EL BIETA MALZAHN Instytut Badawczy Leœnictwa Zak³ad Lasów Naturalnych Bia³owie a

Transkrypt

1 Tom 51, 22 Numer 4 (257) Strony EL BIETA MALZAHN Instytut Badawczy Leœnictwa Zak³ad Lasów Naturalnych Bia³owie a emalzahn@las.ibl.bialowieza.pl MONITORING ZAGRO EÑ I ZANIECZYSZCZENIA ŒRODOWISKA LEŒNEGO PUSZCZY BIA OWIESKIEJ WSTÊP Instytut Badawczy Leœnictwa prowadzi na ca³ym obszarze kraju od 1986 r. program monitoringu lasu, polegaj¹cy na gromadzeniu materia³u dokumentacyjnego umo liwiaj¹cego aktualn¹ ocenê jego kondycji, wyznaczaniu trendów ró norodnych procesów w nim zachodz¹cych i prognozowaniu sytuacji zdrowotnej lasów w Polsce wed³ug kryteriów rekomendowanych przez Uniê Europejsk¹. W ramach rozszerzanego stale zakresu badañ na 148 sta³ych powierzchniach obserwacyjnych realizowany jest szeroki program identyfikacji czynników œrodowiska, maj¹cych decyduj¹cy wp³yw na zdrowotnoœæ drzewostanów. Dwie takie powierzchnie zlokalizowane s¹ w Puszczy Bia³owieskiej i one reprezentuj¹ Puszczê w skali krainy przyrodniczo-leœnej. Wyniki badañ monitoringowych s¹ zamieszczane w corocznych raportach pt. Stan uszkodzenia lasów w Polsce, wydawanych w serii Biblioteka Monitoringu Œrodowiska. W 2 r. stopieñ przerzedzenia koron drzew w Puszczy Bia³owieskiej mieœci³ siê w granicach 21 25%, co oznacza stan ostrzegawczy (DOBROWOLSKI i wspó³aut. 21). Puszcza Bia³owieska zas³uguje na dok³adniejsz¹ analizê zagro eñ z wielu wzglêdów, m.in. z powodu unikalnej wartoœci przyrodniczej i nie spotykanego w innych lasach ni u europejskiego znacznego stopnia naturalnoœci drzewostanów, co czyni z niej wzorzec naturalnych mechanizmów obrony ekosystemów leœnych przed presj¹ ró nych czynników œrodowiska. Wp³yw czynników antropogenicznych na stan œrodowiska leœnego jest tu najbardziej widoczny w silnym zanieczyszczeniu jednej z puszczañskich rzek Leœnej Prawej. Na ca³ym obszarze Puszczy w ostatniej dekadzie obserwowane s¹ zmiany w sk³adzie epifitycznych porostów oraz eutrofizacja siedlisk leœnych, za których przyczynê uznawane s¹ zanieczyszczenia powietrza (SOKO OWSKI 1991). Z tych powodów Zak³ad Lasów Naturalnych IBL w Bia³owie y prowadzi od 1986 r. program monitoringu regionalnego na ca³ym obszarze polskiej czêœci Puszczy, w tym równie na obszarze Bia³owieskiego Parku Narodowego. MONITORING TECHNICZNY Potencjalne zagro enie œrodowiska leœnego, jakie stanowi¹ zanieczyszczenia powietrza, jest oceniane poprzez realizowany od 1986 r. monitoring techniczny, w sk³ad którego wchodz¹ pomiary depozycji suchej (SO 2 ino x ) i opadu py³ów (w sieci 25 punktów pomiarowych) oraz depozycji mokrej, poprzez badanie kwasowoœci i sk³adu chemicznego opadów at-

