Rewitalizacja dziedzictwa żydowskiego w Wilnie

Transkrypt

1 Sarunas Liekis Rewitalizacja dziedzictwa żydowskiego w Wilnie Tablice pamiątkowe i pomniki, a także rewitalizacja i odbudowa części jakiegokolwiek miasta zależą w dużej mierze od realizowanej przez państwo i jego instytucje polityki pamięci historycznej oraz powszechnego w danym momencie spojrzenia na historię. Stosunek i podejście do przeszłości należy oceniać z perspektywy rozmaitych metodologii, dopiero to bowiem pozwala tworzyć podstawy analizy. Podstawy teoretyczne, jakie proponuje teoria kultury pamięci (culture of mem ory theory), z pewnością sprzyjałyby dyskusji o postrzeganiu pamięci i o aktualnych poglądach na mniejszości etniczne czy religijne. Istnieje wiele definicji pamięci, a jedną z najbardziej instrumentalnych koncepcji zaproponował niemiecki uczony Jan Assmann - twórca teorii kultury pamięci, opierając się na badaniach francuskiego psychologa społecznego Maurice a Halbwachsa1. Nowatorskie teorie francusko-niemieckie przyniosły oryginalną klasyfikację. Sugerowały, że istnieje pamięć zbiorowa (collective memory), często nazywana pamięcią historyczną, której transfer następuje w przekazie codziennym, oraz pamięć kulturowa (cultural memory), czyli instytucjonalna, funkcjonująca w przekazie instytucjonalnym, w tym również wydawniczym. Oba typy pamięci wzmacniają się wzajemnie. Pamięć zbiorową najczęściej określa się jako informacje gromadzone w drodze wywiadu przez historyków przepytujących różne osoby. Zasadniczą jej częścią jest ustny przekaz historyczny. Socjologowie interpretują to z reguły jako zapis i interpretację osobistego świadectwa. Oprócz terminu przekaz ustny stosuje się też pojęcie tradycja ustna na określenie 1 J. Assman, Das k u ltu relle G edächtnis. Schrift, Erinnerung u n d p o litische Identität frühen H ochkulturen, München, Beck, 1992, s Rewitalizacja dziedzictwa żydowskiego w Wilnie

2 WILNO. Miejsca i budynki związane z kulturą żydowską: 1) Śnipiskes 2) Miejsce, w którym stała W ielka Synagoga 3) Synagoga Sarunas Liekis

3 tej części pamięci zbiorowej, która jest przekazywana z pokolenia na pokolenie w formie osobistych relacji. Tak więc tradycja ustna jest bardziej związana z doświadczeniami bliższymi w czasie, nie zaś z transferem pamięci z głębszych warstw historycznych, jak w przypadku pamięci zbiorowej. Konsensus między naukowcami i laikami polega na tym, że pamięć zbiorowa zawiera wspomnienia zdarzeń z nie więcej niż ostatnich osiemdziesięciu lat, aczkolwiek spotyka się opinie, że może sięgać nawet 150 lat wstecz2. Gdyby instytucje państwowe i Kościół dysponowały odpowiednią strategią, mogłyby uzupełniać luki w pamięci zbiorowej i wpływać na tworzenie pamięci kulturowej. Tradycja ustna i pamięć zbiorowa kwitną w krajach, gdzie tradycja ustna nie została zastąpiona w procesie alfabetyzacji przez umiejętność czytania i pisania. Od czasu upowszechnienia umiejętności czytania i pisania na Litwie w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku kraj sukcesywnie zatraca swą tradycję ustną. Widać to szczególnie wyraźnie teraz, kiedy obecne pokolenie ludzi młodych i w średnim wieku kształtuje się pod wpływem tekstów pisanych, prezentowanej w nich kultury i wyrażanych poglądów. Powszechnie przyjmuje się, że kultura potrzebuje przeszłości w takim samym stopniu, w jakim związana jest z teraźniejszością. Nawet patrząc w przyszłość, dzień wczorajszy należy osłaniać i chronić od zapomnienia. Według tej koncepcji potrzeba pamięci i rekonstrukcji jest zatem wieczna, zwłaszcza w