K. Tarasiewicz. Lublin APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-932, Wanda Burakiewicz-Ślusarczyk: Człowiek człowiekowi. 200

5 WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU Oddzielną grupę materiałów stanowi korespondencja byłych więźniów Majdanka z Państwowym Muzeum na Majdanku. Listy pisane do PMM w latach przez byłych więźniów wówczas przeważnie dzieci pozwalają zorientować się w przyczynach aresztowań, czasie, w którym one nastąpiły, warunkach transportu, czasami warunkach bytowych w obozie lubelskim. Są to jednak przeważnie informacje bardzo ogólne, zdarza się, że błędne. Podobny charakter ma zbiór nagrań wideo pochodzący z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. W grupie tej nie można pominąć wspomnień Piotra Kiriszczenki dziesięcioletniego więźnia Majdanka 13. Niestety, bardzo mało informacji zachowało się na temat pobytu w obozie mężczyzn z Białorusi. Wszystko, co posiadamy na ten temat, to strzępy wspomnień dzieci rozdzielonych z ojcami, oraz wspomnienie więźnia IV pola Mariana Pycha 14 o białoruskich współtowarzyszach niedoli. Być może fakt ten tłumaczy to, że Białorusini przebywali właśnie na polu IV, z którego generalnie zachowało się mało wspomnień. Jeśli chodzi o opracowania, wiele informacji o kobietach i dzieciach tej narodowości znajdujemy w publikacjach Zofii Murawskiej 15. Informacje o więźniach białoruskich można znaleźć też w artykułach Zofii Leszczyńskiej dotyczących transportów do KL Lublin 16, w których transporty z Białorusi traktowane są łącznie z ukraińskimi jako transporty ze wschodu. Nie można również pominąć Kroniki obozu na Majdanku tejże autorki, wydanej w roku Wiadomości o Białorusinkach dostarcza także artykuł poświęcony życiu religijnemu w obozie Bożeny Fiały 17 oraz chorobom i epidemiom Jolanty Gajowniczek 18. Losem dzieci deportowanych ze spacyfikowanych wiosek białoruskich interesował się dziennikarz, eseista Włodzimierz Litwinow. W orbicie jego zainteresowań znaleźli się także małoletni białoruscy więźniowie lubelskiego obozu koncentracyjnego APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-375, Aleksandra Nostitz-Jackowska, Protokół przesłuchania świadka. 13 P. Kiriszczenko: Transporty z Białorusi. (W:) Przeżyli Majdanek..., s M. Pych: Fluchtverdächtige. (W:) Jesteśmy świadkami. Wspomnienia byłych więźniów Majdanka. Wybór i wstęp: Cz. Rajca, E. Rosiak i A. Wiśniewska. Lublin Z. Murawska: Kobiety w obozie...; tejże: Dzieci w obozie Z. Leszczyńska: Transporty więźniów do obozu na Majdanku. (W:) Zeszyty Majdanka, t. IV (1969); tejże: Transporty i stany liczbowe obozu. (W:) Majdanek Praca zbiorowa pod red. T. Mencla. Lublin B. Fiała: Życie religijne więźniów. (W:) Majdanek , s J. Gajowniczek: Choroby i epidemie. Rewir. (W:) Majdanek , s W. Litwinow: Pojezd iz noczi. Kijów Publikacja ta zawiera m. in. około 120 nazwisk dzieci byłych więźniów obozu w Lublinie. 201

6 B E A T A S I W E K - C I U P A K Na podstawie scharakteryzowanej wyżej bazy źródłowej ustalono przybliżoną liczbę transportów skierowanych z Białorusi na Majdanek, liczbę osób, które nimi przywieziono, a także prześledzono losy obozowe kobiet i dzieci, stosunki z Polakami oraz deportacje do innych obozów w okresie ewakuacji Majdanka. Ludność z Białorusi deportowano do lubelskiego obozu koncentracyjnego od marca 1943 r. do stycznia 1944 r.: 20 marca 1943 r. w obozie koncentracyjnym na Majdanku zarejestrowano 769 kobiet z dziećmi w wieku od 15 do 60 lat przywiezionych z Witebska 20. O obecności dzieci w tym transporcie wspomina więźniarka Jadwiga Ankiewicz, która przebywała w obozie w okresie od 15 I do 17 V 1943 r. Zapisała ona w swoim dzienniku pod datą 22 marca, że były to rosjanki z dziećmi marca tego roku do obozu przybył transport z Mohylewa. Z posiadanych informacji wynika, że liczył do 615 osób APMM, KL Lublin, sygn. I d 16, Doniesienia obozu kobiecego o nowych transportach więźniarek, s. 2 9; Centralna Opieka Podziemia OPUS (dalej OPUS), sygn. XII-11, Notatki Marii Rosner z pobytu na Majdanku , s. 7; Z. Murawska: Kobiety w obozie..., s. 111; Z. Leszczyńska: Kronika..., s Obie autorki podają liczbę 764 kobiet, jednak dokument ma jeszcze jedną stronę, której we wcześniejszych ustaleniach nie wzięto pod uwagę, a która zawiera 5 nazwisk. Wprawdzie są one nieczytelne z powodu dużych ubytków, jednak strona ta z całą pewnością należy do wspomnianego dokumentu; Ch. Gerlach: Kalkulierte Morde. Die deutsche Wirtschafts und Vernichtungspolitik in Weissrussland Hamburg 1999, s Patrz: J. Kiełboń: Dziennik obozowy Jadwigi Ankiewicz. (W:) Zeszyty Majdanka, t. XXI (2001), s APMM, Fotokopie, sygn. XIX-595, Meldunki o stanach liczbowych więźniów...; Z. Leszczyńska: Kronika..., s Ponadto Z. Leszczyńska wymienia transporty przybyłe z terenów ZSRR do bozu na Majdanku 4 i 30 kwietnia 1943 r. Z kartotek odzieżowej i pieniężnej wynika jednak, że ludzie ci pochodzili z terenów Dystryktu Galicja i Reichkommisariatu Ukraina, a nie Białorusi. Patrz Z. Leszczyńska: Kronika..., s. 150, 156 i Z. Leszczyńska: Transporty i stany... (W:) Majdanek , s. 446, 447. Transport r. reprezentuje 14 nazwisk osób zapisanych w kartotece pieniężnej APMM, sygn. I d 26 natomiast z 30 IV 1943 r. w kartotekach: pieniężnej (I d 26) i odzieżowej (I d 6). Wspomnienia byłych więźniów i ich rodzin również sugerują, że transporty białoruskie trafiały do obozu lubelskiego w kwietniu 1943 r. Np. Walentin Samsonow wspomina, że aresztowanie nastąpiło w marcu 1943 r. we wsi Dwuchpolie w powiecie Surażskim w wyniku działań niemieckich oddziałów karnych. Mieszkańców wypędzono z domów, pieszo pognano do Suraża, skąd po 2-3 dniach 10 samochodami przewieziono ich do obozu w Witebsku. Stamtąd koleją, w zatłoczonych wagonach towarowych, przewieziono ich do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Datę przybycia do obozu lubelskiego określa na 20 kwietnia 1943 r. APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540, list Walentina Samsonowa do PMM z dn. 25 IV 1971 r. O kwietniowych transportach wspomina także lekarka w rewirze kobiecym dr Stefania Perzanowska. Utkwiły jej w pamięci, ponieważ tuż po przybyciu dwie kobiety urodziły dzieci, a kilka było w ostatnich tygodniach ciąży. Lubelski Czerwony Krzyż wystarał się o zwolnienie tych kobiet i dzieci z obozu, co nastąpiło 19 kwietnia 1943 r. Informacja ta znajduje potwierdzenie w meldunkach o stanach obozu 19 kwietnia zanotowano wśród Białorusinek o 3 osoby mniej niż 202

