I. Część wstępna. 1. Uwagi ogólne

Transkrypt

1 I. Część wstępna 1. Uwagi ogólne Pograniczny charakter terytorium wschodniej Polski i wynikająca stąd wieloetniczność osadnictwa wpłynęły na ukształtowanie się na tym terenie specyficznego systemu antroponimicznego. Antroponimia wschodniej części województwa podlaskiego, lubelskiego i podkarpackiego wykazuje znaczne zróżnicowanie zarówno pod względem struktury miejscowych nazw osobowych, jak też pochodzenia występujących w nich podstaw słowotwórczych [AB, s. 46]. W związku z tym można na terenie pogranicznym wyodrębnić grupę antroponimów pochodzenia polskiego, wschodniosłowiańskiego (białoruskiego, ukraińskiego, rzadziej rosyjskiego), bałtyckiego, a także niemieckiego, tatarskiego, wołoskiego i żydowskiego. Niejednokrotnie trudno jest wyraźnie rozgraniczyć polskie i wschodniosłowiańskie nazwy osobowe. Wynika to z bliskiego pokrewieństwa języka polskiego z językami wschodniosłowiańskimi, z funkcjonowania w warstwie apelatywów jednakowo brzmiących wyrazów, wzajemnego zapożyczania formantów antroponimicznych, gotowych struktur nazewniczych oraz używania zasobu imion zbliżonego pod względem genetycznym i fonetyczno-strukturalnym [AB, s. 46]. Na terenie pogranicznym dochodziło do krzyżowania się form polskich i wschodniosłowiańskich, do powstawania hybrydalnych form antroponimicznych. Niemniej jednak duża część funkcjonujących na terenie wschodniej Polski antroponimów ma wyraźną proweniencję wschodniosłowiańską. Zetknięcie się ze sobą dwóch sąsiednich kultur, zachodnio- i wschodniosłowiańskiej, i ich wzajemne przenikanie wpłynęły w wyraźny sposób na proces kształtowania się systemu antroponimicznego, w tym również nazwiskowego. Na terenie pogranicznym dominują charakterystyczne dla zachodniej Słowiańszczyzny nazwiska odtoponimiczne z sufiksem -ski i nazwiska odapelatywne oraz właściwe dla Słowian wschodnich nazwiska patronimiczne 1, najczęściej z sufiksami zawierającymi element spółgłoskowy -k. Wśród nazwisk patronimicznych, które nosili chłopi pochodzenia ruskiego, zamieszkujący teren pogranicza polsko-ruskiego, wyraźnie dominowały struktury z formantem -uk 2, por. Abramiuk, Adamiuk, Aleksandruk, Bazyluk, Chilimoniuk, 1 A. W. Supieranskaja i A. W. Susłowa zauważają, że połowa współczesnych nazwisk rosyjskich pochodzi od prawosławnych imion osobowych [СРФC, с. 44], [ОРФ, с ]. 2 Liczebność formacji antroponimicznych z sufiksem -uk /-czuk zdecydowanie wzrosła na pograniczu polsko-ruskim w XVIII wieku, gdy zaczęły wypierać popularne, zwłaszcza na Podlasiu, formacje z sufiksem -ewicz /-owicz [AB, s. 2].