nowoczesnym społeczeństwie. PAMIĘĆ KULTUROWA A DYSKURS NACJONALISTYCZNY Nie ulega wątpliwości, że przyjmując powyższy schemat, musimy jednocześnie zmierzyć się z problemem kontekstu estetycznego, politycznego i poznawczego, który podlega ustawicznej rewizji retrospektywnej i rekonstrukcji pod kątem potrzeb dnia dzisiejszego3. W naszych czasach rekon 2 V. Gaidys, D. Tureikytè, I. Sutinienè, Isto rin è lietuvip atm intis (em pirinés charakteristikos), Filosofija, sociologija", 1991, nr 1 (4), s. 77; I. Sutinienè, Trauma ir k o le k tyvin è atm intis: so cio k u ltù rin is aspektas, Filosofija, sociologija", 2002, nr 1, s. 59. Profesor Valerijus Ćekmonas z Uniwersytetu Wileńskiego, organizator wielu badań lingwistycznych, stwierdzi! w rozmowie z autorem, że osoby przechowują pamięć ich bezpośredniego otoczenia i rodziny przez nawet 150 lat. 3 R. Śermukśnyte, Lietuvos istorijos aktualinim as Lietuvos d olum entiniam e kin e ir televizijoje ( ), praca doktorska, Uniwersytet Wileński, 2006 (maszynopis), s Rewitalizacja dziedzictwa żydowskiego w Wilnie

4 strukcje najczęściej wykorzystywane sq w dyskursie nacjonalistycznym i w budowaniu mitów narodowych. Następuje mobilizacja przeszłości w celu usprawiedliwienia takiej to czy innej interpretacji związków (często wyimaginowanych) bądź dla realizacji aktualnych interesów4. Mitologizacja przeszłości, jednoczący mit przeszłości narodu, służy współcześnie jednemu celowi: pomaga pokonać fragmentaryzację społeczeństwa, zwłaszcza po długim okresie ucisku ze strony krajów obcych, tak jak to miało miejsce w przypadku Litwy po pierwszej wojnie światowej i w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. W naszych czasach mamy do czynienia z trzema głównymi rekonstrukcjami historycznych narracji dotyczących zbiorowych reprezentacji przeszłości: marksistowską (idea postępu społecznego przez rewolucję), liberalną (ruch wszystkich uciśnionych osób ku samorealizacji) oraz nacjonalistyczną (głównym tematem jest naród i kwestie narodowej samorealizacji za pośrednictwem państwa narodowego)5. Wszystkie te narracje łączy teleologiczność, misja polityczna, pretensje do obiektywizmu, wykorzystywanie wyjątkowo ostrych kontrastów poglądów, jednostronne spojrzenie na świat, niedopuszczające do narracji innych punktów widzenia. Tylko postmodernistyczna historia jest w stanie oprzeć się tym trzem głównym typom narracji, starając się połączyć tak zwane małe narracje kobiet i mniejszości etnicznych czy religijnych, podważających słuszność dominującej narracji. W dyskusjach o Europie Wschodniej wśród naukowców najczęściej dominuje narracja nacjonalistyczna. Przykładem takiego przypadku jest Litwa. Spojrzenie na historię z punktu widzenia mniejszości etnicznych czy religijnych stanowi najbardziej realną i interesującą próbę fuzji różnych narracji, a przynajmniej uczenia się od tychże, z korzyścią dla narracji większościowej. Ponadto żadna z tych narracji pobocznych nie kwestionuje do końca narracji głównej, gdyż wszystkie one służą wspólnemu celowi zjednoczenia społeczeństw i państw. 4 N. Statkus, Etniśkumas ir nacionalizmas, Vilnius, Vilniaus universiteto leidykla, 2003, s S. Ahonen, N auji istorijos m okym o planai Baitijos valstybèse: Estija 1990 m. Naratyvo transform acija. Istoriografija ira tvira visuom enè, Vilnius, Vaga, 1998, s Szersze omówienie ukazywania pamięci kulturowej i jej związków z pamięcią zbiorową - zob. R. Śermukśnyte, Lietuvos istorijos..., op. cit., s Sarunas Liekis