7 WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU Następny transport przywieziono do obozu 13 maja 1943 r. Przekazany został przez komendanturę Sicherheitspolizei i SD, Einsatzkommando 9-IV komendę policji w Mohylewie. W jego skład wchodziło 595 osób, w tym 246 kobiet, 265 dzieci, 6 kilkunastoletnich chłopców i 78 mężczyzn czerwca doprowadzono na Majdanek 600 kobiet z dziećmi oraz nieustaloną liczbę starszych mężczyzn 24. Mordechaj Sztrygler więzień Majdanka był świadkiem jego przybycia do obozu. Tak opisał to wydarzenie: Była to dziwna mieszanina ludzka. Młodzi, silni mężczyźni, ubrani po chłopsku z dużymi, ciężkimi workami na plecach. Były kobiety, młode, ale zniszczone, z dziećmi na ręku albo z tobołkami produktów lub pościeli. A w środku starcy, mężczyźni w podeszłym wieku o długich, siwych brodach, idący w szeregu równym, miarowym krokiem. Widać było, że ci ludzie nie mają najmniejszego pojęcia, gdzie ich sprowadzono. Szli cicho i spokojnie, z jakąś dziwną cierpliwością znosili spływający im dużymi kroplami po skroniach pot. [...]. Jakiś Rosjanin od razu poznał swoich i głośno zawołał: Skąd przybywacie, dziadkowie? Już dawno w drodze? - Już dawno. Od tygodni. 25 We wspomnieniach więźniowie zazwyczaj nie podają daty przybycia do lubelskiego obozu. Wspominają jedynie np., że działo się to latem 1943 r., lub np. w czerwcu. Wszyscy niemal przed przywiezieniem ich na Majdanek przetrzydnia poprzedniego. Kłopot w tym, że w dokumentach obozowych nie odnotowano zmian świadczących o przybywaniu do obozu transportów w skład których wchodziły kobiety z Białorusi. Przytoczone wyżej wspomnienia mogą zatem dotyczyć jednego z transportów marcowych. St. Perzanowska: Gdy myśli do Majdanka wracają. Lublin 1970, s. 64, 65; L. Christians: Piekło XX wieku. Zbrodnia, hart ducha i miłosierdzie. Warszawa 1946, s. 44, 48; APMM, Fotokopie, sygn. XIX-595, Meldunki o stanach APMM: Fotokopie, sygn. XIX-597 (oryginały w AMMW, sygn ), Zawiadomienia oddziału Politycznego do Magazynu Odzieżowego z r., s. 17 i 23. W Kronice obozu na Majdanku Z. Leszczyńska wyszczególniła 3 transporty przybyłe do obozu z ZSRR w czerwcu 1943 r. Miały to być grupy więźniów osadzone w obozie 13, 16 i 18 czerwca. Jednakże pod datą 13 czerwca 1943 r. w kartotekach odzieżowej i pieniężnej, które autorka podaje jako bazę źródłową, nie figurują żadne nazwiska. Podobnie rzecz przestawia się z danymi o transporcie z 18 czerwca. W wymienionych dokumentach również nie występują nazwiska więźniów przywiezionych w tym dniu z terenów wschodnich. Z. Leszczyńska: Kronika..., s. 179, 180 i 181; APMM, KL Lublin, sygn. I d 6, Kartoteka odzieżowa. Pod datą 18 czerwca zanotowano szereg nazwisk osób pochodzących z podlubelskich terenów wiejskich np.: z Majdanu (I d 6, v. 58, k. 13); Nasutowa (I d 6, v. 28, k. 3); Wólki (I d 6, v. 45, k. 53) i in; podobnie w kartotece pieniężnej, sygn. I d 26: z Majdanu (v. 32, k. 89); Nasutowa (v. 17, k. 48); Nowodworu (v. 17, k. 47) i in. 24 APMM, KL Lublin, sygn. I d 16, Doniesienia obozu kobiecego o nowych transportach więźniarek, k. 18; sygn. I d 6 np. v. 57, k. 55; v. 48, k. 28; v. 7, k. 27; v. 50, k. 38 i inne; Fotokopie, sygn. XIX-110, KL Lublin, listy transportowe i karty personalne więźniów, k. 93; Z. Murawska: Kobiety w obozie..., s APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-643; Mordechaj Sztrygler: Majdanek, s

8 B E A T A S I W E K - C I U P A K mywani byli w obozie przejściowym w Witebsku. Okresy, jakie tam spędzali, były różne. Niektórzy, tak jak rodzina Włodzimierza Fiedotowicza Bułakowa 26, aresztowani zostali jeszcze zimą 1942 r., inni trafili do niewoli w maju 1943 r sierpnia 1943 r. przybył do obozu kolejny transport z Witebska 28. Niestety, brakuje informacji na temat liczby, wieku i płci deportowanych. 6 września 1943 r. osadzono na Majdanku kolejny transport więźniów skierowany przez Sipo i SD w Smoleńsku 29. Około 3000 osób podejrzanych o współpracę z oddziałami partyzanckimi: w tym starcy, kobiety i dzieci, od wiosny 1943 r. przebywała w Orszy, następnie w miejscowości Osintorf. Ludzie ci [...] zostali zmuszeni do pracy pod kierownictwem Sonderkommando 7b. Dużo osób rozstrzelano, a tych, którzy przeżyli przetransportowano, we wrześniu 1943 r. na Majdanek lub 15 września 1943 r. z likwidowanego getta w Mińsku odszedł transport około 1000 młodych mężczyzn. Na Majdanku po selekcji miało pozostać przy życiu około 250 osób przeznaczonych do pracy w innych obozach w dystrykcie lubelskim. Pozostałych wymordowano. Pomiędzy 17 i 19 września natomiast, w wyniku likwidacji getta w Lidzie, na Majdanek miał odejść kolejny transport z Żydami białoruskimi 31. Więzień IV pola, M. Pych, wspomina: W połowie września zaczęły na IV pole przybywać nowe Zugangi Białorusini lub Ukraińcy prawie wyłącznie aryjczycy. (...). Przybyli z Borysowa i Bobrujska. 32 W zestawieniu transportów z października 1943 r. Z. Leszczyńska wymienia 3 transporty białoruskie i 1 mieszany, w którym przybyła ludność polska i białoruska: 5 października przybył transport około 1500 więźniów z Grodna 33, 8 26 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540/16, Korespondencja..., list Włodzimierza Bułakowa; Zbiór nagrań wideo (dalej: Nagrania wideo), sygn. XXI-150, Włodzimierz. Bułachow. 27 APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-162, Nadieżda Azarionok; Pamietniki i relacje, sygn. VII-540/1 i 12, Korespondencja..., Iwan Antonienko; St. Perzanowska: op. cit., s. 41, Za Z. Leszczyńską: Kronika..., s. 22; APMM, KL Lublin, sygn. I d 26, Kartoteka pieniężna v. 1, k. 20, v. 21, k. 55; v. 13, k. 13; v. 22, k. 75; v. 16, k Z. Leszczyńska: Kronika... W podanych przez autorkę źródłach znalazły się pewne błędy: w zbiorze I d 26, v. 8, k. 35 dotyczy więźnia o nazwisku Geltiz Jan, kartę założono r., v. 9, k. 26 dotyczy więźnia o nazwisku Gretschel Zygmunt, v. 17, k. 54 dotyczy więźnia o nazwisku Marczak Andrzej i założona została r. Podobnie Fotokopie, sygn. XIX-110, KL Lublin, listy transportowe i karty personalne..., k. 174 dotyczy więźnia o nazwisku Kosiw Antoni, kartę założono r., natomiast transport ten reprezentują karty 100 i Ch. Gerlach: op. cit., s Ibidem, s M. Pych: op. cit., s. 259, Za Z. Leszczyńską: Kronika..., na podstawie Ankiety Józefa Orlicza-Błońskiego przechowywanej w APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-133, O

