Wpływ różnych rozwiązań nawiewu powietrza na mikroklimat i czystość mikrobiologiczną pomieszczeń

Transkrypt

1 Dorota Koruba 1, Marek Telejko 2 Politechnika Świętokrzyska w Kielcach Wpływ różnych rozwiązań nawiewu powietrza na mikroklimat i czystość mikrobiologiczną pomieszczeń Wstęp Rosnące wciąż ceny energii oraz dbałości o środowisko naturalne powodują nieustające zainteresowanie inwestorów rozwiązaniami zmniejszającymi zużycie energii wykorzystywanej do ogrzania obiektów. Najprostszym rozwiązaniem tego problemu jest ograniczenie strat ciepła przez przenikanie. Poprzez zwiększenie izolacyjności cieplnej przegród zewnętrznych, uszczelnienie budynku, uzyskać można znaczne ograniczenie ilości energii potrzebnej do ogrzania obiektu. Rozwiązanie takie przynosi efekt uboczny w postaci ograniczenia napływu powietrza zewnętrznego do pomieszczeń. Takie działania wywierają negatywny wpływ na mikroklimat panujący we wnętrzach obiektów. W obowiązujących aktualnie aktach prawnych podjęto próbę wyeliminowania takiej sytuacji [3], [4], [5]. Należy zwrócić jednak uwagę, że przepisy te bardzo często dotyczą obiektów nowopowstałych. Natomiast nie dotyczą one obiektów już istniejących [4], [5]. Złą praktyką stało się również, iż projektanci bardzo często nie przeprowadzają rzetelnych obliczeń systemu wentylacji grawitacyjnej. Przyjmują oni jako wystarczające minimalne wymagane przepisami ilości powietrza wentylacyjnego oraz przekroje przewodów wentylacyjnych. Ponadto nawet najlepiej opracowany projekt systemu wentylacji nie uwzględnia skrajnych zachowań użytkowników. Podczas eksploatacji lokali użytkownicy we własnym zakresie podejmują szereg nieuzasadnionych działań mających, ich zdaniem, ograniczyć koszty ogrzania mieszkań. Skutkiem tego są występujące coraz częściej zaburzenia w działaniu systemu wentylacji grawitacyjnej, a co za tym idzie pogorszenie warunków mikroklimatu wewnętrznego. Przedmiot i zakres badań Badania prowadzone były w budynkach mieszkalnych wielorodzinnych wykonanych w technologii murowanej. Do badań wytypowano budynki czterokondygnacyjne oraz pięciokondygnacyjne. Ściany zewnętrzne budynków ocieplone były styropianem grubości od 1 do 15 cm z cienkowarstwową mineralną wyprawą elewacyjną. Dachy i stropodachy budynków zostały ocieplone wełną mineralną grubości 2 3 cm. Budynki wyposażone był w kanałowy system wentylacji grawitacyjnej. We wszystkich mieszkaniach zainstalowane były kuchenki gazowe i dwufunkcyjne piece gazowe lub alternatywnie przepływowe podgrzewacze ciepłej wody. Zainstalowane piece i przepływowe podgrzewacze ciepłej wody wyposażone były w otwartą komorę spalania i zasilane były gazem ziemnym z sieci. Badania prowadzone były w okresie jesienno-zimowym przy temperaturze powietrza zewnętrznego 12 C +1 C i wilgotności względnej w przedziale 45% 96%. Stężenie CO2 w powietrzu atmosferycznym wynosiło od ppm. Prędkości wiatru w czasie pomiarów wynosiła od, do 6,1 m/s. Badania obejmowały 2 etapy. Etap pierwszy polegał na pomiarach typowych parametrów mikroklimatu tj. temperatury i wilgotności powietrza, krotności wymiany powietrza oraz stężenia dwutlenku węgla. Dwutlenek węgla wybrany został jako wskaźnik jakości powietrza wewnętrznego gdyż związek pomiędzy ilością powietrza wentylacyjnego, a stężeniem dwutlenku węgla wewnątrz pomieszczeń jest od lat uznawanym i powszechnie stosowanym kryterium oceny jakości powietrza [1], [2], [13], [14]. 1 Politechnika Świętokrzyska w Kielcach, WGEiIS, Kielce, Polska 2 Politechnika Świętokrzyska w Kielcach, WBiA, Kielce, Polska; mtelejko@tu.kielce.pl 9212

