HISTEREZA WSPÓŁCZYNNIKA LINIOWEJ ROZSZERZALNOŚCI CIEPLNEJ SILUMINÓW TŁOKOWYCH

Transkrypt

1 Soidiication o f Metais and Aoys, No.28, 1996 Krzepnięcie Merai i Stopów. Nr PAN- Oddzca/ Kaco w1ce; PL. ISSN HISTEREZA WSPÓŁCZYNNIKA LINIOWEJ ROZSZERZALNOŚCI CIEPLNEJ SILUMINÓW TŁOKOWYCH PIETROWSKI Stanisław Instytut Inżynierii Materiałowej i Technik Bezwiórowych Poitechniki Łódzkiej u. Stefanowskiego 1/ ŁÓDŹ, POLSKA STRESZCZENIE W pracy przedstawiono wyniki badań współczynnika a i jego histerezy óa da siuminów tłokowych. Wykazano, że histerezę óa siuminów tłokowych można ograniczyć do mm1mum poprzez przesycanie i dwukrotne starzenie, ae nie można jej z ikwidować całkowicie. ABSTRACT The authors have shown the test resuts of the a coefficient and its óa histeresis for piston siumins. I t has been found that the óa of the piston siumins can be minimized by the supersaturation and two ageings, but it cannot be competey removed. 1. WSTĘP W pracach [1-o-5] przedstawiono obszerne badania współczynnika a da siuminów syntetycznych. Zmiany objętości kryształu pod wpływem temperatury spowodowane są przez zm ianę odegłości międzyatomowych. Na rysunku przedstawiono zaeżność energii potencjanej Ep od odegłości międzyatomowej r. W temperaturze O K odegło ść międzyatomowa jest stała i wynosi r 0. Ze wzrostem temperatury np od 1(-;-t 3 następuje zwiększenie energii atomów w sieci, które oscyują wokół średniego połóżenia równowagi r1-;-r 3 (r;,), pomiędzy położeniami skrajnymi r1'-o-ri', r 2 '-o-r 2 " i r 3 '-o-r 3 ". Ze wzrostem energii atomu, ro ś nie również jego ampituda drgań ; przy czym przemieszczenie atomu w prawo jest większe niż w ewo. W rezutacie średnie położenie atomu jest tym bardziej odchyone w prawo im większa jest energia drgań atomu. Asymetria energii potencjanej powoduje, że średnia odegłość międzyatomowa r;, zwiększa się ze wzrostem temperatury. Wynika stąd, że zwiększenie energii powoduje rozszerzenie kryształu. Im większa jest asymetria r;,, tym większy jest współczynnik rozszerzaności ciepnej kryształu. Ze wzgędu na anizotropię kryształu współczynnik rozszerzaności ciepnej jest również anizotropowy. Współczynnik iniowej rozszerzaności ciepnej a okreśa się jako: ()