9 WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU transport 83 kobiet, mężczyzn i dzieci, także z Grodna 34, 18 mieszany transport z Białegostoku, w którym oprócz 83 Polek przywieziono 92 Rosjanki. Tego dnia do obozu trafili też mężczyźni, co udokumentowane zostało w kartotekach odzieżowej i pieniężnej października przybył transport z Borysowa, skierowany tu przez Sipo i SD, Sonderkommando 7b Einsatzgruppen B w Borysowie 36. Brak danych co do jego liczebności. M. Pych zapamiętał, że w październiku tego roku na IV polu umieszczono transport około 200 dzieci w wieku 2 do 10 lat, prawdopodobnie sierot z Białorusi. Przeznaczono dla nich osobny barak nr 5 i odizolowano od pozostałych więźniów 37. Zajmująca się problematyką dzieci w obozie na Majdanku Z. Murawska określiła datę przybycia tego transportu na 31 października 1943 r. 38, nie podała jednak, na jakiej podstawie ją ustaliła. Jesienne transporty pamiętali także inni więźniowie. Na przykład Stefania Perzanowska wspominała: Kobiece pole majdankowskie nadal jest przepełnione, bo przybyły znów duże transporty Rosjanek (...). 39 Rodzeństwo Konopielko Frania Grigoriewna 40 i Arkady Grigoriewicz 41 również wspominają swoje jesienne przybycie do obozu. Do niewoli trafili wraz z rodzicami jako, odpowiednio, 10 i 13 letnie dzieci jeszcze w kwietniu 1943 r. Powodem aresztowania, tak jak w większości przypadków, był udział jednego ze starszych braci rodzeństwa w partyzantce. Z tego też prawdopodobnie powodu wydłużył się czas ich pobytu w obozie przejściowym w Witebsku, gdzie, zwłaszcza rodzice, wielokrotnie byli przesłuchiwani. 14 letnia Nina Siermiażko aresztowana i osadzona 3 października 1943 r. w obozie w Borysowie wspomina, że trafiła do obozu na Majdanku około listopada 1943 r. 42 Duży transport kobiet i dzieci rosyjskich z Witebska i Smoleńska, 34 Z. Leszczyńska: Kronika.., s. 242 autorka podaje 2 źródła: I d 14, k. 31 i I d 21, v. 2, k. 39 trudno więc dociec, na jakiej podstawie stwierdza liczbę więźniów w transporcie. 35 Z. Leszczyńska: Kronika..., s. 245 nie podaje informacji o przybyciu mężczyzn w tym transporcie, chociaż dowodzą tego dokumenty, które przytacza, np.: I d 21, v. 2, k. 43: Andrej Biernikow; I d 26, v. 28, k. 55: Wickopioc Jan; I d 26, v. 22, k. 42: Romanowitsc Muchar. Ponadto w obu zespołach znajdują się dokumenty nie cytowane przez autorkę, a dotyczące osób przywiezionych tym transportem, np.: I d 26, v. 14, k. 13: Kokorew Wasyli i in., a w I d 21, v. 11, k. 61: Aleksander Krajuskin i in. 36 Z. Leszczyńska: Kronika..., s. 250; patrz także wymieniony zbiór fotokopii, sygn. XIX-110, k. 70 i 226 i niewymieniana przez autorkę kartoteka odzieżowa, APMM, sygn. I d 21, v. 2, k. 34, v. 21. k. 10 i in. 37 M. Pych: op. cit., s Z. Murawska: Dzieci w obozie..., s St. Perzanowska: op. cit., s APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-152, Frania Konopielko. 41 APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-151, Arkady Konopielko. 42 APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-58, Nina Siermiażko-Mikiego. 205

10 B E A T A S I W E K - C I U P A K który nadszedł 16 listopada tego roku, zapamiętał więzień III pola Feliks Siejwa. Zmarznięci nie znaleźli schronienia na Majdanku, bardzo szybko, a część od razu przesłano do Oświęcimia, jednostki zostały. 43 Datą 3 grudnia 1943 r. określa się przybycie transportu 1000 osób z Białegostoku i Grodna. Jednak z meldunków dziennych o stanie liczbowym więźniów, w których do 15 grudnia 1943 nie odnotowano większych transportów wśród tej kategorii osób, wynika, że transport ten przybył wcześniej 44. Większość stanowili Polacy, przedstawiciele inteligencji 45, ale były wśród nich także pojedyncze osoby narodowości białoruskiej lub 15 grudnia osadzono na Majdanku 550 mężczyzn 47. Zostali oni ujęci jeszcze w październiku 1943 r. Ze wspomnień byłych więźniów wynika, że na początku stycznia 1944 roku przybył jeszcze jeden transport mężczyzn, kobiet i dzieci z Borysowa. Przywiezieni nim więźniowie, podobnie jak ci, którzy trafili do obozu 14 lub 15 grudnia 1943 r., przebywali w niewoli już od października 1943 r. 48 Kolejne duże transporty skierowane do obozu na Majdanku odnotowano 3 stycznia 1944 r. Były to transporty mieszane, przekazane przez Sipo i SD z Mińska i Borysowa. Łącznie przybyło w nich 548 osób, w tym: 359 mężczyzn, 43 F. Siejwa: Więzień III pola. Lublin 1964, s. 129; pod datą 23 listopada D. Czech odnotowała w Kalendarzu... przybycie transportu z Witebska. W jego skład wchodziło 211 mężczyzn i 159 kobiet. Do obozu dojechali po 6 dniach podróży. Autorka nie wspomina jednak, czy transport ten trafił najpierw na Majdanek. 44 APMM, KL Lublin, sygn. I a 2, Dzienne meldunki o stanach liczbowych więźniów. 45 Z. Leszczyńska: Transporty więźniów do obozu na Majdanku. Zeszyty Majdanka, t. IV(1969), s. 203, podaje liczbę 1600 Białorusinek i Rosjanek z dziećmi z więzienia w Grodnie i Białymstoku, ale już w Kronice obozu na Majdanku, s. 265 pisze, za Aktami OPUS, sygn. XII-9, s. 26, że byli to głównie Polacy, nie wspominając o więźniach innych narodowości, jednak w monografii obozu na Majdanku Majdanek ponownie, na s. 113, znajdujemy informację o 1600 Białorusinkach i Rosjankach z dziećmi z Grodna i Białegostoku. 46 Patrz np. APMM, Fotokopie, sygn. XIX-110, k APMM, KL Lublin, sygn. I a 2, Dzienne meldunki o stanach liczbowych więźniów. Więzień J. Kwiatkowski, pracujący w kancelarii obozowej, zapamiętał, że 19 grudnia tego roku przybył do obozu transport około 700 osób mężczyzn, kobiet i dzieci z Mińska i Borysowa. J. Kwiatkowski: 485 dni na Majdanku. Lublin 1966, s Transport odnotowany także przez Z. Leszczyńską: Transporty i stany..., s W artykule poświęconym kobietom w obozie na Majdanku Z. Murawska wymienia transport z 22 grudnia, którym do obozu przybyło 200 kobiet z więzień w Grodnie, Białymstoku i Białej Podlaskiej. Z. Murawska: Kobiety w obozie..., s Jako źródło tej informacji podaje kartotekę pieniężną, jednak po sprawdzeniu okazało się, że w kartotece tej nie ma informacji odpowiadających wymienionemu transportowi. APMM, KL Lublin, sygn. I d 26, Kartoteka pieniężna. 48 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540/11, Korespondencja..., Halina Zamieskaja; Nagrania wideo, sygn. XXI-58, Tamara Siermiażko-Tołkariewa, wówczas 14-letnia dziewczyna, wspomina, że w obozie w Borysowie przebywała do końca grudnia 1943 r. 206