5 PAMIĘĆ KULTUROWA NA LITWIE Na Litwie kwestia pamięci kulturowej wobec mniejszości etnicznych budzi kontrowersje i bywa często przedmiotem gorących debat publicznych. Litwa stanowi ciekawy i osobliwy przypadek. Historiografia jest zawsze narzędziem służącym legitymizacji wizji politycznych. Miejsce mniejszości w reprezentacjach przeszłości w dziejopisarstwie litewskim można łatwo zinterpretować w świetle wspomnianych nowych teorii. Obraz mniejszości (Niemców, Żydów, Karaimów, Polaków, Rosjan) jest nierozerwalnie związany z autowizerunkiem teraźniejszej rdzennej większości litewskiej. Retrospektywny obraz kraju w wydaniu litewskiego dyskursu nacjonalistycznego zawsze ukazywał Litwę bezkrytycznie jako ojczyznę rdzennych Litwinów, innym zaś przydzielał z reguły pośledniejsze role. Jednak ta romantyczno-nacjonalistyczna interpretacja jest nieprawdziwa i reprezentuje wizję państwa wyłącznie z jednej, nacjonalistycznej perspektywy. Historia jest zawsze pisana w stolicach państw i Litwa nie jest tu wyjątkiem. Bieżąca historia oraz aktualne żądania i interesy ulegają projekcji na przeszłość. Nasza epoka ustawicznej modernizacji przynosi nie tylko konsolidację, ale również konflikty. Takie same konsekwencje towarzyszą procesowi globalizacji. Grupom etnicznym udaje się mobilizować znacznie skuteczniej w epoce globalizacji niż kiedykolwiek wcześniej. Na naszych oczach odbywa się proces odwrotny: narody, wydawałoby się, zjednoczone dawno temu zaczynają stawać w obliczu odchodzenia od głównego nurtu kultury dominującej oraz sprzeciwu wobec niego. Tymczasem w myśl dyskursu nacjonalistycznego niektórzy uczeni z zasady ignorują wyniki badań historycznych poświęconych mniejszościom narodowym na Litwie. Starają się oni nie zauważać następujących kwestii: 1. W ubiegłych stuleciach mniejszości było więcej niż obecnie. W czasach gdy nie istniały prawa uniwersalne, praktycznie każdy był członkiem jakiejś grupy mniejszościowej (etnicznej, językowej, społecznej). Dopiero w XIX wieku i w pierwszej połowie wieku XX w wyniku zjednoczenia poli 251 Rewitalizacja dziedzictwa żydowskiego w Wilnie

6 tycznego, społecznego i językowego proces narodowotwórczy w kraju poszedł w kierunku większej uniformizacji (kosztem mniejszości)6. Uznanie istnienia mniejszości i problemy społeczne spowodowane przez samo ich istnienie ujawniły się w dyskusjach politycznych państwa polsko-litewskiego dość późno, bo dopiero w drugiej połowie XVIII wieku podczas obrad Sejmu Czteroletniego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów7. 2. W przypadku wielu mniejszości funkcjonujących najżywiej we współczesnej pamięci zbiorowej lub kulturowej pamięć i reprezentacje przeszłości związane są z gospodarką. W dyskusji o mniejszościach pośredniczących w obrocie gospodarczym, szczególnie Żydach i Szkotach w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, można się odwoływać do kontekstu specjalnej roli i statusu, jakimi się cieszyły. Z reguły kwestie zachowania w gospodarce postrzegane są przez pryzmat narodowych pretensji, aspiracji i celów, ich zaś rola interpretowana jest przez uogólnienie. 3. Tradycyjny dyskurs nacjonalistyczny ignoruje również proces demokratyzacji w dziedzinie pamięci zbiorowej, nadal traktując historię jako narzuconą z góry. Wzrost zainteresowania historią społeczną w drugiej połowie XX wieku podniósł jednak rangę niższych warstw społecznych oraz wielu grup dotąd marginalizowanych w oficjalnych wersjach narracji historycznej. Nowa historia oddolna rzuciła wyzwanie akademickiemu monopolowi i miała jasny, polityczny podtekst dyskusji z narracją dominującą. Historia kobiet i pracy, historia wsi i rodziny zostały na nowo dostrzeżone. I nie tylko to: grupy poprzednio nieuznawane zyskały poczucie współtworzenia historii. Po raz kolejny powtórzyliśmy historyczny zwrot podobny do tego z XIX wieku, gdy pojawiło się wiele nowych ruchów narodowowyzwoleńczych (dotyczących niemal wszystkich grup etnicznych, które zamieszkiwały wielonarodowe imperia Europy Środkowo-Wschodniej), przyczyniających się do budowy własnych historycznych narracji8. 