Prawo do swobodnego zrzeszania się w kontekście rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie

Transkrypt

1 OLHA ŁOTIUK DOCENT W KATEDRZE PRAWA KONSTYTUCYJNEGO KIJOWSKIEGO NARODOWEGO UNIWERSYTETU IM. TARASA SZEWCZENKI Prawo do swobodnego zrzeszania się w kontekście rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie W Konstytucji Ukrainy nie został bezpośrednio użyty termin społeczeństwo obywatelskie, ale normy prawa konstytucyjnego tworzą fundament prawny tworzenia i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Konstytucja Ukrainy określa Ukrainę jako demokratyczne państwo prawne, z szerokim spektrum praw i wolności, jednak nie używa terminu społeczeństwo obywatelskie. Uznając człowieka za najwyższą wartość społeczną, podmioty stanowienia prawa i jego stosowania stają w obliczu problemu określenia podstaw konstytucyjnych społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie. Termin społeczeństwo obywatelskie należy do najbardziej kontrowersyjnych. Brak jednoznacznego pojęcia wiąże się częściowo ze złożonością samego zjawiska. W nauce ukraińskiej społeczeństwo obywatelskie stawało się obiektem badań zazwyczaj nie w kontekście prawa konstytucyjnego, lecz raczej politologii, socjologii, filozofii, historii państwa i prawa. Doprowadziło to do błędnego wyobrażenia o tym, że społeczeństwo obywatelskie nie stanowi przedmiotu badań prawa konstytucyjnego. Zdaniem M. W. Bagłaja, samoregulacja społeczeństwa obywatelskiego i prawnokonstytucyjne regulowanie właściwych relacji są ze sobą sprzeczne [1, s. 6 7]. M. S. Bondar uważa, że społeczeństwo obywatelskie nie jest kategorią prawniczą ani państwowoprawną. Państwo nie może, nie jest w stanie powoływać, dekretować, ustanawiać 63

2 Olha Łotiuk swoimi aktami prawnymi oczekiwanej przez nie wizji społeczeństwa obywatelskiego, bowiem społeczeństwo obywatelskie to porządek rzeczywistych stosunków społecznych, który jest obiektywny [2, s. 29]. Trudno z tym się zgodzić, ponieważ społeczeństwo obywatelskie jako pewien system stosunków społecznych powinien posiadać jasno określone założenia oraz wyraźne granice prawne i kierunki rozwoju. J. M. Todyka słusznie zaznacza, że kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego jest ważnym przedmiotem badań nauki prawa konstytucyjnego, ponieważ poza nim niemożliwy jest rozwój na Ukrainie ani systemu ochrony praw człowieka, ani demokratycznego państwa prawnego [3, s. 275]. Społeczeństwo obywatelskie jest postrzegane we współczesnej literaturze jako przestrzeń społeczna samoorganizujących się obywateli i stowarzyszeń, która dynamicznie rozwija się i której potencjał pozwala na utworzenie silnej struktury niezależnej od państwa [4, s. 5 9]. Społeczeństwo obywatelskie jest badane nie tylko z punktu widzenia jego pozytywnej charakterystyki, ale także z punktu widzenia krytyki tego zjawiska. Elementem składowym społeczeństwa obywatelskiego, jak słusznie zauważył H. W. Berczenko, są dobrowolne instytucje, ale tylko te, które działają w granicach prawa [5]. Naszym zdaniem, w artykule W. Łytwyna utożsamia się pojęcie społeczeństwa z pojęciem społeczeństwa obywatelskiego. Wygląda to tak, jakby utożsamić pojęcie państwo z pojęciem państwo prawne. Większość naukowców ukraińskich stara się przedstawić swoją własną definicję pojęcia społeczeństwo obywatelskie (W. J. Barkow, H. W. Berczenko, P. M. Lubczenko i inni). Jednak są i tacy naukowcy, którzy uważają, że nie ma potrzeby opracowywania jakiejś szczególnej ukraińskiej teorii społeczeństwa obywatelskiego, tylko, opierają się o doświadczenia światowe, należy tworzyć krajowe instytucje społeczeństwa obywatelskiego. Nie chodzi tu o mechaniczne przenoszenie na nasz grunt takich czy innych instytucji społeczeństwa obywatelskiego, dostatecznie już dojrzałych, ale o ich ewolucyjne wprowadzanie z uwzględnieniem specyfiki 64