11 WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU 171 kobiet i 18 dzieci 49. Jedna z więźniarek zapisała w swoich notatkach, że nowo przybyłe zajęły dwa baraki 50. W sprawozdaniu OPUS za okres 1-31 stycznia 1944 r. znajdujemy informację, że 5 stycznia tego roku do obozu dostarczono kolejny transport z Mińska, w którym było 463 mężczyzn i 183 kobiety 51 razem 646 osób. W następnych dniach przybywały kolejne transporty: 9 stycznia mężczyźni z Mińska i 11 stycznia z więzienia w Grodnie 52. Z analizy zachowanych materiałów wynika, że od marca 1943 r. do stycznia 1944 r. do obozu na Majdanku przywieziono conajmniej 16 transportów ludności cywilnej z Białorusi. Zachowały się dane liczbowe do 7 z nich, poświadczające przybycie osób, i dość mocne argumenty do stwierdzenia, że 25 marca 1943 r. przybył jeszcze jeden transport średniej wielkości. Na tej podstawie można przyjąć, że mamy dane do 8 transportów, średnio po 554 osób. Daje to ogólną liczbę osób w 8 transportach i 8864 w 16-u. Z dalszej analizy wynika, że wśród osób było 1943 mężczyzn, tj. 44% ogółu, 2001 kobiet 45% i 489 dzieci 11%. Ustalenia te zastosowane do szacunkowej liczby przybyłych w 16 transportach, dadzą następujące wyniki: mężczyzn kobiet dzieci 975 Więźniowie trafiający na Majdanek w transportach z Białorusi mieli za sobą kilkutygodniowy, a w niektórych przypadkach nawet kilkumiesięczny pobyt w obozach przejściowych. Do Lublina wiezieni byli wagonami towarowymi, w wielkim tłoku, bez urządzeń sanitarnych i zaopatrzenia na długą drogę. Ludzie dusili się z braku powietrza, umierali z pragnienia i głodu. Podczas krótkich 49 Z. Leszczyńska: Kronika..., s. 280, jednak z pewnymi poprawkami dotyczącymi zbioru I d 21: w Kronice...: v. 11, k. 70 prawdopodobnie chodzi o kartę, która obecnie nosi numer 69; v. 12, k. 33 obecnie: k. 33. Ponadto transport ten ilustrują także inne karty zarówno z kartoteki odzieżowej, jak i pieniężnej, np.: I d 21, v. 20, k. 59; v. 26, k. 37; v. 2, k. 23; v. 20, k. 108 i inne, a w kartotece pieniężnej I d 26 poza tymi, które wymienia autorka, I d 26, v. 31, k. 103; v. 10, k. 44; v. 28, k. 132; v. 5, k. 21; v. 31, k. 19, pomyłka nastąpiła natomiast w Zbiorze fotokopii, sygn. XIX-110. Cytowana w Kronice... karta nr 54 dotyczy więźnia osadzonego na Majdanku 13 II 1943 r. przez Sipo w Żytomierzu. Transport z 3 I 1944r. ilustrują natomiast karty: 142, 181, 271, 177 i 280 (transport z Borysowa) i k. 273 (transport z Mińska). 50 APMM, OPUS, sygn. XII-11, Notatki Marii Rosner..., s APMM, OPUS, sygn. XII-9, Sprawozdanie za 1-31 stycznia 1944 r. 52 Za Z. Leszczyńską: Kronika..., s. 283 w każdym przypadku po jednej karcie kartoteki odzieżowej. Transporty z terenów ZSRR przywożono do obozu także w lutym (4, 10, 22 i 24) i 3 marca Brak jednak danych, które pozwoliłyby określić, z jakich dokładniej terenów pochodziły i jak były liczne. Z. Leszczyńska: Kronika..., s. 290 i nast.; patrz także: Transporty więźniów przychodzące do obozu w latach (W:) Majdanek , s

12 B E A T A S I W E K - C I U P A K postojów z wagonów usuwano jedynie ciała zmarłych 53. Warunki transportu, jak i wcześniejsze przeżycia podczas pacyfikacji, a następnie w obozie przejściowym powodowały, że na Majdanek ludzie ci trafiali skrajnie wyczerpani, często z objawami tyfusu i innych chorób zakaźnych 54. Jedna z więźniarek Zofia Pawłowska tak opisała przybywające transporty: Któregoś dnia napłynął kolejny transport Białorusinek z dziećmi. Wszystkie były wynędzniałe i głodne. Przebyły gehennę pacyfikacji i poniewierkę, transport z innych obozów. Drogę tę znaczyły trupami dzieci i rozpaczą po tych, które gwałtem odebrali im Niemcy. Kobiety, które zabrano z kilkorgiem dzieci na Majdanek docierały często z jednym lub traciły wszystkie. Dzieci, które dojechały żywe były obrazem najskrajniejszej nędzy. Szerzyły się wśród nich takie choroby jak: biegunka, colitis, szkorbut. Z dnia na dzień przybierała na sile epidemia tyfusu plamistego 55. Wiele dzieci umierało tuż po przybyciu 56. W obozie oddzielano mężczyzn od kobiet i dzieci i umieszczano na polach męskich, a kobiety z dziećmi na polu kobiecym. Brak jest dokładniejszych informacji o losie mężczyzn. Posiadamy jedynie wzmianki o aresztowaniu całych rodzin pochodzące ze wspomnień byłych więźniów z tych transportów przeważnie dzieci i pojedyncze wspomnienia więźniów z pól męskich 57. Transporty te przyjmowane były do obozu w sposób rutynowy. Po krótkiej kąpieli więźniowie otrzymywali ubrania obozowe. Dzieciom nie wydawano ubrań dziecięcych, tylko takie jak dorosłym 58. W czerwcu 1943 r. do dyspozycji Białorusinek oddano dwa baraki na polu V 19 i Nadieżda Azarionok wspomina, że na noc wprowadzono ich do baraku pozbawionego jakichkolwiek sprzętów spali więc na gołej podłodze. Dopiero rano dostarczono im nary 60. Blokową w baraku nr 19 została Polka 53 APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-150, Włodzimierz Bułakow, a także: Nagrania wideo, sygn. XXI-155,Walentyna Isaczenko; Nagrania wideo, sygn. XXI-159, Maria Korotkaja; Nagrania wideo, sygn. XXI-162, Nadieżda Azarionok; Nagrania wideo, sygn. XXI-165, Anna Iwanowa (zd Zajkina); Nagrania wideo, sygn. XXI-166, Jelena Moskaliowa. 54 APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-58, Nina Siermiażko-Mikiego; Nagrania wideo, sygn. XXI-153, Walentyna Tierieszczenko; Nagrania wideo, sygn. XXI-163, Michał Maksymienko; St. Perzanowska: op. cit., s. 41, 51, 104; Z. Murawska: Dzieci w obozie..., s Z. Pawłowska: Pole kobiet. (W:) Przeżyli Majdanek..., s APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-162, Nadieżda Azarionok. 57 M. Pych: op. cit.; APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-932, Wanda Burakiewicz- Ślusarczyk: Człowiek człowiekowi..., s APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-932, Wanda Burakiewicz-Ślusarczyk: Człowiek człowiekowi..., s. 12; Nagrania wideo, sygn. XXI-166, Jelena Moskaliowa, Nagrania wideo, sygn. XXI-155, Walentyna Isaczenko; Z. Murawska: Dzieci w obozie..., s. 150, APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-117, Eugenia Deskur-Dunin-Marciniewicz: Kandydat do wspólnego stołu wolnych demokratycznych narodów, s APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-162, Nadieżda Azarionok. 208