6 E. Aleksandrauićius, A. Kulakauskas, Carą valdzioje X IX a m źiaus Lietuva, Vilnius, Baitos Lankos, 1996, s , A. Eisenbach, The Em ancipation o f the Je w s in Poland, , Cambridge, Littman Library, 1991, s Relację z badań nad pamięcią zbiorową wśród rosyjskich starowierców podaje doc. Grigorijus Potasenka z Uniwersytetu Wileńskiego w pracy Żo din e istorija ir jo s ypa tyb ès (maszynopis niepublikowany) Sarunas Liekis

7 LITWA A JEJ PAMIĘĆ KULTUROWA Nowo powstałe na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku państwo litewskie nie posiadało spójnej strategii pamięci kulturowej, którą opracowałyby i zaproponowały instytucje państwowe. Pierwszą, krótkotrwałą próbę podjęto pod koniec panowania Związku Radzieckiego w latach , gdy Ministerstwo Oświaty opublikowało koncepcję szkoły narodowej, mającej zastąpić sowiecki model szkolnictwa średniego stopnia. Głównym założeniem koncepcji była taka reforma systemu oświaty, która stworzyłaby nowy model świadomości historycznej. Ów nowy model przewidziany był do wdrożenia jedynie sposobami dydaktycznymi i przez restrukturyzację systemu szkolnictwa. W ten sposób nowe niepodległe państwo po raz pierwszy od początku swego istnienia w roku 1990 zgłosiło pretensje do statusu następcy prawnego republiki okresu międzywojennego Historia Litwy jako historia rdzennych Litwinów doskonale pasowała do politycznej mobilizacji wczesnych lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Jednak popularne hasło okresu międzywojennego podkreślające rdzenność i monokulturowość zdawało się nie licować z nowymi ogólnymi tendencjami wielokulturowymi i pluralistycznymi panującymi w czasie, gdy kraj wstępował w sojusze zachodnie (UE i NATO). ZMIANA KIERUNKU W roku 1998 pojawiła się jakościowo inna koncepcja oświaty autorstwa Alfredasa Bumblauskasa pod hasłem Program żywej historii: kultura histo ryczna na rzecz tworzenia współczesnej świadomości historycznej. Program służył nie tylko wąsko rozumianemu celowi dydaktycznemu, ale odnosił się też do szerszego spektrum zagadnień pamięci kulturowej i zbiorowej w społeczeństwie 9. Żywa historia stała się teoretycznym wstępem do programu obchodów Tysiąclecia Litwy w roku Przeniosła akcent z silnie uprzed 9 Gyvosios istorijos ргодгата: istorinè kultura siuolaikinès sąm onęs formavimui, Vilnius, Kultüros paveldo institutas, Rewitalizacja dziedzictwa żydowskiego w Wilnie

8 nio eksponowanej Litwy międzywojennej jako głównego przedmiotu zainteresowania na wszystkie okresy historyczne, zwłaszcza na okres Wielkiego Księstwa Litewskiego10. Wielkie Księstwo Litewskie poczęło wkraczać na arenę międzynarodową w połowie XIII wieku za rządów litewskiej dynastii Giedyminów. Szlachta kraju rosła w siłę i w związku z szybkim rozwojem terytorialnym wchłaniała składniki zróżnicowane etnicznie. Pod koniec XIV wieku Litwa i Polska połączyły się unią personalną pod berłem Władysława Jagiełły, od roku 1569 zaś - unią realną, tworząc Rzeczpospolitą Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (tak zwana Rzeczpospolita Obojga Narodów). Do XVI wieku cały kraj był zróżnicowany