zna układ ikonostasu w cerkwi karpackiej, rozpoznaje elementy ikonostasu i potrafi je przyporządkować do właściwego miejsca ikonostasu,

Transkrypt

1 Scenariusz lekcji Temat: Ikona karpacka Cele: Cele główne: Uczeń potrafi określić miejsce i rolę ikony w Kościele prawosławnym i greckokatolickim, rozumie różnice pomiędzy funkcją ikony w kościołach wschodnich a funkcją obrazów religijnych w Kościele katolickim, odróżnia ikony prawosławne od ikon karpackich, zna podstawowe cech ikony karpackiej. Cele operacyjne: uczeń: zna i rozumie genezę ikony w Kościele bizantyjskim, zna układ ikonostasu w cerkwi karpackiej, rozpoznaje elementy ikonostasu i potrafi je przyporządkować do właściwego miejsca ikonostasu, rozumie pojęcia i terminy: ikonstas, Deesis, Mandylion, prazdniki, carskie wrota, diakońskie wrota, ikony namiestne, Chrystus Pantokrator, ikona chramowa, rozpoznaje podstawowe motywy ikonografii karpackiej w zakresie wyobrażenia świętych: Matka Boża Eleusa, Matka Boża Hodegetria, Mata Boża Pokrow, święci Kosma i Damian, św. Dymitr, św. Jerzy, św. Mikołaj, św. Onufry, św. Paraskewa, Archanioł Gabriel, Archanioł Michał. potrafi wykazać zmiany ikonografii karpackiej dokonane pod wpływem kościoła katolickiego i kultury łacińskiej. Metody: podające - elementy wykładu, rozmowa nauczająca, poszukujące - praca z tekstami popularnonaukowymi (praca indywidualna i z podziałem na grupy), rozwiązywanie ćwiczeń i zadań w oparciu o materiał wyjściowy i tok lekcji (praca w parach). eksponujące: pokaz prezentacji. Środki: Kanał You Tube mapa ścienna Europa w okresie krucjat, atlasy do szkoły średniej (gimnazjalnej), Opracowania: 1

2 Szczepkowski Andrzej, Ikona karpacka, przewodnik po wystawie, Sanok 2004, s.4., Ikony, pod red. Joanny Kułakowskiej-Lis, Olszanica 2008., Michniewscy Magdalena i Artur, Duda Marta, Cerkwie drewniane Karpat, Polska i Słowacja. Przewodnik, Pruszków 2013., Szczepkowski Andrzej, Ikona karpacka, przewodnik po wystawie, Sanok 2004., Materiały graficzne przygotowane przez nauczyciela. 1. Wprowadzenie Czynności organizacyjno- porządkowe. Tok lekcji: 1.2. Lekcję rozpoczyna fragment filmu Piękno ikon, który znajduje się pod adresem: min Podanie uczniom tematu lekcji oraz celów głównych i kilku operacyjnych Krótka rozmowa z uczniami na temat ich dotychczasowych doświadczeń w zakresie sztuki ikonowej (uczniowie podają znane sobie świątynie i muzea wyposażone w ikony kościołów wschodnich). 2. Rozwinięcie W oparciu o mapę ścienną np. Europa w okresie krucjat, atlas historyczny do szkoły ponadgimnazjanej (gimnazjalnej) oraz krótką prezentację zawierającą ikony bizantyjskie i prawosławne omawiamy w formie krótkiego wykładu następujące zagadnienia: a) tradycję i teologię ikony bizantyjskiej, religijne spory o miejsce ikon w Kościele bizantyjskim, b) miejsce i rolę ikon w Kościołach wschodnich prawosławnych przed i po upadku Konstantynopola Praca uczniów z tekstem popularnonaukowym i materiałem graficznym. W oparciu o wybrane cztery fragmenty tekstu Andrzeja Szczepkowskiego, Ikona karpacka, przewodnik po wystawie, uczniowie zapoznają się z problematyką ikony karpackiej. a) I grupa otrzymuje tekst początkowy publikacji (zał. nr 1) oraz graficzne schematy ikonostasów (zał. nr 5) i następujące pytanie do tekstu: Kiedy i w jakich okolicznościach pojawiły się ikony po północnej stronie Karpat, na ziemiach polskich? b) II grupa otrzymuje wybrany fragment publikacji (zał. nr 2), graficzne schematy ikonostasów (zał. nr 5) i pytanie do tekstu: Na podstawie tekstu oraz ilustracji omów strukturę ikonostasu karpackiego oraz zaistniałe w niej zmiany w XVI w. 2