3 Prawo do swobodnego zrzeszania się w kontekście rozwoju społeczeństwa wewnętrznej i możliwości, a także czynnika czasu [6]. Naszym zdaniem niezbędne jest opracowanie zasad konstytucyjnych tworzenia społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie. Regulacje prawne dotyczące rozwoju społeczeństwa obywatelskiego powinny wzmacniać ramy prawne oraz elementy składowe społeczeństwa ukraińskiego i jego cechy konstytucyjne. P. M. Lubczenko uważa kategorię społeczeństwo obywatelskie za cechę jakościową społeczeństwa, które osiągnęło wysoki poziom konsolidacji oraz ochrony praw i wolności. Charakterystycznymi dla takiego społeczeństwa są następujące cechy: a) uznanie praw, wolności i interesu prawnego człowieka, obowiązku jego zagwarantowania przez państwo i inne instytucje społeczeństwa obywatelskiego; b) wysoki poziom kultury prawnej obywateli; c) nieingerowanie władzy publicznej w życie prywatne jednostek; d) ścisłe przestrzeganie zasad konstytucyjnych w organizacji władzy publicznej; e) ogólna stała świadomość obywateli odnośnie do spraw związanych ze społeczeństwem i z państwem; f) samorząd i samoorganizacja; g) wybieralność i kadencyjność organów władzy publicznej oraz ich odpowiedzialność; h) własność prywatna jako podstawa materialna wolności jednostki; i) rozwój stosunków gospodarczo-ekonomicznych opartych na konkurencji i wolnym rynku; j) wysoki poziom znaczenia opinii publicznej; k) rozwinięty i efektywny system prawny; l) uczciwość procesów sądowych; ł) tworzenie i rozwój różnego rodzaju stowarzyszeń: politycznych, gospodarczych, kulturalnych, religijnych, zawodowych i innych. Zgadzając się z P. M. Lubczenką w tym, że asymetria w rozwoju instytucji społeczeństwa obywatelskiego jest charakterystyczna dla Ukrainy [7], jednocześnie uznajemy za dość dyskusyjne twierdzenie naukowca, że żadna z jego instytucji nie powinna być dominująca, a ich relacje mają tworzyć jednolity, zintegrowany system w celu osiągnięcia efektu synergii. Naszym zdaniem mówienie o dominacji jest zasadne w odniesieniu do relacji instytucji społeczeństwa obywatelskiego (albo społeczeństwa obywatelskiego w całości) do państwa. W rzeczy- 65

4 Olha Łotiuk wistości uznanie stosunku dominacji między dosyć autonomicznymi instytucjami społeczeństwa obywatelskiego, jakie znajdują się w pewnych odrębnych autonomicznych sferach, nie wydaje się możliwe. Uznając za niezaprzeczalny fakt, iż społeczeństwo obywatelskie mieści się w granicach regulacji konstytucyjnych, możemy zauważyć, że poza sferą zainteresowań uczonych-konstytucjonalistów pozostają problemy ustalenia podstaw konstytucyjnych społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie, określenia jego istoty, treści oraz cech charakterystycznych. Pozostaje dylemat co do możliwości determinacji społeczeństwa obywatelskiego jako uczestnika konstytucyjnych stosunków prawnych, a tym samym uznania jego konstytucyjnej podmiotowości prawnej. Jednym z podstawowych elementów społeczeństwa obywatelskiego są niezależne, samorządne organizacje, które sprawują efektywną kontrolę nad tworzeniem i funkcjonowaniem organów władzy państwowej. Dlatego też od poziomu regulacji prawnych instytucji zrzeszeń obywatelskich zależy stopień ochrony praw oraz wolności człowieka i obywatela. Prawo do wolności zrzeszania należy do podstawowych praw człowieka, jakie gwarantują normy międzynarodowych aktów prawnych, Konstytucji Ukrainy i ustaw. Prawo to zostało zapisane w art. 36 i 37 Konstytucji Ukrainy i jest uszczegółowione w specjalnej ustawie. Co za tym idzie, przepisy takiej ustawy specjalnej nie powinny zawężać zakresu konstytucyjnego prawa do wolności zrzeszania się i uniemożliwiać realizacji prawa każdego człowieka do prezentowania swoich poglądów społecznych i politycznych [8, s. 265]. W punkcie 2 uzasadnienia decyzji Sądu Konstytucyjnego Ukrainy z 13 grudnia 2001 r. nr 18-rp/2001 stwierdzono, że Konstytucja Ukrainy ustanowiła granice ingerencji państwa w prawa obywateli do wolności zrzeszania się. Punkt 11 pierwszej części artykułu 92 Konstytucji Ukrainy przewiduje, że zasady tworzenia i działalności ( ) stowarzyszeń obywatelskich mogą być regulowane wyłącznie na drodze ustawowej. Pozostałe sprawy (które 66

