Ks. dr hab. Tomasz J. Moskal, prof. KUL Lublin Instytut Historii Kościoła i Patrologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Transkrypt

1 Ks. dr hab. Tomasz J. Moskal, prof. KUL Lublin Instytut Historii Kościoła i Patrologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Recenzja rozprawy doktorskiej Konstancja z Zamoyskich Sanguszkowa ( ). Działalność społeczna, religijna i kulturalna napisanej przez Magdalenę Kulesza w Instytucie Nauk Historycznych na Wydziale Nauka Historycznych i Społecznych pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Waldemara Glińskiego, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Warszawa 2017 maszynopis, ss Konstancja z Zamoyskich Sanguszkowa ( ). Działalność społeczna, religijna i kulturalna. O ile same nazwiska rodowe są już wielce wymowne, o tyle uwaga piszącego recenzję skupiła się w pierwszym momencie na ramach chronologicznych dysertacji. Urodzona w rok po wybuchu Powstania Styczniowego, później walka o niepodległość Polski w latach i kataklizm II wojny światowej. Umiera w rok po jej zakończeniu. Żyła, gdy Polski nie było na mapie Europy, walczono o jej powrót, troszczono się o odbudowę oraz broniono, gdy przyszedł nazistowski terror a później radzieckie zniewolenie. Przysłowie chińskie mówi: Obyś żył w ciekawych czasach. Bez wątpienia, były to ciekawe czasy. Ale też trudne i wymagające. Stąd pomysł przybliżenia postaci Konstancji z Zamoyskich Sanguszkowej i jej działalności społecznej, religijnej i kulturalnej na tle burzliwych przemian, które miały miejsce na ziemiach naszej Ojczyzny w 1

2 latach jej życia, wydaje się bardzo ciekawym zadaniem badawczym. Jego realizacji podjęła się Magdalena Kulesza. Uzasadniając podjęcie tego tematu, napisała: Postać Konstancji Sanguszkowej zasługuje na opracowanie jej biografii, poprzedzone przeprowadzeniem pogłębionych badań naukowych, których wyniki ukażą czytelnikom życie księżnej na tle szybko zmieniających się realiów życia w ówczesnej Polsce i Europie. Zbadanie historii przedsięwzięć, jakich dokonywała księżna Konstancja Sanguszkowa, przyczyniłoby się także do zobrazowania życia kobiet pochodzących z polskich rodów ziemiańskich od połowy XIX do połowy wieku XX (s. 4). Zaś jako cel badawczy wskazała m.in. uwydatnienie znaczenia działań rodu Sanguszków dla społeczności tarnowskiej oraz zbadania kontaktów z przedstawicielami środowiska artystycznego księżnej Sanguszkowej i jej mecenatu, co poszerzy wiedzę na temat twórczości artystów m.in. Antoniego Madeyskiego (s. 5). By sprostać postawionemu zadaniu, musiała przeprowadzić szeroko zakrojoną kwerendę. Wykorzystany w dysertacji materiał źródłowy, przechowywany był w: Archiwum Akt Nowych, Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie (zbiór Sanguszków), Archiwum Głównym Akt Dawnych (archiwum Zamoyskich), Archiwum Głównym Zgromadzenia Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej w Starej Wsi, Archiwum Państwowym w Krakowie, Archiwum Państwowym w Krakowie (oddział w Tarnowie), Archiwum Parafialnym w Maciejowicach, Archiwum Miejskim w Lewoczy (8 archiwów), Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece Kórnickiej, Bibliotece Narodowej, Bibliotece Publicznej im. J. Iwaszkiewicza w Sępólnie Krajeńskim, Bibliotece Publicznej w Tarnowie (5 bibliotek), Muzeum Narodowym, Muzeum Państwowym w Kozłówce (2 muzea). Oprócz źródeł archiwalnych autorka dysertacji skorzystała ze źródeł ikonograficznych, drukowanych, prasowych, wywiadów. Ponadto, mając na uwadze konieczność ukazania postaci Konstancji w szerokim kontekście dziejów, sięgnęła do treści 307 opracowań (wg numeracji w dysertacji). Uzupełnieniem źródeł i opracowań rękopiśmiennych i drukowanych, stały się wykorzystane w niewielkim stopniu zasoby Internetu. Trzeba przyznać, że autorka recenzowanej rozprawy, zgromadziła solidna bazę źródłową do opracowanie tematu badawczego ujętego w tytule pracy. Z obowiązku recenzenta, odnosząc się do tej części pracy, proponowałbym jednakże w prezentacji źródeł przyjęcie klasycznego podziału na: archiwa, biblioteki i 2