2 Etap drugi obejmował badania mikroflory pod względem obecności bakterii mezofilnych i psychrofilnych jak również obecności zarodników grzybów pleśniowych w powietrzu pomieszczeń mieszkalnych oraz pomieszczeniach klatki schodowej. Warunki pomiarów Badania prowadzono w budynkach wyposażonych w wentylację grawitacyjną, w których napływ powietrza odbywał się poprzez: nieszczelności w obudowie zewnętrznej, nawiewniki okienne, zwiększone otwory nawiewne w przegrodzie zewnętrznej, otwory nawiewne w ścianach wewnętrznych. Wytypowane do badań mieszkania podzielono, ze względu na sposób doprowadzenia do pomieszczeń powietrza zewnętrznego, na 3 grupy: M1 - mieszkania bez nawiewników powietrza (w budynkach termomodernizowanych), w których napływ powietrza odbywał się jedynie przez nieszczelności w przegrodach zewnętrznych, M2 - mieszkania wyposażone w okienne nawiewniki powietrza, w których napływ powietrza realizowany był przez nieszczelności w przegrodach zewnętrznych i nawiewniki powietrza, M3 - mieszkania wyposażone w okienne nawiewniki powietrza oraz dodatkowe otwory w przegrodach doprowadzające powietrze zewnętrzne. Wszystkie rozpatrywane mieszkania posiadały kanały wentylacyjne o przekroju 14x14 cm z otworami wlotowymi 14x21 cm. Wielkości poszczególnych parametrów opisujących mikroklimat wewnątrz mieszkań przedstawione zostały w dalszej części pracy dla typowych mieszkań w danej grupie. Wyniki pomiarów parametrów mikroklimatu wewnętrznego W mieszkaniach grupy M1, w których napływ powietrza realizowany był jedynie poprzez nieszczelności w przegrodach zewnętrznych odnotowano bardzo duże zaburzenia w działaniu systemu wentylacji grawitacyjnej, a jakość mikroklimatu w takich pomieszczeniach nie spełniała obowiązujących wymagań. Parametry mikroklimatu w takich mieszkaniach były przedmiotem badań wielu prac w tym także autorów [9], [1], [12]. 1 Kratka łazienkowa Kratka kuchenna Prędkość przepływu [m/s],5 -,5-1 -1,5 h:3 h:3 h:3 h:3 h:3 Rys. 1. Prędkość i kierunek przepływu strumienia powietrza wentylacyjnego przez poszczególne kanały w mieszkaniach bez nawiewników powietrza 9213