2 10 I. Część wstępna Danilczuk, Guryniuk, Haponiuk, Iwaniuk, Janiuk, Klimiuk, Kononiuk, Kupryciuk, Lewoniuk, Łukianiuk, Maksymiuk, Michaluk, Mironiuk, Naumiuk, Omelaniuk, Onopryjuk, Pawelczuk, Patejuk, Sebesiuk, Selewesiuk, Sielewiesiuk, Siergiejuk, Stepaniuk, Tereszczuk, Walczuk, Wasiluk, Waszczuk, Zinczuk. Nazwiska patronimiczne na -uk 3 ukształtowały się na bazie patronimików pochodzących od imion kanonicznych, por. Adamiuk, Aleksandruk, Aleksiejuk, Iwaniuk, Karpiuk, Kononiuk, Nikołajuk, Siergiejuk, lub od ich odpowiedników gwarowych, por. Chomczuk, Demczuk, Ilczuk, Iwaciuk, Janczuk, Jarmoszuk, Miszczuk, Niczyporuk, Ochrymiuk, Sańczuk, Sobczuk, Steciuk, Tomczuk, Tymoszuk. Obecnie w Polsce występuje ponad nazwisk zakończonych na -uk /-czuk, w tym formacji odpatronimicznych. Nazwiska odpatronimiczne z sufiksem -uk nosi w Polsce osób [SNWPU], [NNPW]. Najczęściej są to mieszkańcy województw: podlaskiego, lubelskiego i mazowieckiego. Spora grupa nosicieli tych nazwisk zamieszkuje w województwach: katowickim, wrocławskim, szczecińskim, gdańskim i olsztyńskim [TN, s. 158]. Rozmieszczenie to wskazuje na miejsce powstania tych nazw oraz kierunki przemieszczania się ludności [TN, s. 158]. System nazwiskowy na pograniczu polsko-wschodniosłowiańskim zachował, w odróżnieniu od systemu imienniczego, swój tradycyjny charakter, zwłaszcza na terenie województwa podlaskiego i północnej części województwa lubelskiego. Wiąże się to m.in. z zachowaniem w tej części pogranicza ciągłości osadniczej. Nie oznacza to jednak, że system nazwiskowy na tym terenie nie ulegał zmianom, zwłasz- 3 Spore kontrowersje wywołuje zagadnienie genezy sufiksu -uk. B. Lindert [FUK] jednoznacznie opowiada się za turecko-tatarskim pochodzeniem tego sufiksu. Ten pogląd zdaje się podzielać także L. Dacewicz, która zauważa, że imiona tatarskie na -uk odnotowane w źródłach z I połowy XVI w. uwiarygodniają hipotezę B. Lindert o turecko-tatarskim pochodzeniu tego sufiksu (np. turk. Küčük oznacza mały [ ], który z biegiem czasu zadomowił się w zachodniej Rusi i na polsko- -ruskim pograniczu, odznaczając się przy tym swoistą ekspansywnością, i zaczął być utożsamiany jako typowy formant o wschodniosłowiańskiej proweniencji [ATWKL, s. 68]. W kwestii genezy sufiksu -uk jest mi bliższy punkt widzenia Z. Kurzowej, która zauważa, że sufiks -uk występujący w polszczyźnie kresowej południowej i północnej jest pochodzenia ruskiego, w języku ukraińskim i białoruskim odznacza się dużą produktywnością w tworzeniu deminutywów pospolitych i własnych oraz nazw mieszkańców [JPWK, s. 122]. Na terenie wschodniej Białostocczyzny formant sufiksalny -uk jest najczęściej wyod ręb nia ny w naz wiskach patronimicznych, por. urzędowe Bartoszuk, Marczuk, Wasiluk. Obecnie od imien ne formy patro nimiczne z sufiksem -uk nie są na Białostocczyź nie używane. Spo radycznie wy stępują na tym terenie odnazwiskowe formy patro nimiczne, por. Čykv in ʹuk syn Čʹyk v i na, Młod an ʹuk syn Młʹo d ana (antro ponimy notowane w Dubiczach Cer kiew nych, pow. hajnowski). Do nie licz nych należą również hipokorystyczne formy imienne su fiksem -uk, por. Kos t ʹuk, Pavl ʹuk, Petrʹuk. Formant sufiksalny -uk wyodrębniany jest rów nież w naz wach istot młodych, por. błrs. gw. χłapčʹuk, kačʹuk, kazl ʹuk, paras ʹuk, ščan ʹuk, žarabi ʹuk, i sporadycznie w odczasownikowych, odrzeczownikowych i odprzy miotni ko wych nazwach su biektowych, por. błrs. gw. dryml ʹuk drymʹac drzemać, maml ʹuk mʹem l ac pap rać, robić coś niezdarnie lub od mʹeml a niezdara, małaʒ ʹuk maładʹy mło dy, padl ʹuk pʹodły podły.