3 muzea. W pracy został on co prawda zachowany, ale dzięki przyjętej kolejności alfabetycznej a nie wyszczególnieniu autorki. Ponadto kolejność ta w doktoracie została zaburzona przez archiwum w Lewoczy, umieszczone na końcu spisu. Podając źródła prasowe, autorka wymienił tylko tytuły, rok i numer. Nie wiadomo zatem, do którego artykułu w tym czasopiśmie należy się odnieść. W bibliografii te same tytuły zostały wskazane dwukrotnie: nr 112 i 113, 118 i 119, 167 i 168. Także w odniesieniu do niektórych znajdujących się w tej części pracy pozycji, błędnie zostały podane strony, by wskazać: nr 101, 209, 290, 302, lub zostały pominięte, zob. nr 145. Słownik Polskich Teologów Katolickich winien być pisany z dużych liter, zob. nr 81. Natomiast Słownik biograficzny kapłanów diecezji tarnowskiej M. Nowaka, niepotrzebnie został rozpisany na trzy tomy, każdy osobno. Występują pozycje, których brak w tekście, np. nr 273. Kwestią dyskusyjną jest umieszczenie tak bibliografii jak i wykazu skrótów na końcu tekstu. Przy tak bogatym aneksie widziałbym je raczej na początku dysertacji. Zgromadzony materiał wygenerował poniekąd układ pracy. W pierwszym rozdziale autorka skupiła się na środowisku rodzinnym i edukacji. Szczegółowo zostały omówione zagadnienia dotyczące pochodzenia (paragraf pierwszy) oraz w kolejnych punktach tego paragrafu informacje odnoszące się do rodzeństwa, wykształcenia czy zamążpójścia. Trzeba zauważyć, że zaprezentowany układ nie jest przejrzysty i z pewnością przy odpowiednim ułożeniu, mógłby w bardziej klarowny sposób ukazać treści ujęte w tytule rozdziału. Kolejny rozdział traktuje o inicjatywach na rzecz ochrony dziedzictwa rodowego i zabytków. Autorka dysertacji ukazała losy dóbr podhoreckich wraz z wyposażeniem w latach W drugim paragrafie skupiła się na opiece nad księgozbiorem rodzinnym, archiwum i zbiorami muzealnymi. W końcu omawia kontakty z artystami i ludźmi kultury, jakże często korzystającymi z gościnności i mecenatu Sanguszków. Pani Kulesza skupiła się w tym rozdziale nad zagadnieniami kulturalnymi, które sygnalizowała w temacie pracy. Imponuje wielopłaszczyznowość zainteresowań Konstancji Sanguszkowej w tym zakresie, oraz rozległa sieć kontaktów, które nawiązywała z uczonymi rodzimymi jak i zagranicznymi. Niezwykle wiele zagadnień z życia Konstancji zostało zawartych w trzecim rozdziale. Traktuje on o pozostałych aspektach działalności 3

4 księżnej: religijnej, oświatowej i charytatywnej. Spoglądając na jego treść, narzuca się nieodparta potrzeba zwrócenia uwagi na możliwość dokonania jego podziału na dwa rozdziały. Jeden traktujący o sprawach religijnych i drugi mówiący o pracy społecznej. Nadto zaprezentowany układ nie pokrywa się z tym, który został ujęty w temacie rozprawy: działalność społeczna, religijna i kulturalna. Tu są: religijna, oświatowa i charytatywna (kulturalna znalazła odzwierciedlenie w rozdziale drugim). Być może jest to szczegół, który jednak wart jest wyjaśnienia przez doktorantkę. Kolejne paragrafy ujmują zagadnienia fundacji kościelnych i klasztornych oraz troski o ubogie kościoły, przynoszą wiele informacji o współpracy ze Zgromadzeniem Sióstr Służebniczek Starowiejskich Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej oraz Stowarzyszeniem Pań św. Wincentego a Paulo, jak również ukazują hojność księżnej w stosunku do fundacji, organizacji i formy opieki nad ubogimi i sierotami. Również w odniesieniu do zagadnień religijnych, oświatowych, charytatywnych Konstancja Sanguszkowa, była osoba bardzo czynną. Świadczyć o tym mogą nie tylko teksty źródłowe i przekazy historyczne, ale również pozostawione dzieła i fundacje, służące nierzadko lokalnym społecznościom do dnia dzisiejszego. W narrację biograficzną pierwszego rozdziału wpisuje się ostatni, w którym autorka skupiła się na schyłku życia Konstancji, omawiając losy pałacu w Gumniskach i majątku Sanguszków oraz ostatnich latach życia księżnej. O ile jego treść jest bardzo interesująca, o tyle razi dysproporcja w odniesieniu do pozostałych części pracy. Liczy tylko 10 stron i jest jakby wczesnym zakończeniem pracy. Należy na niego spojrzeć także w kontekście układu dysertacji, gdzie pierwszy i czwarty rozdział odnoszą się do chronologii życia księżnej, a tylko dwa do zagadnień rzeczowych, których opracowania autorka podjęła się w temacie. Uzupełnieniem treści są aneksy. W zakończeniu autorka dysertacji wymieniła cele badawcze, które wg niej zostały zrealizowane. Przedstawiony bowiem został znaczący udział księżnej Konstancji w przedsięwzięciach społecznych i religijnych, który wynikał z jej wychowania i głębokiej wiary, z których była powszechnie znana. Ponadto autorka wykazała, że księżna nie tylko traktowała artystów jako rzemieślników wykonujących zlecone prace, lecz także nawiązywała z nimi stosunki przyjacielskie i oferowała im swoją pomoc wykraczającą poza relacje mecenas artysta. Należy przyznać, że Pani Magdalena Kulesza w 4