3 35, Kratka łazienkowa Kratka kuchenna Temperatura [o C] 3, 25, 2, 15, 1, h:3 h:3 h:3 h:3 h:3 Rys. 2. Temperatura strumienia powietrza przepływającego przez kanały w wybranych mieszkaniach bez nawiewników powietrza. We wszystkich mieszkaniach tej grupy zjawiskiem charakterystycznym było przejęcie roli elementu doprowadzającego wentylacyjne powietrze zewnętrzne do pomieszczeń przez jeden z kanałów wentylacyjnych. Nawiew ten realizowany był w sposób ciągły jednym z kanałów lub naprzemiennie kanałem w kuchni i łazience. Odnotowane prędkości przepływu przekraczały 1 m/s (rys. 1) co w połączeniu z niskimi temperaturami powietrza zewnętrznego (zimą) powodowało znaczne obniżenie temperatury wewnątrz pomieszczenia z kanałem który nawiewał powietrze do mieszkania (rys. 2). Jednak ogólnie zbyt mała ilość powietrza wentylacyjnego dostarczonego do mieszkań z tej grupy powodowała pogorszenie warunków mikroklimatycznych wewnątrz pomieszczeń. Świadczy o tym odnotowany bardzo wysoki poziom stężenia dwutlenku węgla. Jedynie w pomieszczeniu z kanałem nawiewającym powietrze zewnętrzne stężenie to nie przekraczało zalecanej przez literaturę [1], [2],[11] wartości 1 ppm (rys. 3). 6 Kuchnia Salon Łazienka Pokój mały Stężenie CO 2 [ppm] : 18: : 6: 12: 18: : 6: 12: Rys. 3. Stężenie CO2 w wybranych mieszkaniach bez nawiewników powietrza W mieszkaniach grupy M2, w których zastosowano nawiewniki okienne, przeważało rozwiązanie z jednym nawiewnikiem zainstalowanym zwykle w ramie okna kuchennego. Również w tym przypadku występowało przejęcie funkcji elementu doprowadzającego powietrze zewnętrzne przez jeden z kanałów wentylacyjnych. W kratkach wentylacyjnych zanotowano wsteczne ciągi (naprzemiennie w kuchni i łazience), a prędkość nawiewu przy wylocie z kratki wentylacyjnej wynosiła nawet ok. 1 m/s. Wyjątek stanowiły tutaj okresy kiedy użytkownicy przewietrzali mieszkania poprzez uchylenie lub otworzenie skrzyła okiennego (rys. 4). Podobnie jak w przypadku mieszkań z grupy M1 nawiew kanałami wentylacyjnymi (wsteczny ciąg) miał negatywny wpływ na komfort użytkowania mieszkań. Duży strumień objętościowy powietrza zewnętrznego o niskiej temperaturze wtłaczanego kanałem wychładzał mieszkania. W tej grupie mieszkań odnotowane stężenie dwutlenku węgla również przekraczało zalecane przez WHO 1 ppm i sięgały wartości sięgające 4 ppm. Jedynie w pomieszczeniu z zainstalowanym okiennym nawiewnikiem powietrza oraz w pomieszczeniu, gdzie znajdował się kanał wentylacyjny wtłaczający powietrze zewnętrzne wartości stężenia CO2 były niższe (rys. 5), ale i tak przekraczały zalecane wartości. Schemat 9214

4 wentylacji pomieszczeń w mieszkaniach M2 nie eliminuje całkowicie zaburzeń działania wentylacji grawitacyjnej, a ogranicza jedynie ich uciążliwość. Prędkość przepływu [m/s] Kratka łazienkowa Kratka kuchenna 1 1 6: 12: 18: : 6: 12: 18: Rys. 4. Prędkość i kierunek przepływu strumienia powietrza wentylacyjnego przez poszczególne kanały w mieszkaniach z nawiewnikiem powietrza w ramie okna kuchennego Kuchnia Pokój dzienny Łazienka Sypialnia Stężenie CO 2 [ppm] : 12: 18: : 6: 12: 18: : 6: 12: Rys. 5. Stężenie CO2 w mieszkaniach z nawiewnikiem powietrza w ramie okna kuchennego Kolejne rozwiązanie zastosowane w M3 polegające wykonaniu dodatkowych otworów nawiewnych wykonanych w ścianach zewnętrznych zdecydowanie poprawiło działanie systemu wentylacji. We wszystkich kanałach wentylacji grawitacyjnej zanotowano prawidłowy kierunek przepływu powietrza w kanałach (rys. 6) nawet przy zamkniętych oknach. Użytkownicy tych mieszkań uskarżali się jednak na zbyt dużą infiltrację powietrza zewnętrznego, co wpływało negatywnie na komfort ich użytkowania zwłaszcza w okresie zimowym. Następowało bardzo szybkie wyziębianie mieszkań, a zwłaszcza pomieszczeń gdzie wykonano otwór nawiewny (rys. 7). Najniższe zarejestrowane temperatury wewnątrz pomieszczeń wynosiły +14 ºC przy włączonym ogrzewaniu mieszkania. Stężenie CO2 w poszczególnych pomieszczeniach mieszkań z tej grupy wykazywało duży rozrzut wartości. Najniższy poziom odnotowano w pomieszczeniach w których wykonano dodatkowy otwór doprowadzający powietrze zewnętrzne, zaś najwyższy w pomieszczeniach gdzie zainstalowano dwufunkcyjny piec gazowy lub przepływowy podgrzewacz ciepłej wody (rys. 8). Najwyższe stężenia CO2 odnotowano w trakcie korzystania z tych urządzeń. 9215