2 436 EL BIETA MALZAHN mosferycznych w Bia³owie y (MALZAHN 21). Depozycja sucha obejmuje cz¹steczki gazów i py³ów wprowadzane do lasów przez osiadanie oraz substancje gazowe nie rozpuszczone w wodzie. Depozycja mokra (deszcz, œnieg) wnosi do ekosystemu substancje gazowe rozpuszczone w wodzie oraz py³y i aerozole wymywane z atmosfery przez deszcz. Na ocenê aktualnego poziomu i kierunku zmian zanieczyszczeñ powietrza na obszarze Puszczy wp³ywaj¹ zró nicowane, w³asne i literaturowe, kryteria wartoœciowania. Na podstawie wieloletnich zmian rozk³adu przestrzennego depozycji suchej, reprezentowanej przez wspó³czynnik sumy obci¹ enia zanieczyszczeniami gazowymi powietrza (Wzg), mo na wnioskowaæ o ci¹g³ej poprawie jakoœci powietrza (Ryc. 1). W porównaniu z okresem (MALZAHN 1999), w ostatnich piêciu latach wspó³czynnik Wzg by³ podobny na ca³ym obszarze Puszczy i tylko na ma³ym obszarze przylegaj¹cym do miasta Hajnówki przekracza³ przyjêt¹ dla Puszczy wartoœæ krytyczn¹ równ¹ 1. Obszar Bia³owieskiego Parku Narodowego znajdowa³ siê w strefie najmniejszego obci¹ enia zanieczyszczeniami gazowymi. W ostatnich latach zmniejsza³ siê równie opad py³ów (Op) na ca³ym obszarze Puszczy, a zw³aszcza na polanie bia³owieskiej. Natomiast depozycjê mokr¹ zanieczyszczeñ powietrza, ocenian¹ na podstawie podwy szonego poziomu kwasowoœci opadów atmosferycznych (œrednie ph 4,57) oraz stosunkowo du ego udzia³u kwaœnych deszczy (ph < 4,6) w sumie opadów atmosferycznych (36,8 %), zaliczono do istotnych zagro eñ, podkreœlaj¹c jej wp³yw Wzg <,5,5-1, 1, - 1,5 5km 1,5-2, 2, - 2, Op 1, - 1,5 1,5-2, 2, - 2,5 Ryc. 1. Rozk³ad przestrzenny sumarycznego wspó³czynnika obci¹ enia zanieczyszczeniami gazowymi (Wzg) i opadu py³ów (Op) na obszarze Puszczy Bia³owieskiej w latach Wzg1=5mgSO 2 m 2 24 h 1 +,1 mg NO x m 2 24 h 1 ;Op gm 2 miesi¹c 1. > 2,5

3 Monitoring zagro eñ i zanieczyszczenia œrodowiska leœnego Puszczy Bia³owieskiej 437 Rok Kationy Aniony Ca K Na N-NH4 Mg S-SO4 N-NO3 N-NO2 Cl mg m -2 Ryc. 2. Struktura opadu mokrego kationów i anionów w Bia³owie y w latach F rok 1 (MANNINEN i wspó³aut. 1997). Œrednia depozycja ca³kowita azotu w Puszczy Bia³owieskiej sk³ada³a siê tylko w 28% z depozycji suchej i a w 72% z depozycji mokrej i w 21 r. wynosi³a 11 kg ha 1. Przyjêty na œwiecie poziom krytycznego obci¹ enia lasów azotem wynosi 15 do 2 kg ha 1 rok 1 dla lasów gospodarczych, ale tylko 2 do 5 kg dla lasów zbli onych do naturalnych (GRODZIÑSKA iszarek 1995). Obci¹ enie azotem lasów Puszczy Bia³owieskiej, du o ni sze od przeciêtnego obci¹ enia lasów europejskich, przekracza³o jednak wartoœæ krytyczn¹ dla lasów naturalnych o co najmniej 6 kg ha 1 rok 1. Proporcje udzia³u ró nych form depozycji siarki i azotu w Puszczy s¹ zgodne z wynikami badañ modelowych, które wykaza³y zale noœæ wzglêdnego udzia³u suchej i mokrej depozycji w depozycji ca³kowitej od charakterystyki obszaru (WHELPDALE i wspó³aut. 