3 c) III grupa otrzymuje wybrany fragment publikacji (zał. nr 3), graficzne schematy ikonostasów (zał. nr 5) i odpowiednie pytanie: Jakie dostrzegasz przyczyny i przejawy wzrastających wpływów tradycji rzymskiej w ikonach cerkiewnych w XVII w? d) IV grupa otrzymuje wybrany fragment publikacji (zał. nr 4), graficzne schematy ikonostasów (zał. nr 5) i odpowiednie pytanie: Na czym polegają nowe funkcje ikonostasu karpackiego w XVII i XVIII w.? Wskaż przykłady nowych funkcji i motywów artystycznych w konstrukcji ikonostasu. e) Po upływie 8 minut uzgodnieni w grupach przedstawiciele grup ustnie odpowiadają na postawione pytania Praca w parach z materiałem ikonograficznym (zał. nr 6), ćwiczenia. W oparciu o otrzymane materiały graficzne, uczniowie zapoznają się z: a) przykładami podstawowych ikon stanowiących poszczególne elementy ikonostasu (Mandylion, carskie wrota, Chrystus Pantokrator, Deesis, Trójca św., Matka Boska: Hodegetria, Platytera, Eleusa, Pokrow, zwiastowanie, pokłon trzech króli, Zaśnięcie Matki Boskiej, Przemienienie pańskie, Archanioł Michał), zał. 6a, b) przykładami świętych Kościoła wschodniego (św. Jan Chrzciciel, Kosma i Damian, św. Mikołaj, św. Paraskewia, św. Dymitr), zał. 6b, c) przykładami okcydentalizacji cerkwi po unii brzeskiej (nowe formy wyrazu artystycznego w malarstwie ikonograficznym, nowe tematy ikonostasu: Pieta, Chrystus Eucharystyczny), zał. 6c, d) ćwiczenia praktyczne, rozwiązywanie przykładowych zadań w parach (zał. nr 7). 3. Podsumowanie 3.1. Prezentacja rozwiązań zadań 4. Literatura merytoryczna: 4.1. Bańkosz Robert, Cerkwie szlaku ikon, Krosno Evdokimov Paul, Sztuka ikony, teologia piękna, Warszawa Giemza Jarosław, Cerkwie i ikony Łemkowszczyzny, Rzeszów Janocha Michał, Ikony w Polsce. Od średniowiecza do współczesności, Warszawa Ikony, red. Kułakowska-Lis Joanna, Olszanica Michniewscy Magdalena i Artur, Duda Marta, Cerkwie drewniane Karpat, Polska i Słowacja. Przewodnik, Pruszków Szczepkowski Andrzej, Ikona karpacka, przewodnik po wystawie, Sanok