5 Rys. 6. Prędkość i kierunek przepływu strumienia powietrza wentylacyjnego przez poszczególne kanały mieszkań z dodatkowymi otworami nawiewnymi w ścianach zewnętrznych Rys. 7. Temperatura powietrza w poszczególnych pomieszczeniach mieszkań z dodatkowymi otworami nawiewnymi w ścianach zewnętrznych 3 Kuchnia Łazienka Pokój Stężenie CO 2 [ppm] : 18: : 6: 12: 18: : 6: 12: 18: : 6: 12: Rys. 8. Stężenie CO2 w poszczególnych pomieszczeniach mieszkań z dodatkowymi otworami nawiewnymi w ścianach zewnętrznych W części mieszkań typu M3zastosowano rozwiązanie polegające na doprowadzeniu odpowiedniej ilości powietrza zewnętrznego do mieszkań za pomocą nawiewników okiennych oraz dodatkowo (w sposób pośredni) z klatki schodowej (rys. 9). Przy tym rozwiązaniu doprowadzone powietrze zewnętrzne nie wpływało znacząco na parametry mikroklimatu wewnątrz rozpatrywanych lokali. Chłodne powietrze zewnętrzne wpływało do pomieszczeń klatki schodowej otworami nawiewnymi w dolnej części budynku. Następnie przepływając przez ogrzewaną klatkę schodową było wstępnie podgrzewane i wpływało otworem nawiewnym do mieszkania. Ograniczone zostało zjawisko wyziębiania pomieszczeń oraz zmniejszeniu uległy zaburzenia w działaniu systemu wentylacji grawitacyjnej. Z analizy otrzymanych wartości pomiarowych wynika, iż bez trudu utrzymywano temperaturę wewnętrzną na poziomie powyżej +2 C. 9216

6 Poziom wilgotności względnej nie przekraczał 65% co odpowiada obowiązującym normom. Jednocześnie stężenie CO2 mieściło się w przedziale 7 14 ppm (rys. 12). Jedynie w kilku punktach przekroczyło wartość 14 ppm, jednak są to wartości chwilowe nie mające wpływu na zdrowie i samopoczucie mieszkańców. Rys. 9. Schemat przykładowego mieszkania (1 dodatkowy nawiewnik powietrza z klatki schodowej, 2 kanał spalinowy, 3 i 4 kanał wentylacyjny, 5 nawiewnik powietrza w ramie okiennej, A przestrzeń klatki schodowej, B przestrzeń powietrza zewnętrznego) Prędkość przepływu [m/s] 1 Kratka łazienkowa Kratka kuchenna,9,8,7,6,5,4,3,2,1 12: 18: : 6: 12: 18: : 6: Rys. 1. Prędkość i kierunek przepływu strumienia powietrza wentylacyjnego przez poszczególne kanały mieszkań z dodatkowymi otworami nawiewnymi w ścianach klatki schodowej Temperatura [ o C] 3 29 Kratka łazienkowa Kratka kuchenna : 18: : 6: 12: 18: : 6: Rys. 11. Temperatura strumienia powietrza przepływającego przez poszczególne kanały mieszkań z dodatkowymi otworami nawiewnymi w ścianach klatki schodowej 9217