13 WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU Eugenia Deskur. Wspomina ona panującą w nim ciasnotę: w baraku przeznaczonym dla 250 osób stłoczono jednocześnie około 630 kobiet 61. W miarę napływu nowych transportów Białorusinki wraz z dziećmi zajmowały kolejne bloki, lokowano je także w barakach razem z Polkami. Z raportów OPUS z grudnia 1943 r. dowiadujemy się, że 7 grudnia tego roku Białorusinki nazywane tu Rosjankami zajmowały następujące baraki: 11 między innymi kobiety z niemowlętami, 12, 13, 14, 16 mieszany polsko-rosyjski i podobnie Były to drewniane baraki obozowe. Zimą panowało w nich przenikliwe zimno, latem znów zaduch nie do wytrzymania. Więźniarki wraz z dziećmi spały na trzy piętrowych pryczach 63. W baraku nie wolno było przebywać w ciągu dnia. Gdy więc dorośli szli do pracy, starcy i dzieci przez cały dzień pozostawali na placu apelowym 64. Nie zawsze dzieci przybyłe do obozu z matkami pozostawiano razem z nimi. W grudniu 1943 r. utworzono na polu kobiecym oddzielny barak, w którym umieszczono 127 dzieci białoruskich 65. Opiekowały się nimi więźniarki polskie: Aleksandra Nostitz-Jackowska, Wanda Ślusarczyk z matką Janiną, Janina Stankiewicz, panie Żurowskie, Nata i Nuna Wierzbickie oraz lekarka radziecka 66. Byli więźniowie białoruscy wspominają utworzenie tego baraku jako wydarzenie niezwykle dramatyczne, pozbawiające matki możliwości kontaktu z dziećmi 67. Informacje o jego powstaniu znajdujemy także w raporcie OPUS z 17 grudnia 1943 r. Przez więźniarki Polki fakt ten postrzegany był jednak pozy- 61 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-117, Eugenia Deskur-Dunin-Marciniewicz: Kandydat..., s. 16, 30; Walentyna Isaczenko zapamiętała, że cała rodzina (tj. ona, brat i matka) koczowała na jednej narze. Wspomina też nieustanną walkę z wszami i innymi insektami. Nagrania wideo, sygn. XXI APMM, OPUS, sygn. XII-10, raport OPUS z dn. 7 XII 1943 r., s APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-152, Frania Konopielko; Z. Murawska: Dzieci w obozie..., s APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-162, Nadieżda Azarionok. 65 D. Brzosko-Mędryk: Matylda. Warszawa 1970, s ; APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-375, Aleksandra Nostitz-Jackowska: Protokół przesłuchania świadka, s. 2; autorka określa liczbę dzieci na D. Brzosko-Mędryk: op. cit.; APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-58, Rodzeństwo Siermiażkowie: prawdopodobnie lekarką tą była Żydówka rosyjska nazwiskiem Eisztyn ukrywająca się jako Maria Grigoriewna Andriejewa mówi o niej Tamara Siermiażko-Tołkariewa wspominając swoje i matki rozstanie z czteroletnią wówczas siostrą Łarisą Tołkariewą. Gdy matka i Tamara zostały wyznaczone do transportu do Ravensbrück w marcu 1944 r., Łarisa leżała chora na zapalenie płuc w baraku dziecięcym. Została uratowana właśnie przez wspomnianą lekarkę. Autorka wspomnień próbowała bez skutku odnaleźć ją po wojnie. 67 APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-58, Tamara Siermiażko-Tołkariewa; APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540/2, Korespondencja..., Zinaida Bułachowa. W baraku dla dzieci przebywał syn Zinaidy Bułachowej sześcioletni wówczas Włodzimierz, nie pamięta on jednak warunków, jakie tam panowały. APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-150, Włodzimierz Bułachow. 209

14 B E A T A S I W E K - C I U P A K tywnie, gdyż starały się one, by dzieci otrzymały lepszą opiekę i mogły być lepiej odżywiane 68. Wanda Ślusarczyk napisała w swoich wspomnieniach: Myśmy robiły wszystko, co tylko mogłyśmy, aby poprawić los tych kilkudziesięciorga dzieci. Matki, które w pierwszych dniach, nie ufały nam, uwierzyły po paru dniach w naszą dobrą wolę. Mogły zresztą widywać się z dziećmi po powrocie z robót, do których musiały chodzić jak inne więźniarki. Niewielkie były nasze możliwości, ale w porównaniu do warunków na bloku ogromne. Dzieci mogły być odwszone, myte parę razy dziennie, leczone, w miarę naszych możliwości i w miarę tych możliwości dokarmiane. Wszystkie otrzymywałyśmy paczki z domu i lubelskiego RGO. 69 Większość Białorusinek wykonywała typowe prace sezonowe w polu i ogrodach, a w zależności od aktualnych potrzeb zatrudniano je także: w pralni, w koszykarni, przy mieleniu kości w pobliżu krematorium, w magazynach odzieżowych itp. 70 Nie potrafiły zrozumieć postawy Polek, które usiłowały namówić je do mniejszego wysiłku podczas pracy. Ich rady traktowały jak prowokację i starały się unikać więźniarek, które namawiały je do takiej postawy 71. Dzieci początkowo nie pracowały. Przez cały dzień przebywały na placu apelowym, o czym była już mowa, lub pędzono je razem z matkami w pole, gdzie przetrzymywane były w grupie. Po jakimś czasie zaopiekowała się nimi więźniarka polska Helena Kurcyuszowa, pełniąca w obozie kobiecym na Majdanku funkcję lagerälteste. Z 8-10 letnich chłopców zorganizowała komando malczików 72. Intencją Kurcyuszowej było chronienie dzieci przed okropnościami obozowymi i zapewnienie im opieki na czas pracy matek. Dzieci wykonywały lekkie prace porządkowe, które nie przekraczały ich możliwości fizycznych: np. tłukły cegłę na tłuczeń, kosiły trawę koło baraków, w których mieszkały, wynosiły śmieci z nowo budowanych baraków 73. Opiekunka starała się usunąć dzieci z oczu władz obozowych, dlatego pod pretekstem pracy zabierała 68 APMM, OPUS, sygn. XII-10, Raport OPUS z r., s APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-932, Wanda Burakiewicz-Ślusarczyk: Człowiek człowiekowi..., s. 13; podobnie sygn. VII-375, Aleksandra Nostitz-Jackowska: Protokół..., s APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-58, Nina Siermażko-Mikiego i Tamara Siermażko- Tołkariewa; Nagrania wideo, sygn. XXI-153, Walentyna Tiereszczenko; Nagrania wideo, sygn. XXI-165: Anna Iwanowa (zd. Zajkina); APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540/2, Korespondencja..., Zinaida Bułachowa. 71 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-990, Matylda Woliniewska: Przeciw przemocy, s APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540/8, Korespondencja...,Walentin Samsonow; Nagrania wideo, sygn. XXI-162, Nadieżda Azarionok; H. Kurcyusz: Dziecięce komando. (W:) Przeżyli Majdanek..., s i to samo w: My z Majdanka, s. 49, APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540/1, Korespondencja..., Iwan Antonienko; sygn. VII-540/8, Walentin Samsonow. 210