2 gdzie: - wymiar próbki w mierzonym kierunku, t - temperatura, p - ciśnienie. Rys.. Zmiana energii potencjanej Ep w funkcji od e głości międzyatomowej r ~ tj..s ~ c:... "' o Q_ -~ L.. "'"' ~ r; ~----~--~~----4t3 ~~~~~----~t1..._._" O K ro ---1 Odeg-<osć międzyatomowa r t2 Fig.. The change of Ep potentia energy vs. r interatom adistance Współczynnik objętościowej rozszerzaności ciepnej ~ okreśa s i ę zaeżnością (2) ~=a., +a.2 +a.3 (2) gdzie : a. 1 7a.3 - główne współczynniki iniowej rozszerzaności ciepnej odpowiadające składnikom tensora a.ii, Eij a... =-- J L'.t Eij - tensor deformacji Da kryształów o sieci sześciennej a. 11=a.22=a.33=a., heksagonanej i tetragonan ej współczynnik a. okreśa się w dwu wzajemnie prostopadłych kierunkach, a więc: a.11=a.22=a..i =a.33=a. 11, romboedrycznej a.11=a.,, a.22=a.2 i a.33=a.3. Współczynniki rozszerzaności ciepnej w poszczegónych kierunkach krystaograficznych kryształu zaeżą różnie od temperatury i mogą być dodatnie ub uj emne. Ich znak zaeży od anizotropii sił oraz oddziaływania między atomami w krysztae. Z przedstawionych danych wynika, że współczynnik rozszerzaności ciepnej metai będzie maał ze wzrostem ich temperatury topnienia jak to przedstawiono na rysunku 2 (6]. Za eży on przede wszystkim od charakteru i wiekości sił międzyatomowych w sieci krystaicznej. Rozszerzenie ciepne spowodowane jest nieharm o ni czno ścią oddziaływania tych s ił. W związku z tym czynniki wpływające na ni eharmoniczność s i ł i spektrum drgań sieci b ędą wpływały również na rozszerzaność ciepną. W metaach i ich stopach zaicza s ię do nich stan naprężenia w materiae spowodowany działaniem sił zewnętrznych i wewnętrznych, defekty kryształów, obecność atomów składników stopu, w ie ofazowość struktury. (3)

3 ocs 90 o Rb ok ona \.s \ Li 1 Se. Ino o.zn n.\ Mą 5n o ~A.c a o r1n Ga. Ag Te.cu Ni Co B i Au Fe Th 10 Ru Sb Ee Pa Pt/o Ti R1 o As. si o v. er cb -:-~.,."..,~'"--- zr r t1o os >J ~c~ 1000 zoo o 3ooo t, c Ta Rys.2. Zmiana współczynnika a metai w funkcji ich temperatury topnienia Fig. 2. The chan g e o f a coefficient for metais vs. meting point Stwierdzono, że współczynnik rozszerzaności ciepnej materiałów odkształcon yc h jest większy niż nieodkształconych [6] i można wyznaczyć go z zaeżno ś ci (4): gdzie: 3o - współczynnik rozszerzaności ciepnej materiału nieodkształconego, E - wiekość odkształcenia, A - stała zaeżna od gęstości materiału w danej temperaturze, częstości drgań atomów w sieci krystaicznej i modułu sprężystości podłużnej. Spośród defektów kryształów największy wpływ na wzrost współczynnika a wyw ieraj ą wakancje, defekty Schottky' ego i Frenka. Wykazano, że do temperatury 250 C decydujący wpływ na współczynnik a wywiera defekt Schottky' ego, powyżej niej defekt Schottky'ego i Frenka, a w pobiżu temperatury topnienia defekt Frenka [6]. Atomy domieszek wpływają różnie na rozszerzaność ciepną w za e żności od oddziaływania na energię swobodną stopu wg zaeżności (5) [6]: (4) gdzie: F - energia swobodna, p - ciśnienie, t- temperatura. Występujące w stopach fazy również wywierają siny wpływ na współczynnik a. Mogą go zwiększać ub zmniejszać. W siuminach krzem zmniejsza (hamuje) rozszerzaność ciepną. (5)

4 W sp ó łczynnik iniowej rozszerzaności ciepnej a auminium i krzemu przedstawiono odpowiednio na rysunkach 3 i 4 [6] J -- / 1-1/ -- V / V V,/ ' T,K Rys.3. Zmiana współczynnika a da auminium w Fig. 3. The chan g e o f a coefficient for auminurn vs_ temperature O 100 ZOO 300 ido 500 t, 'C V /V ~ - ~ -----f-- ~ 1 O 'ido BOD T,K Rys.4. Zmiana współczynnika a da krzemu w funkcji temperatury Fig. 4. T he change o f a coefficient for siieon vs. temperatu re O 100 ZOO 300 'i OD t, 'C

