Wprowadzenie XLI. Bartłomiej Gadecki. Gdańsk, grudzień 2014 r.

Transkrypt

1 Podwodne dziedzictwo kultury jest terminem, który najczęściej pojawia się w kontekście nowych odkryć, gdy informacje przekazywane przez media mają charakter sensacji o odkryciu wraku statku zawierającego dużą liczbę wartościowych przedmiotów. Należy zauważyć, że podwodne dziedzictwo kultury to zabytki, czyli przedmioty, które dostarczają wiedzy o przeszłości. Zatem to nie ich wartość materialna jest najważniejsza. Najistotniejszymi wartościami zabytków są ich wartości artystyczne, historyczne i naukowe, jednakże dla poszukiwaczy skarbów liczy się głównie wartość materialna znaleziska. Wraz z rozwojem techniki i popularyzacją nurkowania, jako formy spędzania wolnego czasu, będziemy mieli do czynienia ze wzrostem liczby odkryć. Rozwój techniki i spadek cen profesjonalnego sprzętu do nurkowania ma też skutki ujemne. Obecnie już nie tylko instytucje państwowe, lecz także osoby fizyczne są w stanie zorganizować i pokryć koszt wypraw mających na celu odnalezienie i zbadanie wraku. Możliwe jest też przypadkowe znalezienie zabytkowego przedmiotu podczas nurkowania rekreacyjnego. Kolejne odkrycia oraz znaleziska i rozpowszechnianie wiadomości o nich prowadzą do wzrostu zainteresowania podwodnym dziedzictwem kultury. Są to z jednej strony zjawiska korzystne, z drugiej jednak powodujące, że podwodne dziedzictwo kultury jest zagrożone. Problematyka podwodnego dziedzictwa kultury nie jest związana wyłącznie z nowymi odkryciami, ale dotyczy też postępowania z obiektami już odkrytymi i spoczywającymi na dnie wód lub wydobytymi na powierzchnię. Wydarzenia ostatnich dziesięcioleci spowodowały, że dostrzeżono pilną potrzebę stworzenia regulacji prawnych dotyczących podwodnego dziedzictwa kultury. Związane to było z działalnością podmiotów specjalizujących się w poszukiwaniu i wydobywaniu wraków statków (i przewożonych przez nie cennych ładunków), a następnie ich sprzedaży. Dyskusja na forum międzynarodowym zaowocowała konwencją odnoszącą się do problematyki podwodnego dziedzictwa kultury. Należy także zauważyć, że na świecie, a także w Polsce, można zaobserwować wzrost zainteresowania podwodnym dziedzictwem kultury, przejawiający się w uzyskiwaniu stopni nurkowych przez poszczególne osoby oraz w zainteresowaniu archeologią podwodną 1. O ile problematyka podwodnego dziedzictwa kultury w aspekcie cywilnoprawnym, administracyjnoprawnym i międzynarodowym była podejmowana w polskiej literaturze, o tyle kwestia przestępczości przeciwko podwodnemu dziedzictwu kultury zlokalizowanemu na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej w aspekcie prawnokarnym nie stanowiła dotąd przedmiotu odrębnych, kompleksowych badań. O tej przestępczości mówiono tylko na marginesie rozważań na temat przestępczości przeciwko zabytkom w ogóle lub traktu- 1 Zob. Courses in Underwater Archaeology at Universities and other Institutions, unesco.org/images/0015/001514/151452e.pdf, dostęp r. XXXVII

2 jąc ją jako element przestępczości przeciwko zabytkom archeologicznym. Dlatego podjęto próbę rozpoznania i scharakteryzowania specyfiki tego rodzaju przestępczości. Na wybór tematu i zakresu pracy wpływ miały jeszcze dwa czynniki. Autor jest osobą stosującą prawo karne w codziennej pracy w prokuraturze, więc położenie nacisku na aspekty prawnokarne zagadnienia było oczywiste. Drugi czynnik związany jest z faktem posiadania przez autora uprawnień nurkowych. Związki ze środowiskiem płetwonurków, a co za tym idzie znajomość