15 WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU je często na niezamieszkane pole VI, gdzie nie obserwowane przez nikogo miały więcej swobody. Czas ten wykorzystywano na rozmowy i wzajemną naukę 74. Pracowały nie tylko dzieci z wymienionego komanda. Inne, zaprzęgane do wozu, wywoziły śmieci z pola obozowego, układały kamyki w pobliżu wieży strażniczej 75. Z pracą wiązały się możliwości zdobycia dodatkowego jedzenia, gdyż to przydziałowe, jak wiadomo, nie było wystarczające ani dla dorosłych, ani dla dzieci. Dlatego też matki pracujące w komandach ogrodniczych dużo ryzykowały, aby przynieść dzieciom kilka kartofli ukrytych pod pasiakiem, czy po kawałku marchwi, albo buraka cukrowego, a gdy i tego nie było, choćby trawy, czy łobody, z której gotowały następnie zupę. Matka Anny Zajkiny, przyłapana na takim przestępstwie, została wychłostana na koźle tak, że trafiła na kilka dni do rewiru obozowego 76. Do podobnego ryzyka głód zmuszał same dzieci. Walentin Samsonow wspomina, że gdy pracował w polu, mógł zjeść tam jakieś warzywa, a nawet potajemnie przynieść niewielką ilość do obozu 77. Z czasem kobiety nauczyły się przenosić zakazaną żywność na teren obozu. Początkowo dzieliły się nią bezinteresownie z tymi, które takich możliwości nie miały. Po pewnym czasie na polu V rozwinął się handel wymienny. Białorusinki chętnie oddawały przyniesione warzywa za porcję chleba obozowego, czy kilka gotowanych ziemniaków. Ośrodkiem tego handlu był, jak wynika z relacji Eugenii Deskur-Dunin-Marcinkiewicz, blok 19. W miarę rozwoju sytuacji ta swoista giełda zamieniła się w rynek, na którym można było kupić niemalże wszystko bądź to w drodze wymiany, bądź, zwłaszcza po przybyciu do obozu transportów żydowskich, wprost za gotówkę, złoto, czy inne kosztowności. Eugenia Deskur zauważa jednak, że Białorusinki ponad złoto i pieniądze ceniły wymianę na produkty żywnościowe. Nie rezygnowały jednak z transakcji za pieniądze w ogóle, gdyż mogły wówczas nabyć potrzebne części garderoby bądź inne rzeczy, np. mydło 78. Jednak nie wszyscy wychodzili do pracy poza pola więźniarskie. Więźniowie pozostający na miejscu znajdowali się w o wiele trudniejszej sytuacji, gdyż tu bardzo trudno było zdobyć nielegalnie dodatkową żywność 79. Szczególnie trudny był okres, gdy ustały prace w polu i ogrodach, gdyż skończyły się moż- 74 H. Kurcyuszowa: Komando dziecięce. (W:) op. cit. 75 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540/10, Korespondencja..., Daria Zajkina; Nagrania wideo, sygn. XXI-165, Anna Iwanowa (zd. Zajkina). 76 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540/ 2, Korespondencja..., Zinaida Bułachowa; Nagrania wideo, sygn. XXI-165, Anna Iwanowa (zd. Zajkina); St. Perzanowska: op. cit., s APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540/8, Korespondencja...,Walentin Samsonow. 78 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-117, Eugenia Deskur-Dunin-Marciniewicz: Kandydat..., s Ibidem; APMM, Pamiętniki i relacje, sygn.vii-540, Korespondencja..., Iwan Antonienko. 211

16 B E A T A S I W E K - C I U P A K liwości szmuglowania warzyw i wymiany ich na inne produkty. Wówczas zaczynały się wędrówki wygłodniałych więźniów w okolicach śmietników i kuchni w poszukiwaniu resztek jedzenia: spleśniałego chleba, obierków ziemniaczanych lub czegokolwiek, co nadawałoby się do jedzenia 80. Nie trzeba dodawać, że jedzenie to często powodowało schorzenia układu pokarmowego. Z kolei poprzestawanie jedynie na wikcie przydziałowym musiało doprowadzić do choroby i śmierci głodowej. Z pomocą głodującym starali się spieszyć polscy więźniowie otrzymujący paczki przynajmniej część z nich. Opieką i dokarmianiem obejmowali przede wszystkim dzieci. Iwan Antonienko wspomina: dostawaliśmy żywność od Polek, które otrzymywały paczki z domu. Jedna dawała nam chleb, druga słoninę i tak żyliśmy przy nich, dzieląc się wszystkim, co kto miał, Walentin Samsonow w liście do Muzeum na Majdanku pisze: Paczki dostawali tylko Polacy, niekiedy dzielili się z nami produktami, Tamara Tokariewa napisała: Gdy tylko przyjeżdżały wozy Czerwonego Krzyża, natychmiast Polki niosły nam talerze z zupą i po bułce. 81 Piotrowi Kiriszczence natomiast pomagała młoda Polka, która powiedziała chłopcu, że nazywa się Monika. Dostawał od niej chleb z margaryną i solą w takich ilościach, że mógł dzielić się tym darem z innymi dziećmi. Do ostatniego dnia pobytu na Majdanku biegałem do swojej Moniki. Zawdzięczam jej życie. W obozie bochenek chleba wart był złotą obrączkę. [...] Jeśli by przeliczyć to jedzenie, które od niej otrzymałem, to może się okazać, że Monika dała mi mniej więcej 35 złotych obrączek. 82 Zanim jednak Piotr trafił do Moniki, próbował radzić sobie inaczej: biegał do baraków, w których mieszkały polskie więźniarki lub pracowali Polacy robotnicy wolnościowi i po prostu żebrał wzrokiem o jedzenie, próbował też w jakiś sposób zarobić na dodatkową żywność zbierając kawałki drewna pozostałe po różnych pracach. Dowiedziałem się przypadkowo od ludzi, że za te drewienka można dostać od kobiet wychodzących do pracy w 80 P. Kiriszczenko: Transporty z Białorusi..., s. 197, 198; APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-154, Jekaterina Łukin; St. Perzanowska: op. cit., s. 83,123; Z. Murawska: Dzieci w obozie..., s APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540, Korespondencja..., Iwan Antonienko; Walentin Samsonow ; Tamara Tołkariewa; Z. Murawska: Dzieci w obozie..., s P. Kiriszczenko: op. cit., s 199. W 1970 r. P. Kiriszczenko przyjechał do Polski i na Majdanek. W jednej z lubelskich szkół wręczył dziesięcioletniej Monice imienniczce kobiety, która w obozie uratowała mu życie zegarek. Całe zdarzenie zostało opisane w prasie, dzięki czemu znalazła się dorosła Monika. Okazało się, że jest to Bronisława Ulas, c. Antoniego, ur r. w pow. wieluńskim. Aresztowana przez gestapo w maju 1942 r. za działalność konspiracyjną, 17 stycznia 1943 r. trafiła do obozu na Majdanku. 19 kwietnia 1944 wywieziona została transportem ewakuacyjnym do Ravensbrück, a po okresie kwarantanny do Buchenwaldu, komando Lipsk. Zmarła w roku APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-133, U-3; D. Brzosko Mędryk: Nasze kontakty z Majdankiem. Zeszyty Majdanka, t. XVI (1995), s. 10; W. Litwinow: op. cit., s. 127,