4 4.8. Tradigo Alfredo, Ikony i święci prawosławni, Leksykon, historia, sztuka, ikonografia, Warszawa Załączniki: Nr 1. Tekst 1 Szczepkowski Andrzej, Ikona karpacka, przewodnik po wystawie, s. 4, Sanok Interesującym zjawiskiem w dziejach kultury artystycznej jest obecność na ziemiach polskich malarstwa ikonowego, będącego wytworem kultury ludności wyznania prawosławnego. Ostry spór, jaki zaistniał w świecie chrześcijańskim (między innymi na tle kultu obrazów) doprowadził do rozłamu Kościoła, zakończonego w 1054 r. schizmą wschodnią. Powstały dwa ośrodki cywilizacji i kultury religijnej: Rzym i Bizancjum. Polska pozostając pod wpływem Rzymu, kształtowała swą sztukę w kręgu kultury zachodniej, natomiast sąsiednia Ruś Kijowska, przyjmując chrześcijaństwo ze Wschodu, związała się i podporządkowała kulturze bizantyjskiej. Polska zetknęła się ze sztuką cerkiewną już w 1 poł. XIV w. za panowania króla Kazimierza Wielkiego, który w 1340 r. przyłączył do Korony Polskiej ziemie Rusi Czerwonej. Przyłączone tereny obejmowały ziemie: lwowską, przemyską, sanocką i halicką podlegające strukturze cerkwi prawosławnej. Puste obszary górskie przyłączonych ziem król zagospodarowuje zasiedlając je ludnością wywodzącą się z terenów obecnej Rumunii, Wołoszczyzny i Mołdawii. Była to ludność wyznania prawosławnego, toteż każdy przywilej lokacyjny na prawie wołoskim gwarantował osadnikom utrzymanie wiary poprzez sprawowanie obrządków religijnych w cerkwi. Pojawienie się ikon na terenie Karpat można więc wiązać z osadnictwem wołoskim. Argumentem przemawiającym za takim spojrzeniem na pochodzenie ikon w Polsce jest fakt, że tereny skolonizowane przez Wołochów pokrywają się ściśle z zasięgiem występowania ikon, które po północnej stronie Karpat pojawiają się dopiero w 1 poł. XV wieku, w okresie szczególnego nasilenia ruchu osiedleńczego. Należy pamiętać, że Wołoszczyzna i Mołdawia były głównymi spadkobiercami sztuki bizantyjskiej po upadku Konstantynopola w 1453r., a teren Rumunii jedynym, na którym mogła się swobodnie rozwijać. Tu bowiem uchodzący z krajów zajętych przez Turków artyści greccy, bułgarscy, serbscy znajdowali schronienie i zatrudnienie. Pytanie do tekstu: Kiedy i w jakich okolicznościach pojawiły się ikony po północnej stronie Karpat, na ziemiach polskich? Nr 2 Przypuszczać należy, że osadnikom wołoskim zawdzięczać możemy pojawienie się na terenie Polski ikonostasów. Wszystkie najstarsze zachowane ikony datowane na XV wiek są obrazami ikonostasowymi. W oparciu o nie stwierdzić można, że w XV-wiecznych cerkwiach karpackich realizowany był program ikonograficzny oparty na ikonostasach bałkańskich. Ikonostasy stawiano na ścianie zrębowej, oddzielającej prezbiterium od nawy, w miejscu gdzie wcześniej obowiązywała przegroda ołtarzowa. Ich program ikonograficzny podyktowany liturgią, przejęty został z malarstwa ściennego. Zawieszone w rzędach ikony wyrażały podstawowe prawdy wiary i przedstawiały najistotniejsze idee chrześcijańskie. W XV wieku ikonostas posiadał trzy rzędy. Na jego pełny program ikonograficzny składały się: cesarskie wrota z przedstawieniem Zwiastowania i postaciami czterech ewangelistów, następnie po obu ich stronach ikony Chrystusa Pantokratora i Matki Bożej Hodegetrii, a w dalszej kolejności Archanioła Michała lub św. Paraskewii. Nad cesarskimi wrotami zawieszano Mandylion, powyżej jako drugi rząd ikonę Deesis, zaś całość wieńczyła ikona Ukrzyżowania. W 2 połowie XVI w. ikonostas ulega zmianom wynikającym z postanowień Soboru Stugławnego, który odbył siew 1551 r. w Moskwie, będącej po upadku Bizancjum centrum Kościoła prawosławnego. Zachowane ikony z tego okresu dają wyobrażenie o formie i ikonografii XVI- 4