tego środowiska od wewnątrz, pozwoliły zauważyć pilną potrzebę omówienia problematyki podwodnego dziedzictwa kultury w aspekcie prawnokarnym i kryminologicznym. Niniejsza praca ma na celu wykazanie, że istnieje normatywny system karnoprawnej ochrony podwodnego dziedzictwa kultury, dlatego postawiono pytanie, czy prawo karne chroni podwodne dziedzictwo kultury, a jeśli odpowiedź na to pytanie jest pozytywna, to czy potrzebne są zmiany w prawie karnym, aby ta ochrona była skuteczniejsza. Równie istotne stało się ustalenie, czy można już mówić o systemie karnoprawnej ochrony podwodnego dziedzictwa kultury i z jakich elementów składa się i powinien składać się taki system. Konieczne też było ustalenie, czy podwodne dziedzictwo kultury jest zagrożone przestępczością, gdyż tylko w wypadku istnienia zagrożenia należy zapewnić temu dziedzictwu ochronę przez prawo karne. Zasadniczą metodą badawczą stosowaną w pracy była analiza formalno-dogmatyczna. Dokonano omówienia polskich przepisów w zakresie prawnokarnej ochrony zabytków, analizy orzecznictwa oraz literatury krajowej i dostępnej literatury zagranicznej odnoszącej się do problematyki zabytków. Pytanie badawcze dotyczy istnienia normatywnego systemu karnoprawnej ochrony podwodnego dziedzictwa kultury. Realizacji celu badawczego służy przede wszystkim uporządkowanie dotychczasowych poglądów dotyczących prawnokarnej ochrony zabytków w prawie polskim, a także ocena obowiązujących regulacji prawnych. Główne zadanie postawione przy opracowywaniu zagadnienia sprowadzało się do przedstawienia i analizy obowiązujących obecnie rozwiązań, które mogą zapewnić ochronę podwodnemu dziedzictwu kultury, czyli analizy regulacji, które mogą wchodzić w skład systemu karnoprawnej ochrony podwodnego dziedzictwa kultury. System ten, w założeniu, ma być doskonałym modelem. Wobec tak postawionych założeń przyjęto, że system karnoprawnej ochrony podwodnego dziedzictwa kultury nie może składać się wyłącznie z elementów zapewniających ochronę zabytkom znajdującym się pod wodą, ale również w skład takiego systemu muszą wchodzić przepisy, które będą chronić zabytki po wydobyciu ich na powierzchnię. Czyny przeciwko podwodnemu dziedzictwu kultury obejmują przestępstwa oraz wykroczenia. Istotne było również zwrócenie szczególnej uwagi na zjawisko przestępczości zorganizowanej, gdyż możliwość popełniania przestępstw przez organizacje przestępcze niesie wysokie zagrożenie dla dziedzictwa kultury. Zauważono także, że należy wziąć pod uwagę specyficzny charakter przestępstw przeciwko podwodnemu dziedzictwu kultury ze względu na środowisko, w którym dziedzictwo to się znajduje lub znajdowało przed wydobyciem. Trzeba zaznaczyć, że w Polsce nie były prowadzone badania nad zjawiskiem przestępczości przeciwko podwodnemu dziedzictwu kultury. Brak jest również danych statystycznych na temat tego rodzaju przestępczości, ponieważ dane takie nie są zbierane i groma- XXXVIII

3 dzone 2. Problematyka przestępczości przeciwko podwodnemu dziedzictwu kultury jest częścią szeroko rozumianej problematyki przestępczości przeciwko zabytkom i dziełom sztuki. Ta okoliczność sprawia, że nie da się omawiać tego rodzaju przestępczości w oderwaniu od ogólnej problematyki zabytków czy dzieł sztuki. Konieczne też było zwrócenie uwagi na aspekty kryminologiczne przestępczości przeciwko podwodnemu dziedzictwu kultury, choć ze względu na zakładaną objętość pracy ograniczono się głównie do przedstawienia wybranych zagadnień 3. Biorąc pod uwagę powyższe, przyjęto kilka głównych