5 Wynika z nich, że współczynnik a krzemu jest kikakrotnie mniejszy niż auminium w związku z czym hamuje on rozszerzaność ciepną siuminów tłokowych. Ma on decydujący wpływ na ich w s półczynnik a. Przykadowo wzrost zawartości krzemu od 10-o-25% powoduje obniżenie w s półczynnika a ~~o z (-o-21 )* 0 6 C 1 do (16-o-17)* 0 6 C 1 Nie oznacza to, że podane poprzednio czynniki są nie z naczące, co udowodnione zostanie w następnym rozdziae. W siuminach tłokowych współczynnik a, a szczegónie jego histereza podczas nagrzewania i chłodzenia tłoka są bardzo istotne, bowiem decydują one o wiekości uzu między tłokiem a cyindrem, a w związku z tym o wiekości zużycia oeju, przedmuchów i mocy sinika. 2. WYNIKI BADAŃ Na rysunku 5 przedstawiono zmianę współczynnika a podczas nagrzewania i studzenia siuminu syntetycznego A-Si zawierającego 12,42 % Si w stanie surowym. Histereza w s półczynnika ó.a~gg = (4,6-o-0,00)* 10 6 C 1 1E-6 / K,...- / v----- / ~ ~ --- = Rys.5. Zmiana podczas nagrzewama 1 chłodzenia siuminu A-Si (12,42% Si) w stanie surowym 10 /; V \ Fig. 5. The change o f a coefficient for vs. heating and cooing A-Si siumin (12.42% Si) in as-cast condition temoerature - A. fa > Gr d. C Dodatek miedzi w iości 1,37 % do siuminu A-Si zawierającego 12,44 % Si w stanie surowym powoduje zwiększenie histerezy ws półczynnika ó.afgg = (10,0-o-2,0)*10 6 C 1 jak to pokazuje rysunek 6. Siumin A-Si-Mg zawierający 12,60 % Si oraz 1,45 % Mg w stanie surowym charakteryzuje się mniejszą histerezą ó.afgg = (5,0-o-0,7)*10 6 C 1 co pokazano na rysunku 7. Podobną histerezą ó.afgg = (4,5 -o-0,6)*10 6 C 1 charakteryzują się siuminy w stanie surowym zawierające 12,63 %Si, 1,44% Cu i 1,21% Mg, jak to pokazano na rysunku 8.

6 E-6/ K O o -50 / V ~ - L / ternperature - A fa Rys.6. Zmiana podczas nagrzewania i chłodzenia siuminu AI-Si-Cu (12,44%Si; 1,37% Cu) w stanie surowym Fig. 6. The change o f a heating and cooing AI-Si-Cu siumin (12.42% Si; 1.37% Cu) o in as-cast condition -:> Grd. c 25 IE-6/ 1( 15 O r! ~ ; i \ i( L - /i. : : '!. : ' i o o ternoer&ture - Af& ' > Grd. C Rys.7. Zmiana podczas nagrzewama 1 chłodzenia siuminu A-Si-Mg (12,60% Si; 1,45% Mg) w stanie surowym Fig. 7. The change o f a heating and cooing AJ-Si-Mg siumin (12 60% Si; 1.45% Mg) in as-cast condition