17 WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU pole za obóz pieczone ziemniaki. Wiedziałem też dobrze, że za te drewienka można dostać również 25 batów. Wymiana udawała się i ja nosiłem drewienka; czyż mogłem zrezygnować z 2-3 pieczonych ziemniaków? 83 St. Perzanowska wspomina głodujące Białorusinki, które dowiedziawszy się, że w barakach szpitalnych zostaje czasem zupa nie zjedzona przez gorączkujące chore, przychodziły pod baraki rewirowe, a personel oddawał im tę zupę. Część z nich została zatrudniona w rewirze jako sprzątaczki, dzięki czemu ich sytuacja ulegała pewnej poprawie 84. Dodatkową porcję zupy dla swoich malczików wynegocjowała u władz obozowych H. Kurcyuszowa uzasadniając to tym, że chłopcy wykonują ciężką pracę, za którą należy im się dodatkowy przydział żywności 85. Mimo wszystko ogromna większość głodowała, a paczki otrzymywane przez Polki stawały się przyczyną niezdrowych stosunków między więźniarkami. Stan ten znajduje wyraz w raportach OPUS, gdzie czytamy: Stosunek Rosjanek do Polek pod przykrywką usłużności i przyjaźni wrogi (zazdroszczą paczek, dodatków itd.). Przypuszczenie, że gdyby doszły do władzy położenie Polek byłoby bardzo złe. Dewiza: żyć chwilą obecną. Upadek moralności, wódka i interesy na pierwszym planie 86, a w innym miejscu: Stosunek Rosjanek do Polek prawie nienawistny 87. Sytuację pogarszał dodatkowo fakt, że to Polki zajmowały funkcje kapo, vorarbaiterek i blokowych 88. Jednak sytuacja nie zawsze przedstawiała się w ten sposób. W Niedzielę Wielkanocną 1943 r. grupa Polek obchodziła bloki więźniarskie z życzeniami świątecznymi. Po krótkim wahaniu weszła do bloków białoruskich. Po chwilowym zaskoczeniu nastąpiło wzajemne składanie sobie życzeń. Stosunki miały wówczas ulec poprawie 89. Być może z czasem ponownie pogorszyły się, zwłaszcza gdy Polki zaczęły otrzymywać paczki, a Białorusinki coraz bardziej odczuwały skutki długotrwałego niedożywienia i warunków obozowych. Proste kobiety białoruskie nie rozwinęły właściwie żadnej działalności kulturalnej. Wydaje się, że nie miały takiej potrzeby, ani czasu, który poświęcały w całości dzieciom. Więźniarki polskie wspominają jednak o kilku koncertach pieśni wykonanych przez Białorusinki. Wiesława Grzegorzewska pamięta, że 83 P. Kiriszczenko: op. cit. 84 St. Perzanowska: op. cit., s H. Kurcyuszowa: Komando APMM, OPUS, sygn. XII-10, Raporty o sytuacji na Majdanku, Raport z r., s APMM, OPUS, sygn. XII-10, Raporty..., Raport z r., s Raport z dn r. i r. powstały niezależnie od siebie. 88 APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-117, Eugenia Deskur-Dunin- Marcinkiewicz: Kandydat..., s APMM, OPUS, sygn. XII-10, s. 375, 389; Pamiętniki i relacje, sygn. VII-990, Matylda Woliniewska: Przeciw przemocy, s

18 B E A T A S I W E K - C I U P A K po jednym z takich koncertów ich własny chór długo bał się występować, zawstydzony wysokim poziomem wykonania pieśni przez Białorusinki, a Danuta Brzosko-Mędryk wspomina o innym, który odbył się prawdopodobnie na przełomie 1943 i 1944 r. 90 Zachowała się także informacja o grobie wielkanocnym wykonanym przez starsze kobiety w jednym z baraków białoruskich na Wielkanoc 1943 r. Grób ten otoczony był zielonymi gałązkami, a w środku położono kawałek chleba 91. Wykonanie go wiąże się ściśle z postawą religijną tych kobiet. Wśród Białorusinek można wyróżnić dwa rodzaje postaw wobec zagadnień religijnych. Pierwszy z nich stanowiła grupa tzw. babuszek, które modliły się zawsze. Niektóre miały nawet książeczki do nabożeństwa. Blokowa Eugenia Deskur, w swoich wspomnieniach obozowych dała wyraz zdziwieniu, jakie ogarniało ją zawsze na widok kobiet mówiących tylko po rosyjsku, a modlących się z polskich książeczek katolickich, zwłaszcza że przecież większość z nich nie umiała czytać i pisać 92. Drugą postawę reprezentowały kobiety młodsze. One nie modliły się nigdy, ale widząc modlące się Polki, zawsze zachowywały ciszę 93. Okoliczności, w jakich ludzie ci trafiali do niewoli, warunki, w jakich przetrzymywani byli w obozach przejściowych, głód, zimno, zawszenie powodowały, że wraz z ich przybyciem do obozu nasiliły się choroby takie jak tyfus, biegunka i czerwonka 94. W czerwcu 1943 r. chore kobiety rosyjskie zajmowały jeden z najbardziej przepełnionych baraków pola kobiecego 20. Dodatkowo sytuację utrudniały warunki sprzyjające roznoszeniu się chorób. W lipcu 1943 r. na przykład zdrowe kobiety z baraku 19 przeniesiono do 20, w wyniku czego panująca tam epidemia rozszerzyła się 95. Do szpitala obozowego chore zgłaszały się zazwyczaj w ostatniej chwili, gdy, wobec stałego braku środków medycznych, personel szpitalny niewiele mógł już im pomóc. Dodatkowym utrudnieniem był fakt, że w początkowym okresie decyzje o przyjęciu do rewiru podejmował osobiście naczelny lekarz obozowy Franz von Bodmann, który z reguły zabraniał przyjmowania kobiet żydowskich i rosyjskich. Z tego powodu śmiertelność wśród tych grup więźnia- 90 W. Grzegorzewska-Nowosławska: Poczucie wspólnoty. (W:) My z Majdanka, s. 86, 87; D. Brzosko-Mędryk: Matylda, s APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-630, Helena Surowiec: Wspomnienia z Majdanka, s. 7, cyt. również przez B. Fiałę: op. cit., s APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-117, Eugenia Deskur-Dunin-Marcinkiewicz: Kandydat..., s Ibidem, s Ibidem, s. 28; J. Gajowniczek: op. cit., s APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-117, Eugenia Deskur-Dunin-Marcinkiewicz: Kandydat..., s