etnicznie w ten sposób, że jedną trzecią jego populacji stanowiła ludność zamieszkująca tereny rdzennie litewskie, a dwie trzecie byli to rozmaici Rusini (proto-biaiorusini i proto-ukraińcy) oraz ludność polska na wschodzie. Pierwsze większe grupy ludności napływowej - Niemców, Żydów, Tatarów, Karaimów, Rosjan i Polaków oraz Romów - stały się historycznie pierwszymi mniejszościami na Litwie. Tradycyjne społeczeństwo feudalne tolerowało nie indywidualne osoby, ale nieustabilizowane grupy etniczne i religijne. Łatwo da się wytłumaczyć, dlaczego naukowcy litewscy przywiązują taką wagę do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zawodowi historycy, elita szkolnictwa i ogół społeczeństwa nie odczuwa już tak pilnej potrzeby legitymizacji. Program Żywa historia otworzył pamięć kulturową na litewskie mniejszości etniczne. Okres Wielkiego Księstwa Litewskiego stał się symboliczną bramą prowadzącą do współczesnego litewskiego dyskursu publicznego i dziejopisarstwa w społeczeństwie, które starało się zrobić wrażenie tolerancyjnego, a w obecnej ideologii tolerancji i wielokulturowości widziało nawiązanie do struktur społeczeństwa średniowiecznego. Okres międzywojennej Republiki pozostał również punktem odniesienia. Od tamtej pory za złoty wiek nowego państwa litewskiego, który pomógł budować nowoczesną tożsamość, uchodziły czasy Wielkiego Księstwa Litewskiego, 10 Fundamentalnymi dziełami rozszerzającymi koncepcję żywej historii" i przekształcającymi ją w dydaktykę historyczną były: syntetyczne opracowanie historyczne pióra A. Bumblauskasa zatytułowane Senosios Lietuvos istorija , Vilnius, R. Paknio leidykla, 2005, s. 486, oraz książka napisana przez zespół w składzie: V. Aliśauskas, L. Jovaisa. M. Paknys, R. Petrauskas, E. Raiła, Lietuvos Didiosios Kunigaikśtijos kultura. Tyrinéjimai ir vaizdai, Vilnius, Aidai, 2001, s Sarunas Liekis

9 w mniejszym zaś stopniu międzywojennej Republiki Litewskiej. O prawdziwości tej tezy świadczą tendencje w dziedzinie reprezentacji przeszłości, ujawniające się w formie tablic pamiątkowych i w nazewnictwie ulic. Przy wyborze między Wielkim Księstwem Litewskim a międzywojenną Republiką Litewską jako punktem odniesienia dała się zauważyć zależność od szczebla instytucji (władze centralne - samorząd). Co ciekawe, instytucje litewskie najwyższego szczebla (Kancelaria Prezydenta, ministerstwa) były najbardziej skłonne patronować pomnikom i tablicom pamiątkowym dotyczącym okresu Wielkiego Księstwa Litewskiego i inicjować ich wznoszenie. Tak więc władze centralne najchętniej odwoływały się do wydarzeń, osób itp. sprzed ponad czterystu lat, samorządy natomiast wydają się zniewolone obrazami pamięci zbiorowej z lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Ich działalność w sferze pamięci zbiorowej uwidacznia się w pomnikach i innych reprezentacjach (głównie tablicach) nawiązujących wyłącznie do minionego stulecia. Na płaszczyźnie indywidualnej brak jest wyraźnie jakichś trwałych tendencji, poza może wykazywaniem zainteresowania jedynie bliską przeszłością ". Brak konsekwencji widać też na szczeblu państwowym, gdzie nie prowadzi się rejestru tablic pamiątkowych czy pomników. To, co zostanie wybrane do upamiętnienia, zależy w dużym stopniu od działań i inicjatywy grup interesów. W odniesieniu do litewskich mniejszości warto zauważyć, że miejsca pamięci Żydów są jednymi z najlepiej reprezentowanych. W takiej sytuacji należy zatem wskazać na znaczenie pamięci zbiorowej grup, nie zaś na systemowe podejście ze strony władz centralnych i lokalnych. Niemniej