5 wiecznego ikonostasu. Ikonostas rozbudowuje się, powiększa program ikonograficzny o nowy rząd ikon świątecznych (prazdniki) i wprowadza do Deesis pełny skład apostołów, porządkując i ujednolicając panującą dotychczas dowolność w doborze świętych. Apostołowie umieszczani w namiestnej ikonie Matki Bożej zostają wyniesieni do rzędu Deesis, jako najgodniejsi, obok Marii i Jana Chrzciciela, uczniowie wybrani przez samego Chrystusa. Ich obecność dogłębnie realizuje treść Deesis jako idei Kościoła, na ziemi bowiem na apostołach został on zbudowany. Wyposażeni są oni w rulony i księgi, atrybuty uczniów posłanych do głoszenia Ewangelii. Nowością jest również pojawienie się pod koniec XVI wieku w zwieńczeniu ikonostasu sylwetowo wyciętych krzyży i postaci spod krzyża (M. Boska i św. Jan) w miejsce ikony Ukrzyżowania. Ikonostas przybrał bardziej monumentalną formę ściany szczelnie wypełnionej obrazami. Pytanie do tekstu: Na podstawie tekstu oraz ilustracji omów strukturę ikonostasu karpackiego oraz zaistniałe w niej zmiany w XVI w. Nr 3. Bardziej radykalnym zmianom poddany został ikonostas w XVII wieku, który był przełomowym w życiu Kościoła wschodniego w Polsce. Podejmowane jeszcze w XIV wieku próby zjednoczenia religijnego uwieńczone zostały w 1596 r. unią kościelną, zawartą w Brześciu nad Bugiem (unia brzeska). Jej konsekwencją było powstanie nowego wyznania, nowej greckokatolickiej cerkwi, której formowanie na terenie Rzeczypospolitej trwało przez cały XVII wiek. Tak istotne zmiany w życiu Kościoła wschodniego nie mogły pozostać bez wpływu na sztukę zawsze bardzo ściśle związaną z cerkwią. Zbliżanie się cerkwi do Kościoła katolickiego i sztuki w nim funkcjonującej, oraz bezpośrednie zetknięcie z panującym stylem renesansowym spowodowało radykalne zmiany w sposobie interpretacji ikony, a w konsekwencji jej malowania. Powstające w XVII wieku ikony ujawniają zaskakująco nowe cechy, których podłoża należy szukać w uniezależnieniu się od tradycji bizantyjskiej i podporządkowaniu wymogom cerkwi lokalnej. Nowo powstała cerkiew greckokatolicka potrzebowała ikon tworzonych w nowym duchu, toteż teolodzy i artyści stanęli przed bardzo trudnym zadaniem stworzenia ikony, która godziłaby tradycje religijne i artystyczne Wschodu i Zachodu. Oznaczało to konieczność pogodzenia wschodniego pojmowania ikony z zachodnim widzeniem obrazu w kulcie religijnym. Efekt tych starań widoczny w XVII-wiecznym malarstwie ikonowym pozwala na stwierdzenie, że na obszarze wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej, na styku dwóch kultur, zaistniała sztuka łącząca dziedzictwo kultury bizantyjskiej z zachodnią sztuką kościelną. Pod wpływem sztuki zachodniej ikona ulega przeobrażeniom ideowym, ikonograficznym i formalnym. Renesans, (...) docierając na ziemie ruskie Rzeczypospolitej odmienił oblicze ikony. Przełamał bizantyjskie poczucie formy, a niesiony przez niego realizm uderzył w abstrakcyjne, idealistyczne wartości ikony, pozbawiając ją zasadniczego znaczenia wynikającego z teologii obecności (stała obecność świętego w ikonie) i w ten sposób przybliżył do poziomu obrazu religijnego. Nr 4. Zgodnie z ustaleniami unii brzeskiej, wyznawcy Kościoła, greckokatolickiego w swoich praktykach religijnych zachowywali wschodnią formę liturgii. W ten sposób zachowywali również ikonostas, będący nierozerwalnym jej elementem. Powstające teraz ikonostasy zdecydowanie odbiegają od form wcześniejszych, odchodzą od programu symbolicznego na rzecz funkcji dydaktycznych, a pod względem formalnym odchodzą od kanonu bizantyjskiego i przyjmują elementy kolejnych stylów historycznych (renesans, barok, klasycyzm). Treść i forma XVII-wiecznego ikonostasu wydaje się być wyrazem dążności do godzenia dwóch dotychczas przeciwstawnych sobie filozofii i kierunków artystycznych: idealizmu i realizmu. Nowy ikonostas, mający spełniać funkcje dydaktyczne, musiał zrezygnować ze skomplikowanego teologicznie programu symbolicznego, zbyt trudnego i często niezrozumiałego dla miejscowego odbiorcy. Miał przybliżać Ewangelię, ale nie przy pomocy trudnego, ideowo-dogmatycznego języka wielkich teologów prawosławnych, lecz prostego i zrozumiałego, stanowił bowiem niejednokrotnie jedyne dostępne źródło wiedzy religijnej. Ikonostas w swym programie dydaktycznym wyrażać miał podstawowe prawdy wiary i uczyć historii zbawienia, która 5