19 WIĘŹNIOWIE BIAŁORUSCY W OBOZIE KONCENTRACYJNYM NA MAJDANKU rek była bardzo duża 96. Mimo wszystko, w miarę skromnych możliwości, personel rewiru starał się nieść pomoc potrzebującym. Wiele byłych więźniarek przyznaje, że życie uratowały im kobiety pracujące na rewirze 97. Tragiczny przebieg pacyfikacji i warunki życia obozowego spowodowały, że wśród kobiet rosyjskich było kilkanaście chorych psychicznie. Odizolowane w 3 baraku, zachowują się na ogół spokojnie, tylko ryk syreny alarmowej w połączeniu z ciemnością wyprowadza je z równowagi: reagują płaczem, próbują uciekać lub chować się pod prycze. Pomaga zwykle łagodna perswazja. 98 W miarę upływu czasu, na rewir zaczęło zgłaszać się coraz więcej kobiet rosyjskich z typowymi objawami choroby głodowej. Leczenie w tych przypadkach polegało m. in. na dożywianiu chorych. Było to możliwe dzięki pomocy PCK i RGO zaopatrujących rewiry w lekarstwa i przede wszystkim w dodatkową żywność. W rewirze pracowały 4 lekarki rosyjskie. Poza wspomnianą już kilkakrotnie Marią Grigoriewną Andriejewą zapamiętaną przez Tamarę Tołkariewą, nazwiska dwóch zapamiętała Stefania Perzanowska. Były to: Nadia Pawlenko i Lidia Simbircewa 99. Na kilka tygodni przed ewakuacją szpitala do Oświęcimia, na rewir trafiło 10 wojennoplennych lekarek rosyjskich. Późną jesienią 1943 r. na Białorusinki i ich dzieci spadło kolejne nieszczęście. Oto jednego z ostatnich dni listopada 250 starszych dzieci oddzielono od matek i pod pretekstem przebrania w cieplejszą odzież zabrano na V pole, gdzie przerażone spędziły całą noc. Świadkiem dramatu była Janina Suchodolska, która tak opisała to wydarzenie: [...] Przypadkowo widziałam na własne oczy 96 Z. Murawska: Kobiety w obozie..., s. 117 i Halina Zamienskaja trafiła do obozu jako 5 miesięczne niemowlę chore na tyfus. Matka oddała maleństwo do rewiru. Dzięki polskim lekarzom i siostrom wyzdrowiałam wspomina po latach Z. Murawska: Dzieci w obozie..., s. 145; Walentin Samsonow sam walczył z tyfusem: Leżałem na swojej pryczy, żadnej pomocy mi nie udzielono, ale gdy jego sześcioletnia siostra zachorowała na jakąś chorobę skórną, trafiła do szpitala i tam wyzdrowiała APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-540/8, Korespondencja...; Tamara Siermiażko-Tołkariewa uznana została na rewirze za zmarłą i przeznaczona do wywiezienia do krematorium. Gdy lekarki zorientowały się, że dziecko było tylko nieprzytomne, dla ratowania jej życia zmieniły jej numer obozowy. Tamara zapamiętała, że życie uratowały jej dr Stefania Perzanowska i wojennoplenna lekarka Maria Grigoriewna. Zaś dzięki pomocy pozostałego personelu rewirowego mogła wracać do sił razem z chorą wówczas mamą i młodszą siostrą w innym baraku rewirowym, gdzie były ukrywane na jednej pryczy po to, aby nie rozłączać dziecka z matką i aby razem mogły wrócić na pole obozowe. APMM, Nagrania wideo, sygn. XXI-58. Pobyt i leczenie w rewirze zapamiętały też Tatiana Jakowlewna Klujewa Nagrania wideo, sygn. XXI-157 i Nadieżda Pietroczenko Nagrania wideo, sygn. XXI-164, siostry Łukin, Nagrania wideo, sygn. XXI-154; Nadieżda Azarionok, Nagrania wideo, sygn. XXI St. Perzanowska: op. cit., s Ibidem, s

20 B E A T A S I W E K - C I U P A K jak z I pola na Majdanku wywożono w zimie dzieci rosyjskie trzema samochodami. Dzieci te oddzielono od matek w naszych oczach. Były to dzieci w wieku do 10 lat, matki rozpaczały i wykrzykiwały imiona dzieci. Ciekawe, że wszystkie dzieci były jednakowo i porządnie ubrane. 100 Następnego dnia samochodami przewieziono je do Lublina, skąd pociągiem towarowym zostały wysłane do obozu w Konstantynowie pod Łodzią 101. Był to pierwszy z wielu transportów, w którego skład wchodziły większe grupy więźniów pochodzenia białoruskiego. 8 lutego 1944 r. 350 kobiet wysłano do obozu w Ravensbrück. W transporcie tym pojechało ok. 80 Polek 102, pozostałe więźniarki to Ukrainki i Białorusinki. Ze względu na brak listy transportowej nie można ustalić ile Białorusinek nim wywieziono. 27 lutego wywieziono do obozu we Flossenbürgu 600 mężczyzn białoruskich. Więźniowie byli zdrowi, wyglądali dobrze. Do transportu wybrano ich po wcześniejszej bardzo dokładnej selekcji. Na czas podróży zostali przebrani w pasiaki i holenderki. Przed wyprowadzeniem ich z obozu dokonano jeszcze rewizji, w wyniku której odebrano więźniom nawet kawałki chleba, aby po przekroczeniu bramy III pola wydać im po pół bochenka. Do stacji odtransportowano ich pieszo, pod eskortą 100 uzbrojonych żołnierzy i około 10 psów. Więźniów załadowano po pięćdziesięciu do wagonów towarowych. Dodatkowo do każdego wagonu wsiadło po 10 wartowników. Do Flossenbürga dotarli 3 marca 1944 r APMM, Pamiętniki i relacje, sygn. VII-1324, Janina Suchodolska: Protokół przesłuchania świadka, s. 2; patrz także wspomnienia byłych więźniów Majdanka wówczas dzieci i ich matek: Jefrosji Samsonowej, sygn. VII-540; Walentina Samsonowa; Iwana Antonienki; Nagrania wideo, sygn. XXI-152, Frani Konopielko; Nagrania wideo, sygn. XXI-154, Jekateriny Łukinej; Nagrania wideo, sygn. XXI-157, ss. Klujewych; Nagrania wideo, sygn. XXI-164, Nadieżdy Pietroczenko; Nagrania wideo, sygn. XXI-166, Jeleny Moskaliowej; APMM, OPUS, sygn. XII-11, Notatki Marii Rosner, s APMM, Wspomnienia i relacje, sygn. VII-540, Korespondencja..., Walentin Samsonow; Jekaterina Łukin. 102 APMM, OPUS, sygn. XII-10, Raporty..., s. 483; Z. Leszczyńska: Transporty wychodzące z obozu..., s APMM, OPUS, sygn. XII-9, Sprawozdania dotyczące więźniów..., Sprawozdanie z pobytu więźniów w obozie lubelskim za okres od 1 II do 1 III 1944; Sprawozdanie... od 1 III do 15 IV 1944 r., a także s. 517; Fotokopie, sygn. XIX-105; Z. Leszczyńska wymienia go w Kronice... pod datą 27 II 1944 powołując się na OPUS, sygn. XII-9, Sprawozdania dotyczące więźniów..., s. 44, ale już w monografii nie ma o nim informacji, natomiast w artykule jej autorstwa dotyczącym transportów i stanów liczbowych pojawia się informacja o transporcie 600 Rosjan do Mauthausen z 7 lutego 1944 (s. 117), a w: Transporty wychodzące z obozu..., to samo pisze pod datą 27 II 1944, milczy natomiast o transporcie do Flossenbürga. 216