celów badań, a mianowicie: uporządkowanie dotychczasowych poglądów dotyczących prawnokarnej ochrony zabytków w prawie polskim; ocena dotychczasowych regulacji w zakresie karnoprawnej ochrony zabytków; analiza zasadności i celowości stworzenia w kodeksie karnym rozdziału poświęconego karnoprawnej ochronie podwodnego dziedzictwa kultury; określenie, z jakich elementów powinien składać się system karnoprawnej ochrony podwodnego dziedzictwa kultury. Wskazane cele pracy obligowały do ustosunkowania się do wielu celów szczególnych poruszających konkretne zagadnienia, na które starano się uzyskać odpowiedzi, a mianowicie: czy podwodne dziedzictwo kultury jest zagrożone przestępczością, jak przedstawia się karnoprawna ochrona zabytków po wejściu w życie ustawy z r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, czy karnoprawna ochrona zabytków ograniczona jest wyłącznie do OchrZabU, czy też obejmuje inne akty prawne, czy nowelizacja OchrZabU dokonana w 2006 r., która wprowadziła dwa nowe przestępstwa, tj. w art. 109a (przestępstwo fałszerstwa zabytku) i art. 109b (przestępstwo zbycia falsyfikatu), wpłynęła na zwiększenie poziomu karnoprawnej ochrony zabytków, czy proces kształtowania się karnoprawnej ochrony podwodnego dziedzictwa kultury można na chwilę obecną uznać za zakończony, czy też zasadne jest udoskonalanie istniejących przepisów prawnych? Zakres pracy sprawił, że przyjęto przedstawioną niżej koncepcję opracowania. W rozdziale pierwszym określono przedmiot przestępstwa, którym jest podwodne dziedzictwo kultury. W tym celu konieczne było omówienie pojęć związanych z problematyką badawczą. W rozdziale tym objaśniono takie pojęcia, jak: dziedzictwo kultury, zabytek, zabytek archeologiczny, dobro kultury, dobro o szczególnym znaczeniu dla kultury, dzieło sztuki, podwodne dziedzictwo kultury. Rozdział drugi zawiera identyfikację zagrożeń dla dziedzictwa kultury z uwypukleniem zagrożeń dla podwodnego dziedzictwa kultury. Wśród zagrożeń ze względu na tematykę pracy szerzej omówiono zjawisko przestępczości, jako zagrożenie dla tego dziedzictwa. 2 M. Trzciński, prowadząc badania dotyczące prawno-kryminalistycznej problematyki przestępczości przeciwko zabytkom archeologicznym, zauważył, że analiza zjawiska przestępczości, której przedmiotem są zabytki znajdujące się pod wodą, wydaje się w chwili obecnej niemożliwa, bowiem w świetle danych, jakimi w tym zakresie dysponuje policja, Straż Graniczna oraz Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, problem ten nie istnieje (M. Trzciński, Przestępczość przeciwko zabytkom archeologicznym, s. 239). 3 Aspekty kryminologiczne problematyki przestępczości skierowanej przeciwko podwodnemu dziedzictwu kultury zostały omówione w literaturze polskiej w pracy W. Pływaczewskiego zob. tenże, Grabież i niszczenie, s XXXIX

4 W rozdziale trzecim przedstawiono wybrane regulacje międzynarodowe dotyczące problematyki dziedzictwa kultury, a mogące odnosić się lub odnoszące się wprost do podwodnego dziedzictwa kultury. W rozdziale tym najwięcej uwagi, ze względu na temat opracowania, poświęcono konwencji dotyczącej wprost przedmiotu ochrony, którym jest podwodne dziedzictwo kultury. Omówienie prawnokarnych regulacji dotyczących podwodnego dziedzictwa kultury zostało zawarte w kolejnych dwóch rozdziałach, tj. w rozdziale czwartym i piątym. Należy zauważyć, że zabytki będące podwodnym dziedzictwem kultury nie tracą związku z podwodnym dziedzictwem kultury na skutek wydobycia ich z wody, dlatego konieczne stało się także omówienie