7 -!50- E -6/IC O ( r-w [_ / ' \~ t e"'o rature - a --p:= JOO J~O - > Grd. C Rys.8. Zmiana podczas nagrzewania 1 chłodzenia siurumu A-Si-Cu-Mg (12,63% Si; 1,49% Cu; 1,21% Mg) w stanie surowym Fig. 8. The change o f a heating and cooing A-Si-Mg si umin (12.63% Si; 1.49% Cu; 1.2 1%Mg) in as-cast condition Siuminy zawierające 10,00+ 11,80% Si nie z aeżnie od zawartości Cu i Mg, w stanie surowym charakteryzują się znacznie mniejszą histerezą w s półc zynnika a. Przykład owo na rysunku 9 pokazano zmianę współczynnika a podczas nagrzewania i chłodzenia siuminu zaw ier ającego 11,26 % Si, 1,5 1 % Cu i 0,82% Mg w stanie surowym. Wynika z niego, że histereza.1a ~gg = ( 1,0+0,0)* 0 6 C 1 i jest najmniejsza spośród omówionych dotychczas siuminów. Podobny efekt występuje w siuminach podeutektycznych A-Si-Cu ub A-Si-Mg jak to przy kładowo pokazano na rysunku 10 da siuminu zawierającego 10,83% Sioraz 1,27 % Mg w stanie surowym. Naeży przypuszczać, że większa histereza.1a w siuminach okołoeutektycznych spowodowana jest odkształceniem pastycznym A w eutektyce A+ S i, ze wzg ędu na znaczną różnicę rozszerzaności ciepnej A i Si. Powoduje to, że A w eutektyce nie mogąc się swobodnie rozszerzać podega ściskaniu. Siły ściskające rosną ze wzrostem temperatury powodując odkształcenie pastyczne A. Podczas ochładzania skurcz A nie jest w stanie zrekompen sow ać odkształceń pastycznych i wzrasta histereza.1a. W siuminach podeutektycznych występują dendryty A oraz eutektyka A+Si. W procesie nagrzewania dendryty A stosunkowo swobodnie, do momentu zetknięcia się z sobą ub ziarnami eutektycznymi mogą się rozszerzać. Prawdopodobnie występują w nich wtedy głównie odkształcenia sprężyste. W eutektyce, A podega podobnie jak w siuminach o kołoeutektycznych ścis kaniu wywołującemu odkształcenia pastyczne. Przypuszczanie przewaga odkształceń sprężys tych powoduje, że w procesie chłodzenia współczynnik a maeje mniej, stąd i jego histereza.1a jest mniejsza. Możiwość większej swobody rozszerzania się A w siuminach podeutektycznych powoduje, że posiadają one największy współczynnik a. Z przedstawionych na rysunku 5 danych wynika, że po przekroczeniu temperatury około 300 C podczas ochładzania do temperatury około 300 C siuminy zwiększają swoje wymiary co m oże doprowadzić do zatarcia tłoka w cyindrze.

8 E-6/1<! - ' zo ;VI =--- ' i i Ji i ~!! i O c--! i i >O OO!50 0 te,.,oer-etur-e - A.te ;!! ' i ) GrC. C ~ Rys.9. Zmiana podczas nagrzewania i chło d zenia siuminu A-Si-Cu-Mg (11,26% Si; 1,51% Cu; 0,82% Mg) w stanie surowym Fig. 9. The change of a heating and cooing A-Si-Cu-Mg siumin (11.26% Si; 1.51% Cu; 0.82% Mg) in as-cast condition te -6/ K z o O!/ -- r ~ ~ Rys.IO. Zmiana podczas nagrzewama 1 chłodzenia siuminu A-Si-Mg (10,83% Si;,27% Mg) w stanie surowym 50 OO temcer a ture - A ta > Gro. C Fig. O. The chan g e o f a heating and cooing A-Si-Mg siumin (10.83% Si ; 1.27% Mg) in as-cast condition Modyfikacja siuminów strontem, tytanem i borem ub fosforem powoduje zmniejszenie histerezy!:m siuminów. Przykładowo na rysunku przedstawiono zm ian ę

9 współczyn nika a podczas nagrzewania i chłodzenia siuminu modyfikowanego odpowiednio jednocześnie strontem, tytanem i borem (rys. ) oraz fosforem (rys. 12).!E-6/ K 15 O Y V._ : i ; i i - -r !~O 0 temoereture - A Ie J~O - > Gr o. c Rys.. Zmiana podczas nagrzewanta 1 chłodzenia siuminu o składzie z rys. 7 po modyfikacji strontem, tytanem i borem w stanie surowym Fig. 11. The chan g e o f a heating and cooing siumin with the eontent as in fig. 7, after modification with strontium, titanium and boron in as-cast condition te-6/k 15 O 5 ( -----L--- / 100!50 0 temoerature - Afa > GrcL C ' Rys.2. Zmiana podczas nagrzewama 1 chłodzenia siuminu o składzie z rys.7 po modyfikacji fosforem Fig. 12. The change of a heating and cooing o f the siumin with the eontent as in fig. 7, aft er modification with phosphorus Jego zmianę współczynnika a bez modyfikacji pokazano na rys. 7. Z porównania rysunków 7;