1997). Przy ocenie globalnych depozycji kwaœnych ustalono, e w Europie sucha depozycja stanowi 2 7% ca³kowitej depozycji siarki i 15 5% ca³kowitej depozycji azotu, przy czym udzia³ tej depozycji z regu³y maleje wraz ze wzrostem odleg³oœci od silnych Ÿróde³ emisji. na przyœpieszenie tempa zakwaszenia œrodowiska leœnego (MALZAHN 2). Sk³ad chemiczny opadów atmosferycznych w Bia³owie y w kolejnych latach zmienia³ siê w mniejszym stopniu i w mniej regularny sposób ni zawartoœæ zanieczyszczeñ gazowych w powietrzu (Ryc. 2). W latach roczny opad mokry sumy kationów by³ z regu³y wy szy ni opad sumy anionów. W porównaniu z poziomem jonów w opadach atmosferycznych w innych lasach zwraca³o uwagê stosunkowo du e stê enie jonów azotu utlenionego w Puszczy, czego skutkiem by³ du y opad mokry azotu, np. opad N-NO 3 w Puszczy w latach wynosi³ 7,2 kg ha 1 rok 1, podczas gdy w krajach europejskich w latach 9. waha³ siê w granicach,4 7,6 kg, a w Polsce po³udniowej wynosi³ 5,3 kg ha 1 rok 1 (SZAREK- UKASZEWSKA 1999). Poziom depozycji ca³kowitej siarki i azotu w Puszczy Bia³owieskiej mo na interpretowaæ w ró ny sposób (Ryc. 3). Œrednia depozycja ca³kowita siarki w latach sk³ada³a siê w 55% z depozycji suchej i 45% z mokrej. W 21 r. jej poziom wynosi³ 13 kg ha 1.Przyjêty na œwiecie poziom krytycznego obci¹ enia lasów siark¹ wynosi, w zale noœci od w³asnoœci buforowych gleby, od 3 do 32 kg ha 1 rok 1. Obci¹ enia siark¹ lasów Puszczy Bia³owieskiej znajdowa³o siê w po³owie przedzia³u wartoœci krytycznej i by³o du o ni sze od przeciêtnego obci¹ enia lasów europejskich. By³o jednak o co najmniej 3 kg ha 1 wy sze od proponowanej wartoœci krytycznej depozycji siarki dla lasów pó³nocno-wschodniej Europy 5 kg ha 1 kg ha -1 rok Depozycja sucha Siarka Azot Depozycja mokra Ryc. 3. Depozycja ca³kowita siarki i azotu w Puszczy Bia³owieskiej w latach Równie wa na jak ocena aktualnego poziomu zanieczyszczenia powietrza, jest ocena kierunku jego zmian, na podstawie której mo na by³oby prognozowaæ zagro enie œrodowiska

4 438 EL BIETA MALZAHN przyrodniczego w nastêpnych latach. Optymizmem napawa istotne zmniejszanie siê depozycji ca³kowitej siarki, wynikaj¹ce g³ównie z regularnego spadku depozycji suchej. Z pewnoœci¹ przyczyn¹ takiego trendu jest modernizacja wielu kot³owni w Bia³owie y i Hajnówce w ostatnich latach, polegaj¹ca na zamianie surowców energetycznych, z wêgla i koksu, na olej opa³owy lub gaz. Depozycja ca³kowita azotu w takiej samej sytuacji nie zmniejsza³a siê prawdopodobnie z powodu rosn¹cego natê enie lokalnego ruchu samochodowego. Kierunek zmian depozycji zwi¹zków siarki i azotu w Puszczy by³ zgodny z trendami zmian emisji i depozycji tych pierwiastków w Europie (BERGE i wspó³aut. 1999). Od 1985 do 1995 r. emisja siarki zmniejszy³a siê o 39%, azotu utlenionego o % i zredukowanego o 18%. Spowodowa³o to obni enie depozycji odpowiednio o 34, 9 i 12%. Szczególnie gwa³towne obni - enie emisji siarki w Polsce mia³o miejsce w latach i by³o zwi¹zane z recesj¹ gospodarcz¹. Od 1991 r. tempo spadku emisji siarki wyraÿnie zmala³o. Natomiast emisja azotu zmniejsza³a siê do 1992 r., po czym po krótkim okresie stabilizacji pojawi³ siê niewielki wzrost emisji od 1994 r. MONITORING