5 dysertacji zrealizowała zasadniczo cele naukowe, które zaanonsowała na wstępie. Tym niemniej, uwzględniając powyższe uwagi, warto zwrócić uwagę na sposób i wymiar ich realizacji. Wymienione już zostały pewne niekonsekwencje w układzie i treści rozdziałów i paragrafów. Warto zastanowić się, czy nie lepszym byłoby połączenie pierwszego i czwartego rozdziału w jeden, zaś rozbicie pozostałych na trzy, traktujące o działalności społecznej, religijnej i kulturalnej (kolejność jak w temacie pracy). Trzeba niestety zauważyć, że takowych potknięć jest nieco więcej. Zwróciłbym w pierwszej kolejności uwagę na przytaczane tekście dysertacji cytaty z archiwaliów. Są one dosyć długie i dość często zastępują tok narracji historycznej. Recenzent odniósł wrażenie, że zamiast ilustrować myśl autorki skupioną na opisywanym zagadnieniu, umieszczany jest fragment tekstu źródłowego, często niestety także bez jakiegokolwiek komentarza. Tym bardziej należy zwrócić na to uwagę w kontekście zamieszczonych w pracy 10 aneksów, zawierających archiwalia dotyczące Sanguszków. Ponadto po lekturze dysertacji można wyrazić głośno myśl, która zrodziła się w trakcie: tak bogaty materiał źródłowy, pokaźna bibliografia, wielka ilość cytatów, temat badawczy jasno sprecyzowany. Rozpisany na tylko 130 stronach!!! I bynajmniej nie chodzi tu o liczbę stron a kwestie wykorzystania materiału źródłowego oraz wyczerpujące przedstawienie tematu. Recenzent ma w tej kwestii niedosyt. Zresztą sam tok narracji historycznej jest w wielu miejscach rwany, bądź ogranicza się do jednego zdania w akapicie. Tytułem ilustracji zostanie przytoczony fragment ze strony 104: W latach parafia miała na swoim terenie dwa kościoły, stary, ten zniszczony przez burzę, oraz nowy, wybudowany w latach W dniu 6 lipca 1906 roku bp Leon Wałęga poświęcił nowo powstała świątynię. W poprzedzający passus tekście ani słowa o wcześniejszym kościele i jego pożarze. Natomiast pojedyncze zdania zaczynające się od akapitu występują nader często: str. 93, 106, 107, 118, 135, 138. Zaś przy fundacji kościoła w Piotrowicach brakuje ułożenia chronologii zdarzeń. Trzeba przyznać, że wskazane uchybienia kontrastują z pracowitością w zbieraniu materiału źródłowego. Recenzent odniósł wrażenie pośpiechu, który towarzyszył ostatnim etapom pracy. Bez wątpienia, autorka opanowała w stopniu dostatecznym warsztat naukowy historyka, natomiast nie do końca potrafiła zdobytą wiedzę przelać na papier. 5

6 Widoczna jest co prawda umiejętność wyprowadzania wniosków i syntetycznego ujęcia prezentowanych zagadnień. Tym niemniej zdarzające się dość często powtórzenia wyrazowe występujące w następujących po sobie zdaniach czy nieprecyzyjne sformułowania np. kolejnych akapitów, zaczynających się: Od s. 126, różnorakie stosowanie skrótów: siostra Leona s. Leona, budzą lekki niedosyt. Co prawda, już nie autor ma na nie zwracać uwagę ale ewentualny redaktor bądź osoba adiustująca pracę przed oddaniem do oceny, ale jeśli to wina autora to obciąża jego konto, a jeśli pozostałych osób, można mówić o niesumiennym wykonaniu pracy, które suma summarum także obciąża autorkę. Zwracając uwagę na przypisy, możemy wykazać kolejne uchybienia w postaci brakujących stron, niepełnych zapisów, czy nawet braku ich wyjustowania. Recenzent zauważył je w trakcie lektury, ale woli skupić się na pozytywnym elemencie. Otóż przypisy są nie tylko miejscem zapisu bibliograficznego cytowanych źródeł bądź opracowań, ale zawierają wiele cennego tekstu. Są tam krótkie biogramy, wyjaśnienia wydarzeń w ich kontekście przyczynowo-skutkowym, oraz fragmenty tekstów, przez co w cenny sposób uzupełniają tekst główny. Pragnę jednak zaznaczyć, że wskazane uchybienia są jak najbardziej możliwe do korekty przez wprawnego redaktora i nie wpływają w znaczącym stopniu na wartość merytoryczną rozprawy. Praca przedłożona do recenzji w moim przekonaniu spełnia wymogi stawiane dysertacjom doktorskim w związku z czym wnoszę wniosek, aby Pani mgr Magdalena Kulesza została dopuszczona do dalszych etapów przewodu doktorskiego. 6