5 Prawo do swobodnego zrzeszania się w kontekście rozwoju społeczeństwa nie mają charakteru ogólnego), związane z realizacją prawa do wolności zrzeszania się w społeczeństwie obywatelskim, nie podlegają regulacjom państwowym i mają być rozstrzygane w drodze wolnej decyzji jego członków [9]. Europejski Trybunał Praw Człowieka w decyzji w sprawie Korećkyj i inni przeciwko Ukrainie zaznaczył, że art. 11 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku zawiera wymagania dotyczące jakości ustaw, które w ramach prawodawstwa krajowego regulują prawo do zrzeszania się. Pierwszym aktem prawnym zbliżonym do standardów międzynarodowych w zakresie prawa do wolności zrzeszania się na Ukrainie była przyjęta 16 czerwca 1992 roku ustawa O stowarzyszeniach obywateli, zgodnie z którą to prawo obywatelskie jest uznawane za stanowiące nieodłączne prawo człowieka, potwierdzone w Ogólnej Deklaracji Praw Człowieka i zagwarantowane Konstytucją oraz prawodawstwem Ukrainy [11]. Z dniem 1 stycznia 2013 roku weszła w życie ustawa O stowarzyszeniach obywatelskich, a ustawa O stowarzyszeniach obywateli utraciła swoją ważność. Zgodnie z punktem 1 art. 1 ustawy O stowarzyszeniach obywatelskich stowarzyszenie obywatelskie to dobrowolne zrzeszenie osób fizycznych i/lub prawnych prawa prywatnego dla realizacji i ochrony praw i wolności, zaspokojenia interesów społecznych, w szczególności gospodarczych, socjalnych, kulturowych, ekologicznych i innych. Zgodnie z art. 2 tej ustawy obejmuje ona stosunki społeczne w zakresie tworzenia, rejestracji, działalności i rozwiązywania stowarzyszeń obywatelskich na Ukrainie. Działanie tej ustawy nie obejmuje stosunków społecznych w zakresie tworzenia, rejestracji, działalności i rozwiązywania: 1) partii politycznych; 2) organizacji religijnych; 3) spółek nie będących przedsiębiorstwami, powoływanych aktami organów władzy państwowej, innych organów państwowych, organów władzy Autonomicznej Republiki Krymu, organów samorządu terytorialnego; 4) związków organów samorządu terytorialnego i ich dobrowolnych stowarzyszeń; 67

6 Olha Łotiuk 5) organizacji samorządowych, organizacji wypełniających rolę samorządów zawodowych; 6) spółek nie będących przedsiębiorstwami (które nie są stowarzyszeniami obywatelskimi), utworzonych na podstawie innych przepisów prawa. Stowarzyszenia obywatelskie w zależności od formy organizacyjno-prawnej powoływane są jako organizacje społeczne albo związki społeczne. Organizacja społeczna to stowarzyszenie obywatelskie, którego założycielami i członkami (uczestnikami) są osoby fizyczne. Związek społeczny to stowarzyszenie obywatelskie, którego założycielami są osoby prawne prawa prywatnego, a członkami (uczestnikami) mogą być osoby prawne prawa prywatnego oraz osoby fizyczne. Stowarzyszenie obywatelskie może prowadzić działalność, mając status osoby prawnej albo bez takiego statusu. Stowarzyszenie obywatelskie posiadające status osoby prawnej jest spółką niebędącą przedsiębiorstwem, której podstawowym celem nie jest osiąganie zysków. Uchwalenie tej ustawy, mimo że należy ją ocenić pozytywnie, zrodziło problemy spójności terminologicznej z przepisami Konstytucji Ukrainy. Zgodnie z częścią 1 art. 36 Konstytucji, obywatele Ukrainy mają prawo do swobodnego zrzeszania się w partiach politycznych i organizacjach społecznych dla realizacji swoich praw i wolności oraz zaspokajania interesów politycznych, ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i innych, z wyjątkiem ograniczeń ustanowionych przepisami prawa w interesie bezpieczeństwa narodowego i porządku publicznego, ochrony zdrowia publicznego lub ochrony praw i wolności innych osób. Analiza formalna art. 36 Konstytucji Ukrainy pozwala stwierdzić, że członkami i założycielami organizacji społecznych mogą być wyłącznie osoby fizyczne. Biorąc pod uwagę cele działalności osób fizycznych, polegające na zapewnieniu pewnych potrzeb gospodarczych i majątkowych, niezrozumiałe jest zapewnianie im obywatelskich praw do wolności zrzeszania się, które są ukierunkowane na rozwój tego rodzaju aktywności [12, s. 29]. 68