3 2. Cel pracy 11 cza transformacjom mającym na celu dostosowanie nazwisk do systemu obowiązujących w danych okresach języków literackich polskiego lub rosyjskiego. 2. Cel pracy Celem niniejszego opracowania jest opis nazwisk patronimicznych z sufiksem -uk występujących współcześnie w powiecie hajnowskim na Białostocczyźnie na tle ogólnopolskim, por. [NPNO], [PNP], [PNPH]. Autor postawił przed sobą następujące cele szczegółowe: ustalenie liczby nosicieli badanego nazwiska w Polsce; ustalenie liczby powiatów i większych miast, w których zamieszkują nosiciele badanego nazwiska; ustalenie powiatów i miast położonych we wschodniej części kraju, w których badane nazwisko jest najbardziej rozpowszechnione; ustalenie liczby nosicieli badanego nazwiska w powiecie hajnowskim; ustalenie odsetka nosicieli badanego nazwiska w powiecie hajnowskim na tle ogólnopolskim; ustalenie miejsca powiatu hajnowskiego pod względem liczebności nosicieli badanego nazwiska w Polsce; ustalenie etymologii badanego nazwiska; ustalenie przebiegu procesu adaptacji imion kanonicznych do fonetycznej i morfologicznej struktury przyjmującego systemu językowego; ustalenie odpowiedników imion, które legły u podstaw badanych nazwisk, w sąsiednich językach literackich (język polski, rosyjski, białoruski, ukraiński). 3. Baza materiałowa Najpierw wyekscerpowano ze strony internetowej Najpopularniejsze nazwiska w Polsce [NNPW] (http: // wszystkie nazwiska na -uk noszone w końcu XX w. przez ludność zamieszkałą w Polsce 4. Następnie wyodrębniono spośród tej grupy antroponimów nazwiska, które mają charakter patronimiczny. Później na podstawie portalu społecznościowego moikrewni.pl [MK] http: // / 5 i dodatkowo Serwisu heraldyczno-genealogicz- 4 Na wymienionej stronie internetowej zamieszczono wykaz najbardziej popularnych nazwisk w Polsce (ok ) oraz pełny wykaz nazwisk Polaków w układzie frekwencyjnym (ok ), por. także pełny wykaz nazwisk Polaków w układzie alfabetycznym zamieszczony na strone internetowej [NP]. 5 Strona zawiera ponad nazwisk i mapy, które pokazują ich występowanie w powiatach i większych miastach Polski. W portalu moikrewni.pl zastosowano podział kompletny i podział relatywny nazwisk występujących w Polsce. W niniejszym opracowaniu uwzględniono jedynie podział kompletny nazwisk, który przedstawia, jak często występują badane nazwiska w poszczególnych regionach. Podział nazwisk występujących ze względu na częstość występowania w powiatach i większych miastach (b. często, często, średnio, rzadko, sporadycznie) określono na podstawie danych (układ kolorów) zawartych na portalu moikrewni.pl.

4 12 I. Część wstępna nego ODWP w Pułtusku [SH-G] 6 ustalono, które z wyodrębnionych nazwisk występują w powiecie hajnowskim na Białostocczyźnie, i określono ich liczebność. W ten sposób wyodrębniono około 450 nazwisk patronimicznych z formantem -uk używanych współcześnie przez mieszkańców powiatu hajnowskiego w województwie podlaskim Teren badań Podstawę terytorialną pracy stanowi powiat hajnowski, położony w południowo- -wschodniej części województwa podlaskiego. Od północy powiat hajnowski graniczy z powiatem białostockim, od zachodu z powiatem bielskim, a od południa z powiatem siemiatyckim. Na wschodzie przylega do ziem wchodzących w skład Republiki Białoruś. W dwóch miastach (Hajnówka, Kleszczele) oraz w 242 miejscowościach wiejskich badanego powiatu zamieszkuje około 50 tysięcy osób. Na powierzchni 1624 km 2 znajduje się dziewięć gmin: miejska Hajnówka, miejsko-wiejska Kleszczele oraz gminy wiejskie Białowieża, Czeremcha, Czyże, Dubicze Cerkiewne, Hajnówka, Narew i Narewka [WP]. Zdecydowana większość ludności wiejskiej pow. hajnowskiego przynależy do Kościoła prawosławnego 8 i posługuje się na co dzień gwarami wschodniosłowiańskimi 9. Ludność zamieszkująca północno-wschodnią część powiatu hajnowskiego używa na co dzień gwary białoruskiej (akanie, dziekanie, ciekanie), natomiast mieszkańcy pozostałej części powiatu posługują się gwarami ukraińskimi (okanie, dyspalatalizacja spółgłosek przedniojęzykowych) lub przejściowymi białorusko-ukraińskimi [AGWB, t. 1, zob. mapa III], [SSF], [WBUG], [PZM], [GJPZ], [BUGJB], [ZEWJB]. Większe skupiska ludności polskojęzycznej znajdują się w miastach i miasteczkach badanego powiatu. Na określony w ten sposób teren badań składają się ziemie, które w okresie przedrozbiorowym wchodziły w skład różnych jednostek administracyjnych. Część ziem nadnarwiańskich należała wówczas do dóbr Narewka (własność m.in. Chodkiewiczów, Massalskich i Karpów), będących enklawą powiatu grodzieńskiego województwa trockiego w województwie nowogrodzkim [DMN], [PZN]. Obszar 6 Strona to wyszukiwarka nazwisk Polaków z podziałem na poszczególne województwa. Jest to internetowa wersja Słownika nazwisk współcześnie w Polsce używanych [SNWPU] wydanego pod red. prof. K. Rymuta w 1992 r. w Krakowie. 7 Tego typu nazwiska noszą prawie wyłącznie prawosławni mieszkańcy powiatu hajnowskiego. 8 W ostatnich dziesięcioleciach wielu wyznawców, zwłaszcza w okolicach Hajnówki, Kleszczel i Orli, zyskały kościoły nowoewangelickie, por. np. wieś Dubicze Cerkiewne, gdzie znaczny odsetek mieszkańców stanowią świadkowie Jehowy, babtyści i zielonoświątkowcy. Dokladniej skład wyznaniowy i narodowościowy mieszkańców północno-wschodniej Polski omówił A. Sadowski [MPWP]. 9 Miejscowa młodzież coraz częściej posługuje się językiem polskim, zwłaszcza we wzajemnych kontaktach, natomiast z osobami starszymi rozmawia na ogół po swojomu.