6 wypowiedziana została w rozbudowanym programie ikonograficznym, zawartym w obrazach na ścianie 5- rzędowego ikonostasu. Na centralnej osi pionowej zaakcentowane zostały główne idee chrześcijaństwa: Wcielenie Boga (scena Zwiastowania na cesarskich wrotach), Odkupienie (krzyż w zwieńczeniu ikonostasu z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa), Chwała Chrystusa (ikona Deesis). W układzie poziomym pięć rzędów: predelle, ikony namiestne, ikony świąteczne (prazdniki), apostołowie, prorocy. Ikonostas otrzymuje drugie diakońskie wrota, przez co jego architektura staje się symetryczna. Pomyślana jest jako przestrzenna, trójwymiarowa ściana złożona z horyzontalnych rzędów, posiadająca poziome i pionowe podziały architektoniczne wyznaczone przez belkowania, gzymsy, pilastry i kolumny. Ikony osadzone są w ramach typu architektonicznego, wykształconych przez renesans włoski. Właśnie rama wraz ze swoją dekoracją rzeźbiarską spowodowała najistotniejszą zmianę formalną ikonostasu, tj. przekształcenie płaskiej, czysto malarskiej ściany obrazowej w trójwymiarowy zespół, będący syntezą malarstwa, rzeźby i architektury. W rozwiązaniach ikonograficznych następuje łączenie elementów pochodzenia bizantyjskiego z zachodnimi. Szereg tradycyjnych tematów otrzymuje nową, zachodniąinterpretację, pojawiają się również nowe, niewystępujące dotychczas tematy. Wpływ sztuki zachodniej widoczny jest przede wszystkim w realistycznych tendencjach rozwiązywania kompozycji. Zmianie ulegają oblicza świętych, ich pozy, gesty, układ szat, również charakter tła i oprawa. Ideowe, ikonograficzne i formalne zmiany zaobserwować można w niemal każdym temacie, wszystkie bowiem tworzone teraz ikony są wyrazem nowej koncepcji teologicznej i artystycznej. W XVIII w. ikonostas jest kontynuacją formy i programu ustalonego w XVII w., ulega jedynie stylowej aktualizacji poprzez wprowadzanie barokowych elementów zdobniczych. Rozbudowana konstrukcja, pogłębiona plastyka, wzbogacona ornamentyka zaczynają dominować nad malarstwem. 6

7 Zał. nr 5 Schematy ikonostasów źródło: Szczepkowski Andrzej, Op.cit, ss źródło: Michniewscy Magdalena i Artur, Duda Marta, Cerkwie drewniane Karpat, Polska i Słowacja. Przewodnik, Pruszków 2013, s

8 Zał. nr 7. Przykładowe zadania: zadanie pierwsze Nazwij podane ikony: 1. Chrystus Pantokrator 2. Mandylion 3. Św. Paraskiewa 4. Chrystus Eucharystyczny 5. Matka Boża Hodegetria 6. Św. Mikołaj