BIOLOGICZNY Do oceny poziomu zanieczyszczenia œrodowiska leœnego Puszczy Bia³owieskiej s³u y od 1988 r. monitoring biologiczny, w którym jedn¹ z metod jest prowadzona corocznie na 75 sta³ych powierzchniach bioindykacyjnych analiza zmian sk³adu chemicznego wybranych bioindykatorów roœlinnych, w tym mchu rokietnika pospolitego Pleurozium schreberi (Brid.) Mitt. i 2-letnich igie³ sosny zwyczajnej Pinus sylvestris L., której leœnicy przypisuj¹ najwiêksz¹ wartoœæ diagnostyczn¹ w ocenie zagro enia œrodowiska leœnego (MALZAHN 1999, 21). Analizowane zawartoœci makropierwiastków oraz 8 metali ciê kich w bioindykatorach s¹ porównywane z zakresami normalnych i toksycznych ich zawartoœci w roœlinach. Makropierwiastki (N, P, K, Ca, Mg) s¹ niezbêdne do prawid³owego przebiegu podstawowych funkcji fizjologicznych w roœlinach. Poziom ich zawartoœci œwiadczy o stopniu od ywienia, a niedobory o niedostatecznej ich zawartoœci w glebie lub o degradacji œrodowiska, spowodowanej g³ównie przez jego zanieczyszczenie, bêd¹ce przyczyn¹ pierwotn¹. Tak e zawartoœci powy ej fizjologicznego maksimum niektórych makropierwiastków (np. azotu) w aparacie asymilacyjnym drzew s¹ t³umaczone wp³ywem zanieczyszczeñ powietrza (DE VRIES i HEIJ 1991). Œrednie zawartoœci makropierwiastków w 2-letnich ig³ach sosny mieszcz¹ siê w granicach klasy 2, w trzyklasowej skali zawartoœci makropierwiastków w ig³ach sosny uznawanej przez Centrum Koordynacyjne do spraw chemizmu aparatu asymilacyjnego, dzia³aj¹cego w ramach ICP-Forest (FOREST FOLIAR CONDITION IN EUROPE 1997). Zaopatrzenie w sk³adniki pokarmowe drzew jest wiêc wystarczaj¹ce, chocia niepokoi malej¹ca zawartoœæ azotu, fosforu i cynku w ig³ach sosny. W ostatnich latach wzros³a natomiast zawartoœæ magnezu, która groÿnie zmniejsza³a siê do 1995 r., zw³aszcza w zachodniej czêœci Puszczy (Ryc. 4). Tê tendencjê nale y oceniæ pozytywnie ze wzglêdu na bardzo istotn¹ ujemn¹ korelacjê pomiêdzy zawartoœci¹ magnezu w ig³ach a poziomem defoliacji drzew, czyli degradacji ich aparatu asymilacyjnego. W ostatnich latach najlepiej zaopatrzone w magnez s¹ sosny w pó³nocno-wschodniej czêœci Puszczy, w tym tak e w Bia³owieskim Parku Narodowym. Wed³ug zawartoœci siarki w ig³ach, ca³y obszar Puszczy ci¹gle mo na zaliczyæ do strefy ma³o zanieczyszczonej (,9% do,12%) (MOLSKI i DMUCHOWSKI 1986). Du ¹ wartoœæ diagnostyczn¹ maj¹ prawid³owe stosunki pomiêdzy makropierwiastkami w aparacie asymilacyjnym drzew (Ryc. 5). Stosunek N:P w ig³ach sosny wynosi³ œrednio 9,6. Czasem przekracza³ wartoœæ, ale w adnym roku nie przekroczy³ wartoœci 11, uznawanej w literaturze za krytyczn¹, wskazuj¹c¹ na mo liwoœæ uszkodzenia igie³ sosny na skutek nadmiernego nawo enia azotem lub zmniejszenia stê enia fosforu w warunkach silnego zakwaszenia. Stosunek N:K istotnie zmniejsza³ siê, wynosi³ œrednio 2,7 i by³ zawsze ni szy od krytycznej wartoœci 3,5 œwiadcz¹cej o naruszeniu równowagi pomiêdzy tymi pierwiastkami w ig³ach. Stosunek N:S, który w ig³ach sosny na obszarze kraju waha siê w granicach 8 16 i w najmniej zanieczyszczonej strefie (pó³nocno-wschodnia Polska) wynosi³ na pocz¹tku lat (DMUCHOWSKI i WAWRZONIAK 1994), w Puszczy wynosi³ œrednio 13,8 i charakteryzowa³ siê