10 II i 12 wynika, że modyfikacja strontem, tytanem i borem zmniejsza histerezę /:;.a siniej niż fosforem. Spowodowane jest to prawdopodobnie zmianą budowy krzemu z płytkowej na włóknistą, w wyniku której maeją odkształcenia pastyczne podczas nagrzewania. W przypadku modyfikacji fosforem zwiększa się odegłość f... między płytkami krzemu w eutektyce co powoduje wzrost iości A i zmniejszenie jego odkształceń. Przeprowadzone badania wykazały, że przy tym samym składzie chemicznym siuminów tłokowych oraz postaci krzemu po modyfikacji fosforem istotny wpływ na współczynnik oraz jego histerezę podczas nagrzewania i chłodzenia wywierają fazy A 2 Cu i MgzSi oraz stan siuminu. Przesycenie siuminów tłokowych Si, Mg, Cu, Mn, Ni, Zn, Cr i Co spowodowane szybkim stygnięciem w kokiach jest przyczyną dużej histerezy /:;.a w procesie ich nagrzewania i chłodzenia w stanie surowym. Po przesycaniu i starzeniu siuminów tłokowych zmniejsza się ich współczynnik a oraz jego histereza podczas nagrzewania i chłodzenia. Przykł adowo na rysunku 13 pokazano zmianę współczynnika a podczas nagrzewania i chłodzenia siuminu okołoeutektycznego tłokowego, modyfikowanego fosforem po uprzednim przesycamu z temperatury 5 C/4h, a następnie starzeniu w temperaturze 2 C/8h. 1E- 6 /K O -A -,;j/ ;::.:::-t OO t e mpe rat ur e - A}ł :-:" > Gro. C Rys.3. Zmiana współczynnika a w funkcji temperatury podczas nagrzewania i chło dzenia siuminu tłokowego okołoeutektycznego modyfikowanego fo sforem po przesycaniu z temperatury 5 C/4h i starzeniu w 2 C/8h Fig. 13. The change of a heating and cooing o f the piston near eutectic siumin, modificated with phosphorus, after hyperquenching since 5 C/4h and ageing in 2 C/8h Jego histereza /:;.a ~gg = (0,8~0, 0)*10 6 C 1 i jest mniejsza od przedstawionej na rys. 12, jak również mniejszy jest współczynnik a podczas nagrzewania. Również i w tym przypadku znamiennym jest wzrost współczynnika a podczas nagrzewania i chłodzenia siuminu do temperatury powy żej 300 C, co może być przyczyną zatarcia tłoka. Przedstawione zmiany współczy nnika a da siuminów okołoeutektycznych dotyczą również siuminów nadeutektycznych. Stwierdzono, że da siuminów okołoeutektycznych i nadeutektycznych można zmniejszyć niema do zera histerezę /:;.a poprzez przesycanie i starzenie z temperatury