9 Zadanie drugie. Dopasuj elementy ikonostasu do schematu: Wrota diakońskie Wrota carskie Ostatnia Wieczerza Matka Boża Chrystus Ikona chramowa z wezwaniem cerkwi Chrystus Pankrator na tronie Apostołowie Prazdniki - święta roku liturgicznego Patriarchowie i prorocy 9

10 Zadanie trzecie. Rozwiąż krzyżówkę. Zadanie 5. Rozwiąż krzyżówkę 1. Motyw przedstawienia sceny z Bogurodzicą trzymającą na kolanach martwe ciało Chrystusa i opłakującą go. 2. Ikonograficzny motyw z Bogurodzicą karmiącą piersią Dzieciątko. 3. Św. Wielki władca Rusi Kijowskiej, w 988 roku przyjął chrzest w obrządku bizantyjskim. 4. Ikony świąteczne, poświęcone dwunastu głównym świętom w Kościele wschodnim. 5. Jeden z najwybitniejszych tzw. sędziów. Jego czterdziestoletnie rządy w kraju to czas sprawiedliwości i pokoju (jego imię to z hebrajskiego miecz). 6. Przedstawienie Chrystusa tronującego, z Maryją po jego prawej stronie i Janem Chrzcicielem po lewej. 7. Wzgórze, miejsce ukrzyżowania Chrystusa. 8. Prorok. Po zawarciu przymierza na Górze Synaj został kapłanem narodu wybranego. 9. Drzewo.. symboliczne określenie drzewa genealogicznego Jezusa Chrystusa. 10

11 Zadanie czwarte. Dopasuj ikony do ich nazw. 1. Matka Boża Łopieńska - Polańczyk 2. Matka Boska Bełska - Ustrzyki Dolne 3. Matka Boża Kalwaryjska - Kalwaria Pacławska 4. Matka Boża Murkowa - Krosno 5. Matka Boża Starowiejska - Stara Wieś 6. Matka Boża Bieszczadzka Rudecka - Jasień

12 ... Zadanie piąte. Rozwiąż krzyżówkę z hasłem Monogram będący symbolem Jezusa Chrystusa w formie akronimu. 2. Wrota - zwane też Bramą Królewską, Świętą Bramą lub Świętymi Wrotami. 3. Sztywny futerał, z naszytym na zewnątrz krzyżem, służący do przenoszenia daronosicy. 4. Obraz sakralny powstały w kręgu kultury bizantyńskiej, wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne, charakterystyczny dla chrześcijańskich Kościołów wschodnich. 5. Publiczna forma kultu religijnego, dotycząca całokształtu zrytualizowanych, zbiorowych i ściśle określonych czynności sakralnych, ustalonych przez kapłanów danej religii. 6. Stół ołtarzowy, ustawiony pośrodku pomieszczenia ołtarzowego, przykryty do podstaw lnianym lub jedwabnym obrusem. 7. Określenie używane w stosunku do większych (i o szczególnym znaczeniu) męskich klasztorów w Kościele prawosławnym oraz w Kościołach katolickich wschodnich, również w postaci skupionego wokół świątyni zespołu pustelni mnichów ascetów nieprowadzących wspólnego życia zakonnego. 12

13 Zadanie szóste. Dopasuj ikony do ich nazw 1. Matka Boska Hodegetria 2. Matka Boska Eleusa 3. Matka Boska Platytera 4.Matka Boska Pokrof

14 zadanie siódme. Odnajdź hasła w tabelce: N J P A L W I N Z L P S I K O N O S T A S B O C R C O Ó I D E K Ż E W H D L S S O B O R B P R Z C Z E N A N D Y L I O N K E L G R Z E C T E T Ż D M U A P W C C E T A U U B C Ó Ż N E E P A R G Z P A N T O K R A T C F Z R P I S I S K T Ż M K E O A K O J P I R Ł A H Z R N O B K R E O Y N F I O W N E M C W N U I H O K I P R Y D G R Ó O Z G T Ó N A W A P R O Ł Y (Deesis, ikonostas, pieta, mandylion, Pantokrat, cerkiew, wrota, prorok, patron, nawa). 14