5 Monitoring zagro eñ i zanieczyszczenia œrodowiska leœnego Puszczy Bia³owieskiej km Mg, %,5 -,6,6 -,7,7 -,8,8 -,9 Ryc. 4. Rozk³ad przestrzenny zawartoœci magnezu w 2-letnich ig³ach sosny zwyczajnej Pinus sylvestris w Puszczy Bia³owieskiej w latach istotnym trendem malej¹cym. Najbardziej korzystnym trendem jest zmniejszanie siê od 1994 r. stosunku N:Mg w ig³ach. A wiêc w podsumowaniu mo na stwierdziæ, e zaopatrzenie w pierwiastki od ywcze drzew w Puszczy w ostatnich latach wykaza³o oznaki poprawy, co tak e ma wp³yw na zmniejszanie siê kumulacji metali ciê kich. Sumaryczna zawartoœæ metali w ig³ach by³a bowiem istotnie ujemnie skorelowana z zawartoœci¹ w nich azotu, fosforu, magnezu i cynku. Zawartoœæ metali ciê kich w roœlinach badana jest pod k¹tem zapotrzebowania roœlin na metale, które spe³niaj¹ wa ne funkcje fizjologiczne (np. elazo, miedÿ, cynk) oraz wp³ywu nadmiaru metali na roœliny w zwi¹zku z postêpuj¹cym ska eniem œrodowiska (KABATA-PEN- DIAS i PENDIAS 1993). Kierunek zmian zanieczyszczenia œrodowiska leœnego mo na przeœledziæ na przyk³adzie kumulacji metali ciê- kich przez organizmy bioindykacyjne. Jednym z gatunków ³atwo kumuluj¹cych metale jest mech Pleurozium schreberi, u ywany do badañ w Puszczy przez kilku autorów w ci¹gu ostatnich 25 lat (Ryc. 6). Istotne prostoliniowe trendy malej¹ce zawartoœci wiêkszoœci metali w mchu œwiadcz¹ o ci¹g³ym zmniejszaniu siê zanieczyszczenia œrodowiska leœnego metalami ciê kimi. PROGNOZY ZAGRO EÑ I ZANIECZYSZCZENIA ŒRODOWISKA LEŒNEGO W latach stwierdzono du o istotnych korelacji dodatnich i ujemnych pomiêdzy ró nymi wskaÿnikami zanieczyszczeñ powietrza a sk³adem chemicznym bioindykatorów. Wiêcej istotnych korelacji pomiêdzy zanieczyszczeniami powietrza a zawartoœci¹ metali ciê kich zarejestrowano w ig³ach sosny ni w mchu, co mo e byæ zwi¹zane z ró nym sposobem ich kumulacji. W ig³ach sosny stwierdzono istotne korelacje dodatnie pomiêdzy zawartoœci¹ wapnia i o³owiu a kwasowoœci¹ opadów atmosferycznych oraz pomiêdzy zawartoœci¹ azotu, fosforu, elaza i sumarycznego indeksu zawartoœci metali ciê kich a depozycj¹ siarki. G³ówne istotne dodatnie korelacje zawartoœci metali w mchu by³y zwi¹zane z opadem py³ów. Depozycja azotu by³a mniej skorelowana ze sk³adem chemicznym bioindykatorów ni depozycja siarki. W Puszczy Bia³owieskiej wyj¹tkowo du y udzia³ w depozycji ca³kowitej azotu stanowi depozycja mokra (72%). Prawdopodobnie w zwartych kompleksach le-