7 Prawo do swobodnego zrzeszania się w kontekście rozwoju społeczeństwa Nowelizacją tej ustawy zmieniono także treść punktu 4 art. 3 dotyczącego swobodnego wyboru obszaru działalności stowarzyszeń. Przewiduje on obecnie prawo stowarzyszeń obywatelskich do swobodnego wyboru obszaru działalności, z wyjątkiem przypadków określonych przepisami prawa. Zgodnie z częścią 1 art. 19 tej ustawy stowarzyszenie obywatelskie, zarejestrowane w trybie ustanowionym prawem, może mieć status ogólnoukraiński w przypadku posiadania przez nie wyodrębnionych jednostek organizacyjnych, w większości jednostek administracyjno-terytorialnych, określonych w drugiej części artykułu 133 Konstytucji Ukrainy, jeśli takie stowarzyszenie potwierdziło taki status w trybie przewidzianym niniejszą ustawą. Specjalne przepisy mogą określić inne wymogi dla potwierdzenia statusu ogólnoukraińskiego niektórych stowarzyszeń obywatelskich. Artykuły 3 i 20 ustawy O stowarzyszeniach obywateli przewidywały prawo stowarzyszeń do reprezentowania i ochrony ich interesów prawnych oraz interesów prawnych wyłącznie swoich członków. Obecne prawodawstwo zlikwidowało te ograniczenia i daje stowarzyszeniom możliwość ochrony praw i wolności zarówno członków tych stowarzyszeń, jak również wszelkich innych osób. Na podstawie wskazanej nowelizacji można wyciągnąć wniosek, że wypełniając standardy Rady Europy dotyczące organizacji pozarządowych wskazana zmiana przepisów nie jest w pełni zgodna z normami Konstytucji Ukrainy, która przewiduje w art. 36 prawo obywateli do zrzeszania się w stowarzyszenia społeczne w celu ochrony wyłącznie własnych interesów. Ponadto należy zaznaczyć, że oprócz fundamentalnych zmian regulacji prawnych stowarzyszeń ustawa O stowarzyszeniach obywatelskich zawiera też inne zmiany, odnoszące się do specyfiki tworzenia i rejestracji oraz bezpośrednio działalności stowarzyszeń. Uznając za bezsprzeczne, że społeczeństwo obywatelskie mieści się w zakresie regulacji konstytucyjnych zaznaczmy, że uwaga 69

8 Olha Łotiuk naukowców-konstytucjonalistów powinna być skupiona obecnie na problemach harmonizacji norm konstytucjonalnoprawnych z normami ustaw specjalnych, co sprzyjać będzie określeniu podstaw konstytucyjnych społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie, ustaleniu jego charakteru, treści i funkcji. Konstytucja Ukrainy powinna być źródłem prawotwórczym społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie. Wykaz wykorzystanych źródeł: 1. Баглай М. В. Конституционное право Российской федерации: Учебник для вузов. 4-е изд., изм. и доп. / М. В. Баглай. М.: Норма, с. 2. Бондарь Н. С. Гражданин и публичная власть: Конституционное обеспечение прав и свобод в местном самоуправлении / Н. С. Бондарь. М.: ОАО «Издательский дом «Городец», с. 3. Тодыка Ю. Н. Конституция Украини: проблеми теории и практики / Ю. Н. Тодыка. Х.: «Факт», с. 4. Гетьман Е. А. Сучсні теоретико-правові концепції громадянського суспільства / Е. А. Гетьман, А.М. Мерник // Юрист України. 3 (16) С Берченко Г. В. cgiirbis64.exe?z21id=&i21dbn=ec&p21dbn=ec&s21stn=1&s21ref =10&S21FMT=fullwebr&C21COM=S&S21CNR=20&S21P01=0&S21P02 =0&S21P03=M=&S21COLORTERMS=0&S21STR=Конституційні засади громадянського суспільства в Україні: автореф. дис... канд. юрид. наук: / Берченко Григорій Валерійович; Нац. ун-т Юрид. акад. України ім. Ярослава Мудрого. Х., с. 6. Кириченко С. О. Співвідношення соціальної правової держави і громадянського суспільства в умовах сучасної України // Автореферат дисертації на здобуття наукового ступеня кандидата юридичних наук. К., // 7. Любченко П. М. Місцеве самоврядування в системі інститутів громадянського суспільства: конституційно-правовий аспект. Автореферат дисертації на здобуття наукового ступеня доктора юридичних наук. Х с. 8. Конституція України. Науково-практичний коментар / редкол.: В. Я. Тацій, О. В. Петришин, Ю. Г. Барабаш та ін..; Нац. Акад. 70

9 Prawo do swobodnego zrzeszania się w kontekście rozwoju społeczeństwa прав. Наук України. 2-ге вид., переробл. і допов. Х.: Право, с. 9. Рішення Конституційного Суду України від 13 грудня 2001 року 18-рп/2001 (справа про молодіжні організації) // Офіційний вісник України Ст Рішення Європейського суду з прав людини від 3 квітня 2008 року по справі «Корецький та інші проти України» (Заява 40269/02) // Офіційний вісник України Ст Закону України «Про об єднання громадян» // Відомості Верховної Ради України Ст В. Ковальчук С. Іщук Проблеми становлення правових основ інститутів громадянського суспільства в контексті прийняття Закону України «Про громадські об єднання» // Вісник 3 (70) Загальні проблеми правововї науки. С