5 5. Nazwiska na terenie wschodniego Podlasia krótki rys historyczny 13 na południe od byłych dóbr Narewka należał do województwa brzeskiego, a na zachodzie, za rzeką Narewką, do województwa podlaskiego [DMN, s. 3 5]. Powiat hajnowski jest terenem typowo pogranicznym, tu bowiem zetknęły się ze sobą osadnictwa: białoruskie z ukraińskim, polskie z ruskim oraz słowiańskie z bałtyckim [ZDOB], [BUGJB]. Najogólniej można stwierdzić, że kolonizacja ziem badanego terenu odbywała się z kilku kierunków. Z zachodu napływali Mazowszanie, ze wschodu i północnego wschodu Rusini spod Świsłoczy, Wołkowyska i Grodna, a z południa i południowego wschodu Rusini z Wołynia i Polesia [OWB, s. 8, 70 74], [ZDOB, s.14]. W pewnym okresie znaczną aktywność na badanym terenie wykazywał także bałtycki element osadniczy [ROP, s , ]. Przez kilka stuleci znaczny odsetek mieszkańców powiatu hajnowskiego stanowili także Żydzi, którzy osiedlali się głównie w miastach (Hajnówka) i miasteczkach tego regionu (Białowieża, Kleszczele, Narewka, Narew, Orla). W niektórych miasteczkach prezentowali drugą co do wielkości wspólnotę językową, a nierzadko nawet ponad połowa mieszkańców danej miejscowości używała języka jidysz [BUGJB, s. 91]. 5. Nazwiska na terenie wschodniego Podlasia krótki rys historyczny Historycznych nazw osobowych nie należy postrzegać przez pryzmat dzisiejszych pojęć. Zalecana jest ponadto szczególna ostrożność w stosowaniu w odniesieniu do antroponimów historycznych takich terminów, jak nazwisko, przezwisko i przydomek. Historyczne nazwy osobowe często funkcjonowały jako części zestawienia identyfikacyjnego osób. Z reguły dłuższe, bardziej rozbudowane formuły identyfikacyjne odnieść należy do osób zajmujących wysokie stanowiska w ówczesnej hierarchii społecznej. Rzecz jasna, nie wszystkie elementy tego typu formuł były sensu sricto nazwami własnymi. Dotyczy to np. nazw zawodów, które często ulegały procesowi onimizacji, ale mogły przecież pozostać określeniami tylko na płaszczyźnie apelatywnej. To samo dotyczy nazw urzędów. Formuły nazewnicze, identyfikujące ludność chłopską i mieszczańską, składały się zazwyczaj z dwóch elementów imienia i antroponimu określanego terminem przezwisko lub nazwisko historyczne, które w wiekach późniejszych przekształciło się we współczesne nazwisko. Znacznie rzadziej były stosowane formuły jednoelementowe w postaci imienia lub przezwiska. Formuły identyfikujące ludność szlachecką mogły być dwu- lub trójelementowe. Dodatkowym, trzecim elementem takiego zestawienia było więc, oprócz imienia i nazwiska, przezwisko lub przydomek [EKS, s. 288]. Proces kształtowania się i stabilizacji nazwisk na Podlasiu zakończył się nieco później niż na jednolitym etnicznie terytorium Korony [AB, s. 26]. Stabilizacji systemu antroponimicznego dawnego Podlasia nie sprzyjały częste zmiany przynależności politycznej tych ziem oraz złożony i długotrwały proces ich zasiedlania przez ludność zróżnicowaną etnicznie, wyznaniowo i językowo Proces formowania się i stabilizacji nazwisk na ziemiach polskich omawia K. Rymut [NPR, s ].