11 -! ;-5 ( /4h z następnym dwukrotnym starzeniem w temperaturze 2 C/8h, jak to przedstawiono na rysunku 14. IE-6/ K O v r- _.--;;- IV; V 1/ A /_ 1. Oi<oToeJre.41va n1j Nade fed(/cz "i Rys.4. Zmiana współczynnika a w podczas nagrzewania i chłodzenia siuminów tłoko wych okołoeutektycznego i nadeutektycznego modyfikowanych fosforem po przesycaniu z temperatury odpowiednio 5 C/4h i 500 C/4h i dwukrotnym starzeniu w 2 C/8h t e..,oeretur e - A rs 300 3'50 -> Cird. C Fig. 14. The change o f a heating and cooing o f the piston near eutectic siumin and hyper-eutectic one, modificated with phosphorus, after hyperquenching since 5 C/4h and 500 C/4h and ageing twice in 2 C/8h Dwukrotne starzenie doprowadza siumin prawie do stanu równowagi w wyniku zmniejszenia w nim stężenia krzemu nadmiarowego oraz Mg, Cu, Mn, Ni, Fe, Cr, Co poprzez utworzenie prawie wyłącznie faz stabinych Mg2Si oraz AhCu. Powoduje to zmniejszenie energii wewnętrznej siuminów, naprężeń i defektów, a w konsekwencji zmniejszenie histerezy óa i zwię k szenie stabiizacji wymiarowej. Podczas pierwszego starzenia siuminów w temperaturze 2 ( po uprzednim przesycaniu z temperatury 5 C/4h siuminów okołoeu tektycznych i 500 C/4h siuminów nadeutektycznych następ uje po około Jh starzenia gwałtowny przyrost wymiarów spowodowany wydzieaniem faz Mg2Si oraz AhCu jak to pokazano na rysunku 15. Po około 4h następuje zmniejszenie wydłużenia wzgędnego co naeży tłumaczyć tym, że po około Jh starzenia następuje tworzenie dużej iości faz AhCu i Mg2Si w czasie około!h, powodujących znaczne zniekształcnie sieci A. W daszym czasie fazy Mg2Si i A2Cu wydzieają się prawdopodobnie w znacznie mniejszej iosci w wyniku czego sieć krystaiczna A odkształca się w mniejszym stopniu, a jed n ocześ n ie zachodzi reaksacja naprężeń co powoduje zmniejszenie wydłużenia wzgędnego, a nastę p nie powony jego wzrost.

12 -!55- '', ~. 50 Oho o~ eaif!un, V (\ if b:s.,j-...,( ""'dode fcaiva" ~ r:v 100 1~ tft - rei. OL 300 -> tn Rys.15. Zmiana wydłużenia wzgędnego siuminów okołoeutektycznego i nadeutektycznego podczas pierwszego starzenia w 2 C po uprzednim przesycaniu Fig. 15. The Change of unit eongation for near eutectic and hypereutectic siumins during first ageing in 2 C, after prior hyperquenching Dobre odzwierciedenie tego zjawiska przedstawiono na rysunku 16 po zmianie skai wy dłu żenia wzgędnego..6 % u o D '/ '\ ('-.-~ ""' (' Okotoeutekt yczny - Nadeue ktyczny ~,.---r-~\ - \ ~ \S time- rei. DL ->min Rys.16. Zmiana wydłużenia wzgędnego siuminów okołoeutektycznego i nadeutektycznego podczas pierwszego starzenia w 2 C po uprzednim przesycam u Fig. 16. The Change o f unit eongation for near eutectic and hypereutectic siumins during first ageing in 2 C, after prior hyperquenching

13 -!56- Wynika z niego jednoznacznie ciągły przyrost wydłużenia wzgędnego w czasie pierwszego starzenia. Dopiero drugie starzenie siuminu doprowadza go do stanu zbiżonego do równowagi, ponieważ przyrost wydłużenia wzgędnego w tym procesie jest minimany jak to pokazano na rysunku 17. '.3. 2 \. Ie otoa,, '~<:U> o Nad ea it,a ~ \ '\: 0 o o ~ 0 0 t ii - 1"'11 1. OL \\ ~ f\ ' 1A > r11n Rys.1 7. Zmiana wydłużenia wzgędnego siuminów okołoeutektyczneg o i nadeutektycznego w proces1e dwukrotnego starzenia w 2 C po uprzednim przesycam u Fig. 17. The Change ofunit eongation for near eutectic and hypereutectic siumins during ageing twice in 2 C, after prior hyperquenching Jest oczywistym, że stan równowagi w siuminach nie zostanie osiągnięty nawet po bardzo dłu gim starzeniu. W związku z tym nie zikwiduje się całkowicie histerezy óa. Można ją jedynie zminimaizować. W warunkach pracy tłoka, który jest cykicznie nagrzewany i chłodzony będą zachodziły zarówno procesy wydzieeniowe jak i rozpuszczanie prawdopodobnie wg schematu przedstawionego na rysunku 18. Oprócz tego występuje zmienność sił obciążających tłok. Powoduje to wystąpienie zmienności naprężeń, które w długim okresie pracy tłoka będą się zw ięk szały prowadząc do wzrostu współczynnika a i jego histerezy. Przykładowo na rysunku 19 i przedstawiono zmianę podczas nagrzewania i chłodzenia siuminu zawierającego 13,85 % S i,,49 % Cu i,51% Mg przesyconego z 5 C/4h, a następnie dwukrotnie starzonego w 2 C/8h.