6 44 EL BIETA MALZAHN œnych niektóre parametry meteorologiczne, takie jak m.in. ma³e prêdkoœci wiatrów, du a wilgotnoœæ wzglêdna i ma³a przewiewnoœæ ich obszaru, mog¹ sprzyjaæ zwiêkszonemu udzia³owi depozycji mokrej. Cu, Cd, Cr, Ni - ppm ; Zn, Pb - ppm: ; Fe, Mn - ppm: Cu * Fe ** Pb * N:Mg Ryc. 5. Zmiennoœæ stosunków pomiêdzy niektórymi makropierwiastkami w 2-letnich ig³ach sosny zwyczajnej Pinus sylvestris w Puszczy Bia³owieskiej w latach Zn ** Mn ** Cd * Ryc. 6. Trendy zmian zawartoœci metali ciê kich w mchu Pleurozium schreberi w Puszczy Bia³owieskiej w latach Trendy prostoliniowe istotne statystycznie przy *P <.1; **P <.1. (wg GRODZIÑSKIEJ 1978, GRODZIÑSKIEJ i wspó³aut. 199, MALZAHN 1999; uzupe³nione). Na zmniejszanie siê zagro eñ i zanieczyszczenia œrodowiska w ostatnich latach w Puszczy Bia³owieskiej mog³y mieæ te wp³yw korzystne dla œrodowiska leœnego zmiany niektórych czynników klimatycznych. Istotnie N:P N:S N:K Cr Ni zmniejsza³ siê roczny przedzia³ wahañ temperatury z ponad 4 o C w latach do 31,4 o C w latach W ró y wiatrów zmniejsza³ siê udzia³ wiatru z kierunku zachodniego i po³udniowo-zachodniego, a zwiêksza³ udzia³ wiatru z kierunku po³udniowo-wschodniego. Liczba dni z cisz¹ w roku zmniejszy³a siê z 26 w latach , do 4 w latach Prognoza zagro enia œrodowiska leœnego Puszczy Bia³owieskiej przez zanieczyszczenia powietrza w nadchodz¹cych latach, uwzglêdniaj¹ca krajowe i europejskie prognozy redukcji emisji zanieczyszczeñ do 2 r., przewiduje dalsze obni anie siê poziomu depozycji ca³kowitej siarki i opadu py³ów, ale utrzymanie siê lub nawet wzrost poziomu depozycji ca³kowitej azotu. Mo e to powodowaæ tylko efekt nawo eniowy, czyli eutrofizacjê siedlisk leœnych, co jednak prowadzi tak e do przenoszenia produkcji biomasy z korzeni do czêœci nadziemnych drzew i mo e byæ przyczyn¹ wiêkszej wra liwoœci drzewostanów na naturalne stresy œrodowiskowe. Mo e te byæ przyczyn¹ szkodliwego efektu zakwaszenia siedlisk leœnych, zw³aszcza w niekorzystnych warunkach klimatycznych (SOKO OWSKI 1991). Systematyczny wzrost zakwaszenia siedlisk leœnych jest z niepokojem rejestrowany od wielu lat w zachodniej Europie i Skandynawii, a wynikaj¹ce z tego zak³ócenie bilansu pokarmowego w glebie i roœlinach uwa a siê za powa ne zagro enie dla normalnego funkcjonowania lasu. Czasowa i przestrzenna zmiennoœæ stê eñ zanieczyszczeñ atmosferycznych w Puszczy Bia³owieskiej dotyczy rejonu oddalonego od wielkich oœrodków przemys³owych i szlaków komunikacyjnych, ale pozostaj¹cego w dalszym ci¹gu w zasiêgu oddzia³ywania zanieczyszczeñ transgranicznych. Poziom zanieczyszczeñ powietrza w Puszczy Bia³owieskiej pozostanie w nastêpnych latach w œcis³ym zwi¹zku z charakterem klimatu Polski i usytuowaniem w polu emisji zanieczyszczeñ w Europie. Wyniki monitoringu stanu œrodowiska leœnego Puszczy Bia³owieskiej powinny byæ wykorzystywane w przygotowywaniu ka dej wersji poszukiwanej od kilku lat najw³aœciwszej formy ochrony jej zasobów przyrodniczych. Jednoczeœnie powinny stanowiæ punkt odniesienia dla silnie zagro onych przez zanieczyszczenia powietrza Parków Narodowych, zw³aszcza w po³udniowej czêœci kraju.