7 Steżenie CO 2 [ppm] : 18: : 6: 12: 18: : 6: Rys. 12. Stężenie CO2 w mieszkaniach z dodatkowymi otworami nawiewnymi w ścianach klatki schodowej Wyniki badań mikrobiologicznych W większości mieszkań M1 M3 oraz w mieszkaniach z dodatkowymi otworami nawiewnymi z klatki schodowej wykonano badania w zakresie mikroflory powietrza. Obejmowały one oznaczenie grzybów pleśniowych jak również bakterii mezofilnych (bakterie hemolizujące, gronkowce) i psychrofilnych zarówno w rozpatrywanych pomieszczeniach mieszkalnych, jak i na klatce schodowej. Wyniki badań miały dać odpowiedź czy i w jaki sposób powyższe rozwiązania wpływają na czystość mikrobiologiczną pomieszczeń mieszkalnych. Badania występowania grzybów pleśniowych i bakterii wykonane zostały w oparciu o normę PN-89/Z- 4111, ark. 1 [6], ark. 2 [7] i ark. 3 [8] z wykorzystaniem płytek Petriego. Tabela 3. Grzyby pleśniowe występujące w badanych pomieszczeniach mieszkalnych i na klatce schodowej. Gatunek zidentyfikowanych grzybów pleśniowych Łazienka Kuchnia Pokój dzienny Sypialnia Występowanie w mieszkaniach (%) Mieszkanie 1 wyposażone w otwory nawiewne w ścianach wewnętrznych: Występowanie w klatkach (%) Aspergillus versicolor 1% brak Cladosporium herbarum 5% brak Penicillium chrysogenum 5% brak Aspergillus niger 1% brak Grzyby drożdżopodobne 6% 1% Mieszkanie 2 wyposażone w nawiewniki okienne Penicillium meleagrinum 5% brak Penicillium expansum 1% brak Penicillium versicolor 5% brak Penicillium chrysogenum 5% brak Grzyby drożdżopodobne 3% 1% Mieszkanie 3 wyposażone w standardową wentylację (napływ powietrza zewnętrznego poprzez nieszczelności w przegrodach). Penicillium chrysogenum 8% brak Penicillium notatum 5% brak Acremonium charticola 5% brak Trichoderma viride 5% brak Grzyby drożdżopodobne 5% 1% 9218

8 Logistyka nauka Przeprowadzone badania wykazały zasadniczą różnicę w obecności zarodników grzybów pleśniowych w powietrzu. W przypadku klatki schodowej występowały jedynie grzyby drożdżopodobne, brak było natomiast grzybów pleśniowych. We wszystkich badanych mieszkaniach stwierdzono natomiast zarodniki grzybów obydwu grup. Porównując wyniki badań dla poszczególnych mieszkań należy stwierdzić, iż obecności zarodników jest w nich zbliżona, bez względu na sposób doprowadzenia powietrza zewnętrznego do mieszkań. a) b) c) d) Rys. 13. Porównanie czystości mikrobiologicznej pomieszczeń mieszkalnych z czystością klatki schodowej w mieszkaniu, w którym napływ powietrza zewnętrznego odbywał się jedynie przez nieszczelności w przegrodach (grupa mieszkań M1) wybrane zarodniki (a, b, c mieszkanie, d klatka schodowa). a) b) c) d) Rys. 14. Porównanie czystości mikrobiologicznej pomieszczeń mieszkalnych z czystością klatki schodowej w mieszkaniu wyposażonym w okienne nawiewniki powietrza (grupa mieszkań M2) dla wybranych zarodników (a, b, c mieszkanie, d klatka schodowa). a) b) c) d) Rys. 15. Porównanie czystości mikrobiologicznej pomieszczeń mieszkalnych z czystością klatki schodowej w mieszkaniu z dodatkowymi otworami nawiewnymi w ścianach klatki schodowej (grupa mieszkań M3) dla wybranych zarodników (a, b, c mieszkanie, d klatka schodowa). Oznaczono bakterie psychrofilne i mezofilne w badanych lokalach mieszkalnych i klatkach schodowych jako bakterie gramdodatnie (gronkowce, pakietowce, paciorkowce). Badania laboratoryjne nie wykazały zanieczyszczenia powietrza zarówno w pomieszczeniach mieszkalnych jak i w klatkach schodowych bakteriami wskaźnikowych, tzn. paciorkowcami kałowymi, gronkowcami hemolizującymi, paciorkowcami zieleniejącymi, jak również bakteriami wytwarzającymi przetrwalniki i pigmenty. Wnioski Dodatkowe otwory doprowadzające powietrze wentylacyjne wykonane w ścianach klatki schodowej poprawiają działanie systemu wentylacji w budynkach ze szczelną obudową i nie wpływają znacząco na pogorszenie parametrów mikroklimatu pomieszczeń mieszkalnych. 9219