przestępczości przeciwko zabytkom należącym do tego dziedzictwa, które zostały wydobyte na powierzchnię. W rozdziale czwartym omówiono karnoprawną ochronę podwodnego dziedzictwa kultury in situ, czyli w stosunku do zabytków znajdujących się pod wodą w miejscu odkrycia lub znalezienia. Rozdział piąty dotyczy zabytków wydobytych z wody. Zrezygnowano z omówienia przestępczości przeciwko zabytkom, które zostały wydobyte z wody i umieszczone np. w muzeach. Spowodowane to było w dużej mierze tym, że na temat przestępczości przeciwko zabytkom zdeponowanym w muzeach powstało już kilka prac, które omawiają tę problematykę. Wyjątkowy charakter przedmiotu przestępstwa spowodował, że konieczne było w rozdziale czwartym i piątym oprócz przedstawienia regulacji prawnokarnych przedstawienie regulacji administracyjnoprawnych i cywilnoprawnych. Omawiając regulacje administracyjnoprawne i cywilnoprawne dotyczące problematyki podwodnego dziedzictwa kultury, starano się to uczynić skrótowo, wybierając rzeczy najistotniejsze i rzutujące na aspekty karnoprawne. Omówiono problematykę m.in. własności zabytków będących podwodnym dziedzictwem kultury, poszukiwania zabytków, nurkowania na wrakach, prowadzenia prac konserwatorskich i restauratorskich, uzyskania pozwolenia na wywóz zabytków za granicę. W szczególności kwestia własności zabytków rzutuje na charakter prawnokarnej ochrony podwodnego dziedzictwa kultury. Przedstawiając przestępczość przeciwko podwodnemu dziedzictwu kultury, zrezygnowano z omawiania poszczególnych przestępstw według schematu: przedmiot ochrony, podmiot, strona podmiotowa, strona przedmiotowa, zbieg przepisów i zbieg przestępstw, zagrożenie karą i środkami karnymi. Spowodowane to było faktem, że większość przestępstw przedstawionych w niniejszej pracy mogących odnosić się do omawianej problematyki to przestępstwa, które zostały już szczegółowo omówione w doktrynie i orzecznictwie, jak np. przestępstwo kradzieży, przywłaszczenia, paserstwa. Ukazując system prawnokarnej ochrony podwodnego dziedzictwa kultury, zwracano uwagę na te znamiona przestępstw, które są kluczowe dla przedstawienia zagadnienia, oraz skoncentrowano się na omówieniu kwestii budzących kontrowersje w doktrynie i orzecznictwie. W rozdziale piątym przedstawiono również problematykę przestępczości zorganizowanej. W rozdziale szóstym zawarto wnioski i propozycje zmian obowiązujących przepisów. Propozycje te zdaniem autora przyczynią się do wzmocnienia karnoprawnej ochrony podwodnego dziedzictwa kultury. W rozdziale tym omówiono też kwestię celowości utworzenia w Kodeksie karnym odrębnego rozdziału poświęconego przestępczości przeciwko podwodnemu dziedzictwu kultury z uwagi na specyfikę zabytków będących podwodnym dziedzictwem kultury. XL

5 Praca pozwoliła na dokonanie pierwszej próby kompleksowego omówienia przestępczości skierowanej przeciwko podwodnemu dziedzictwu kultury i miała na celu przedstawienie systemu karnoprawnej ochrony tego dziedzictwa na płaszczyźnie normatywnej. Monografia ta stanowi zmienioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej przeze mnie na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Korzystając z przywileju przysługującemu autorowi, dziękuję Promotorowi, Panu dr. hab. Wiesławowi Pływaczewskiemu, prof. UWM, za życzliwość, ukierunkowanie i opiekę oraz Recenzentom Pani dr hab. Ewie Monice Guzik-Makaruk, prof. UwB, i Panu dr. hab. Jerzemu Kasprzakowi, prof. UWM, za cenne uwagi, które zawarli w recenzjach. Gdańsk, grudzień 2014 r. Bartłomiej Gadecki XLI