7 Monitoring zagro eñ i zanieczyszczenia œrodowiska leœnego Puszczy Bia³owieskiej 441 THE MONITORING OF THREAT TO AND POLLUTION OF THE FOREST ENVIRONMENT IN BIA OWIE A PRIMEVAL FOREST Summary Partial results of a comprehensive monitoring research carried out over the whole Bia³owie a Primeval Forest, conducted by Forest Research Institute, Natural Forest Department in Bia³owie a in the years , are presented. As a measure of potential threats the level, direction of changes and spatial distribution of dry and wet air pollution (technical monitoring) were used. The measure of bioindicators response to changes in the environment is the estimation of the level of macroelements and cumulation of sulphur and heavy metals in chosen plant bioindicators (two-year-old needles of Pinus sylvestris L. and moss Pleurozium schreberi (Brid.) Mitt. (biological monitoring). The relations between chemical composition of bioindicators and variability of air pollution and climate conditions were looked for. The present level of air pollution in Bia³owie a Primeval Forest is low. Despite changes in quality and total sulphur and nitrogen deposition and the prognosis of reduction of pollutants emission up to the year 2, the forest environment is threated by increasing acidity. The spatial distribution of biotic and abiotic parameters over the whole area of Bia³owie a Primeval Forest allowed to conclude that the threat is the lowest in Bia³owie a National Park. LITERATURA BERGE E., BARTNICKI J., OLENDRZYNSKI K., TSYRO S.G., Long-term trends in emissions and transboundary transport of acidifying air pollution in Europe. J. Environ. Manag. 57, DMUCHOWSKI W., WAWRZONIAK J., Spatial distribution of sulphur and nitrogen content in needles of Scots pine (Pinus silvestris L.) as related to air pollution and tree stands vitality in Poland. [W:] Climate and Atmospheric Deposition Studies in Forests. SOLON J., ROO-ZIELIÑSKA E., BYTNEROWICZ A. (red.). Conference Papers IGSO PAS, Warszawa, 19, DE VRIES W., HEIJ G. J., Critical loads and critical levels for the environmental effects of air pollution. [W:] Dutch priority programme on acidification. HEIJ G. J., SCHNEIDER T. (red.). Re no Nationale Institute of Public Health and Environmental Protection. Bithoven (Netherlands), DOBROWOLSKI M., LECH P., KLUZIÑSKI L., KOLK A., SIEROTA Z., WAWRZONIAK J., WÓJCIK J., ZA ÊSKI A., 21. Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2 roku na podstawie badañ monitoringowych. Biblioteka Monitoringu Œrodowiska Inspekcja Ochrony Œrodowiska, Warszawa, FOREST FOLIAR CONDITION IN EUROPE, Forest Foliar Coordinating Centre in cooperation with the Austrian Federal Forest Research Centre, EC-UN/ ECE-FBV A, Brussels, Geneva, Vienna. GRODZIÑSKA K., Mosses as bioindicators of heavy metal pollution in Polish National Parks. Water, Air Soil Pollut. 9, GRODZIÑSKA K., SZAREK G., Ska enie œrodowiska Polski na tle Europy. Wiad. Bot. 39, GRODZIÑSKA K., SZAREK G., GODZIK B., 199. Heavy metal deposition in Polish National Parks changes during ten years. Water, Air Soil Pollut. 49, KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H Biogeochemia pierwiastków œladowych. PWN, Warszawa, MALZAHN E., Ocena zagro eñ i zanieczyszczenia œrodowiska leœnego Puszczy Bia³owieskiej. Prace Inst. Bad. Leœn., Seria A, 885, MALZAHN E., 2. Kwaœne deszcze w Puszczy Bia³owieskiej jako kryterium zagro enia œrodowiska leœnego. Prace Inst. Bad. Leœn., Seria A, 4, 96, MALZAHN E., 21. Za³o enia metodyczne i program monitoringu œrodowiska leœnego Puszczy Bia³owieskiej. Biuletyn Monitoringu Przyrody 1, MANNINEN S., HUTTUNEN S., KONTIO M., Accumulation of sulphur in and on Scots pine needles in the subarctic. Water, Air Soil Pollut. 95, MOLSKI B. A., DMUCHOWSKI W., Effects of acidification on forests and natural vegetation, wild animals and insects. [W:] Acidification and its policy implications.schneider T. (red.). Elsevier, Amsterdam-Oxford-New York-Tokyo, SOKO OWSKI A.W., Zmiany sk³adu gatunkowego zbiorowisk leœnych w rezerwatach Puszczy Bia³owieskiej. Ochr. Przyr. 49, SZAREK- UKASZEWSKA G Input of chemical elements to the forest ecosystem on the Carpathian Foothills (S Poland). Pol. J. Ecol. 47, WHELPDALE D. M., SUMMERS P. W., SANHUEZA E., A global overview of atmospheric acid deposition fluxes. Environ. Monit. Asses., 48,