we wczesnej fazie drugiego okresu niepodległości Litwy władze odgrywały nieraz ważną rolę, ułatwiając uwiecznianie żydowskich miejsc pamięci. I tak w roku 1992 za sprawą resortu ds. mniejszości narodowych rządu litewskiego pojawiło się w Wilnie czternaście tablic i pomników poświęconych słynnym przedstawicielom mniejszości wileńskich (w tym cztery dotyczące osób pochodzenia żydowskiego). Większość miejsc ku czci wybit- 11 R. Lakacauskaitè, Tarpukario Lietuva O ficialiose Istorinës A tm inties Reprezentacijose , praca licencjacka, Vilnius, Uniwersytet Wileński, 2006, s Rewitalizacja dziedzictwa żydowskiego w Wilnie

10 nych osobowości pochodzących z mniejszości znajduje się w stolicy Litwy, która może poszczycić się wielokulturową przeszłością, ale tak samo winna reprezentować wizerunki i przeszłość wszystkich narodów kraju. ODBUDOWA HISTORYCZNEJ DZIELNICY ŻYDOWSKIEJ W WILNIE A PAMIĘĆ KULTUROWA Odwołania do historycznych miejsc lub osobowości jaskrawo wskazują, że mitologię narodową łatwo jest reaktywować i wpisać na mapę kulturową, jeżeli sięga ona kilku pokoleń wstecz. Plany rewitalizacji wielkich obiektów lub całych dzielnic Wilna były i są trudniejsze do realizacji, gdyż splatają się z instytucjonalnym traktowaniem przeszłości. Są też ściśle powiązane z poglądami aktualnie panującymi wśród większości elektoratu, który w państwie demokratycznym udziela mandatu nie tylko parlamentowi, ale także władzom miejskim. Wilno nigdy nie miało jasno wyodrębnionej, oznaczonej i rozpoznawalnej dzielnicy żydowskiej, jakkolwiek istniało wyraźne skupisko tej społeczności. Wzrost liczebny ludności żydowskiej pod koniec XVIII i w XIX wieku wprowadził we współczesnej historiografii zamieszanie w kwestii charakteru osadnictwa żydowskiego w Wilnie. W okresie międzywojennym Żydzi byli rozsiani po całym mieście i fakt ten dobrze zachował się w pamięci, w przeciwieństwie do prawdziwej treści dzielnicy żydowskiej w Wilnie. W roku 1576 Żydzi stanowili raptem około 0,6 procent ludności Rzeczypospolitej Obojga Narodów, lecz w połowie XVII wieku ich odsetek wzrósł do prawie 5 procent12. Pierwsza wzmianka o synagodze w Wilnie pojawiła się w 1573 roku, a w 1597 roku miasto miało już ulicę zwaną Żydowską (Żydą). Przez długi czas to właśnie wokół tej ulicy skupiało się życie Żydów, wolno im bowiem było budować przy niej i posiadać domy13. W roku 1646 król Rzeczypospolitej Obojga Narodów Władysław IV Waza wydał dekret mówiący, że do domów zamieszkanych przez Żydów ich właściciele nie mogą sprowadzać chrześcijan. Jednak w owym czasie istniało jedynie dwadzieścia domów zamieszkanych lub wynajmowanych przez Żydów. Większość była położona przy ulicy Żydowskiej, kilka na Niemieckiej (lit. Vokiećią), Jatkowej (Mesinią) i św. Mikołaja (Śv. Mikalojaus). Liczba domów w posiadaniu żydowskim rosła 12 J. Tomaszewski, A. Żbikowski (red.), Żydzi w Polsce. Leksykon, Warszawa, Cyklady, 2001, s M. Paknys, Vilniaus miestas ir miestieciai 1636 m.: namai, gyventojal, sveiiai, Vilnius, Vilniaus dailès akademijos leidykla, 2006, s Sarunas Liekis