14 -!57- Presy cony roztwor sta{y A[ t-jakancje. C u Mg, S i, Fe, Ti,Zn 1 Cr, Co KLastery S i nadmiarowy Rys.18. Przypuszczany schemat procesów wydzieeniowych w siuminach tłok owych Fig. 18. The assumpted scheme o f separation processes in piston siumins

15 ~ , ,----r----.~ , + 1C:-6 /K t +! 2!.!5~ J L-----'---"------' J 160!BO 0 2 z",o te"'oerature -,qra -> Grd. C Rys.19. Zmiana podczas ciągłego nagrzewama 1 chłodzenia w cyku S-krotnym siuminu tłokowego okołoeutektycznego po przesycamu 1 dwukrotnym starzeniu Fig. 19. The change ofa heating and cooing in 8-times cyce, of the piston near eutectic siumin, after hyperquenching and ageing twice 11~ - 6/i( + +. s '---...! J...---!---.L.--...! '----J ]40 te~t~oirature - Afa -> Grt. C Rys.. Zmiana podczas ciągłego nagrzewania i chłodzenia w cyku O-krotnym siuminu tłokowego okołoeu tektycznego po przesycaniu i dwukrotnym starzeniu Fig.. The change o f a permarrent heating and cooing in 0- times cyce, of the piston near eutectic siumin, after hyperquenching and ageing twice Wynika z nich wzrost współczynnika a ze zwiększeniem iczby cyki nagrzewania chłodzenia.

16 WNIOSKI Z przedstawionych w pracy badań wynikają następujące wnioski: - miedź zwiększa współczynnik a podczas nagrzewania, a zmniejsza podczas chłodzenia powodując wzrost histerezy!:a, - magnez zwiększa współczynnik a podczas nagrzewania i chłodzenia zmniejszając histerezę!:a, - najmniejszą histerezą!:a charakteryzują się siuminy pod eutektyczne, - modyfikacja siuminów strontem, tytanem i borem siniej zmniejsza histerezę!:a niż fosforem, - przesycanie i starzenie siuminów modyfikowanych zmniejsza współczynnik a i jego histerezę!:a, - dwukrotne starzenie siuminów w temperaturze 2 C/8h ogranicza do minimum hi sterezę t:.a. LITERATURA. Pietrowski S, S iemińska-jankowska B.: Typ e o f aoy and the form o f eutectica siieon effects on siumin coefficient of expansion. KONES '93, s.363, 2. Pietrowski S., Siemińska-Jankowska B.: The coefficient of inear therma expansion of synthetic and technica siumins CIMAC, 1994, s. 361, 3. Pietrowski S., Siemińska-Jankowska B.: Współczynnik rozszerzaności iniowej siuminów badawczych i standartowych. Przegąd mechaniczny, 17-8/994,s. 27, 4. Pietrowski S., Siemińska-Jankowska B.: Czynniki wpływające na histerezę współczynnika a siuminów. KONES'94, s458, 5 Pietrowski S., Siemińska-Jankowska B.: Stabiizacja współczy nnika iniowej rozszerzaności ciepnej siuminów tł okowyc h. KONES'95, s.398, 6. Nowikowa S.L: Tepłowoje rasszirenie twierdych tieł. zdatiestwo "Nauka", Moskwa 1974.