11 bardzo powoli - stanowiły one zaledwie 3 procent wszystkich lokali mieszkalnych w mieście. Nic nie wiemy natomiast o właścicielach domów na przedmieściach. Dla porównania: w tym samym czasie w Krakowie było 250 domów żydowskich, we Lwowie - 66, w Lublinie Później, od XVIII do początku XX wieku, struktura terytorialna mieszkań posiadanych lub wynajmowanych przez Żydów rozwijała się raczej chaotycznie, stąd też od XIX wieku Żydzi rozrzuceni byli dość przypadkowo po całym mieście. Współcześni litewscy decydenci, rozglądając się po regionie Europy Środkowej i Wschodniej za wzorami nadawania rzeczywistego wymiaru żydowskiej przeszłości i powiązania jej z turystyką, podjęli kilka decyzji, licząc na powielenie zjawisk zachodzących w Krakowie i Pradze. Tymczasem miasta te różniły się od Wilna pod względem wielkości i historycznych realiów. 9 września 2000 roku litewski parlament postanowił więc o odnowieniu fragmentów zabytkowego getta wileńskiego 15. Minęły dwa lata i litewski rząd zatwierdził program wykonania decyzji parlamentu. Dzielnica, którą wytypowano do realizacji przedsięwzięcia, to najmniejszy kwartał Starego Miasta. Wznoszące się tam kiedyś budynki były w złym stanie już przed drugą wojną światową. Kwartał został zabudowany dopiero w XVIII wieku. Najpierw znajdowały się tam trzy domy parterowe, a w połowie XIX wieku w wyniku przebudowy stanęły budynki jednopiętrowe. Poszukiwania archeologiczne potwierdziły przypuszczenia, że kwartał zbudowano w przeważającej części w XIX wieku. Jedyny jego związek z Żydami polegał na tym, że w roku 1815 kupiec Rosenson kupił go od poprzednich właścicieli - rodziny Konczewskich. W 1837 roku część kwartału nabył kupiec Danzing. W ekspertyzie na temat stanu budynków stwierdzono, że domy były zdewastowane już w 1901 roku, ale również że w okresie poprzedzającym drugą wojnę światową przeprowadzono ich remont. Część nieruchomości należąca do rodziny Danzingów została przejęta przez rodzinę Elijasherbergów i odnowiona w roku Tę część kwartału władze sowieckie znacjonalizowały w roku 1940, a po wojnie urbaniści sowieccy rozebrali wszystkie domy16. Grunt pozyskany dla nowej zabudowy zajmował 14 Ibidem, s Szerzej o programie zob. E. Zingeris (red.), Restoration Program m e o f H istorical Je w ish Ghetto Fragments o f Vilnius, bmw., European Institute for Dispersed Ethnic Minorities, 2001 (przyp. red.). 16 Paminklotvarkos departamento prie Lietuvos Respublikos Vyriausybês âsakymo", nr 22, 3 priedas, 6 maja 1992, s Rewitalizacja dziedzictwa żydowskiego w Wilnie

12 powierzchnię 1271,3 metra kwadratowego, co stanowiło niewielki wycinek wileńskiego Starego Miasta, które ogółem obejmuje obszar około 100 hektarów. Postawione tam nowe domy otrzymały wygląd typowych domów z połowy XIX wieku, zapełniając lukę w wyburzonej części Starego Miasta. Przedsięwzięcie wprowadziło na rynek nieruchomości dodatkową powierzchnię mieszkalną i biurową i na pewno miało wartość komercyjną. Niemniej nadal nie jest jasne, gdzie w tej próbie reprezentacji przeszłości można doszukać się idei historycznego getta. W jaki sposób ukazuje ona przeszłość żydowską? Pytaniem otwartym pozostaje: w jakim stopniu taki rodzaj programów rewitalizacji będzie przekazywać obraz tak zwanego żydowskiego Wilna? Można stwierdzić, że wartość dodana takiej demonstracji rzekomo żydowskiego charakteru tej części miasta jest dyskusyjna. Okazała się przedsięwzięciem komercyjnym w kostiumie dziewiętnastowiecznych budynków. Próba ta po raz kolejny pokazała, że przedsięwzięcia niepoparte silną pamięcią kulturową nie prowadzą do osiągnięcia zamierzonych efektów. Opinia publiczna na Litwie pozostaje neutralna i obojętna wobec zagospodarowania i zabudowy, natomiast władze nie potrafią jej spożytkować dla celów projekcji, edukacji i narracji historycznej. Jednocześnie samorząd miasta - choć zazwyczaj zainteresowany wartością komercyjną takich przedsięwzięć - ustawicznie starał się pozostawić kwestie pamięci na boku. Obiekty niebędące częścią pamięci zbiorowej były często lekceważone, skazane na zniszczenie i zapomnienie. Nie dysponując właściwie skonstruowaną strategią reprezentacji przeszłości, władze centralne i miasto wywołały ostatnio międzynarodowy skandal w związku z dziedzictwem żydowskim. Cmentarz na Sznipiszkach (Śnipiśkes) był od dawna miejscem zapomnianym. Powstawał stopniowo, począwszy od XVI wieku, gdy Żydzi zakupili szereg parcel na terenie należącym do zamku i administracji dóbr miejskich oraz leśnych. Gmina żydowska nabyła także prawa najmu królewskich obszarów od licznych poprzednich najemców wraz z ich zobowiązaniami podatkowymi. Cmentarz uległ scaleniu w jeden podmiot około roku Już jednak w 1817 roku sporządzono plany, wedle których miał zostać zamknięty, samą zaś decyzję podjęto w roku Cmentarz zlikwidowano w roku 1831 po wybudowaniu reduty Fortu Wilno na Sznipiszkach, na prawym brzegu rzeki W ilii, i wypłaceniu odszkodowania za utracone budynki i grunty. Kiedy wzniesiono umocnienia fortu, teren cmentarza zmniejszył się o 1,3 hektara i w takiej wielkości uchował się do ostatecznego zniszczenia w latach (w roku Sarunas Liekis

13 1940 zajmował 3,25 hektara, w 1947 zaś tylko 2,7 hektara)17. Obszar dawnego cmentarza (około 4,3 hektara) otrzymał następnie nowe przeznaczenie - na jego terenie wybudowano dwa budynki użyteczności publicznej (Pałac Sportu i basen), resztę przestrzeni pozostawiono wolną. Cmentarz nie był elementem miejscowej pamięci zbiorowej przez prawie sześć dekad, jego obszaru nie wpisano do rejestru chronionych zabytków. Pierwszą działkę na terenie cmentarza zaczęto zabudowywać w roku W lutym 2007 roku wydano drugą zgodę na budowę apartamentowca na cele komercyjne, utrzymując, że obecny obszar zabudowy nie zachodzi na teren cmentarza żydowskiego i że pod ziemią nie ma grobów. Jednak badania Litewskiego Instytutu Historycznego dowiodły czego innego. Międzynarodowi eksperci zebrani w maju 2007 roku doszli do wniosku, że budowa najprawdopodobniej znajduje się na terenie cmentarza i że należałoby przeprowadzić dalsze analizy. Do tego czasu uzgodniono wstrzymanie budowy, lecz pomimo wszystkich tych dyskusji prace ziemne i budowlane kontynuowano aż do momentu, gdy w sprawie głos zabrały obce ambasady, Międzynarodowy Komitet Ochrony Cmentarzy Żydowskich oraz wiele żydowskich organizacji z całego świata. Napięcia nie udało się załagodzić aż do chwili pisania tego artykułu, ponieważ instytucje państwowe świadomie opóźniały i utrudniały ustalenie dokładnych granic cmentarza. Wydaje się, że powodem nieodpowiedniego podejścia do powyższej kwestii ze strony instytucji centralnych i samorządowych na Litwie jest brakeainteresowania tematem i niezdolność do uczestnictwa w tworzeniu pamięci kulturowej. W przypadku zarówno rewitalizacji części historycznego żydowskiego getta, jak i kwestii wileńskiego cmentarza na Sznipiszkach urzędnicy, którym brakuje i zaplecza pamięci zbiorowej, i wizji podejścia do przyszłości, chcą, by gospodarowanie przestrzenią kierowało się interesami ekonomicznymi firm budowlanych. Wiedzie to również do szerszego wniosku, że państwo jest w swych staraniach niekonsekwentne, nieskoordynowane, a wszelkie jego zaangażowanie nie wykracza poza edukację i upamiętnianie. Dokładnie tale właśnie dzieje się w dzisiejszych czasach na Litwie, która jednocześnie twierdzi, że poszukuje swych korzeni. 17 V. Jogèla, E. Meilus, G. Vaitkevicius, The Śn ip iśkes Jew ish Cem etery: B o undary Localisation [A Sum m ary of Carthographical, Archeological and Historical Research), Vilnius 2007, s Rewitalizacja dziedzictwa żydowskiego w Wilnie