9 Zastosowanie dodatkowych otworów nawiewnych z klatki schodowej ogranicza lub wręcz likwiduje zjawisko wstecznych ciągów w kanałach wentylacyjnych. Pozwala to na wyeliminowanie zjawiska wychładzania pomieszczeń z kanałami wentylacyjnymi poprawiając tym samym komfort użytkowania mieszkań. Doprowadzenie powietrza dodatkowymi otworami z klatki schodowej nie wpływa negatywnie na jakość powietrza wewnętrznego pod względem obecności zarodników grzybów pleśniowych zmniejszając ich stężenie. Przy zachowaniu podstawowych zasad czystości na klatce schodowej, powietrze w niej może charakteryzować się ograniczoną ilością zarodników grzybów pleśniowych. W rozpatrywanych obiektach powietrze w pomieszczeniach mieszkalnych wolne było od bakterii chorobotwórczych. Zastosowanie dodatkowych otworów nawiewnych z klatki schodowej ogranicza ilość energii niezbędnej do ogrzania powietrza wentylacyjnego w obrębie mieszkania. Jednocześnie nie powinno zwiększać ilości energii potrzebnej do ogrzania powietrza wentylacyjnego w odniesieniu do całego obiektu. Streszczenie W artykule przedstawiono wyniki badań parametrów mikroklimatu w mieszkaniach, w których zastosowano różne sposoby dostarczenia powietrza zewnętrznego. Poza mieszkaniami z typowym rozwiązaniem (nieszczelności w przegrodach oraz okienne nawiewniki powietrza) badaniami objęto również mieszkania do których powietrze wentylacyjne dostarczane było w sposób pośredni poprzez klatkę schodową. Badania typowych parametrów mikroklimatu uzupełniono o analizę mikrobiologiczną powietrze w rozpatrywanych pomieszczeniach. Słowa kluczowe: mikroklimat pomieszczeń, jakość powietrza wewnętrznego, wymiana powietrza, wentylacja naturalna, fizyka budowli THE EFFECT OF VARIOUS AIR SUPPLY SOLUTIONS ON INDOOR ENVIRONMENTS MI- CROCLIMATE AND MICROBIOLOGICAL CLEANLINESS. Abstract: The article presents the results of the microclimate in the flats of different delivery method external air. Studies was done in the flats with a typical solution - cracks in the building envelope and air Inlets. Addition research has been done in the apartment where the ventilation air was delivered in an indirect way through the stairwell. The study of microclimate parameters complemented by microbiological analysis of air. Keywords: microclimate rooms, indoor air quality, air exchange, natural ventilation and building physics Literatura [1] Edwards R., Handbook Of Domestic Ventilation, Elsevier Butterworth-Heinemann, England 25 [2] Liddament, M.W.: A Guide to Energy Efficient Ventilation, AIVC, [3] Warunki techniczne jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 69) [4] PN-83/B-343 Ventilation in habitable buildings of collective and public usefulness. Requirements. (In polish). 922

10 [5] PN 83/B 343:Az3:2 Ventilation in habitable buildings of collective and public usefulness. Requirements (The sheet of changes Az3). (In polish). [6] PN-89/Z-4111, arkusz 1 Ochrona czystości powietrza. Badania mikrobiologiczne. Postanowienia ogólne i zakres normy. [7] PN-89/Z-4111 arkusz 2 Ochrona czystości powietrza. Badania mikrobiologiczne. Oznaczanie liczby bakterii w powietrzu atmosferycznym (imisja) przy pobieraniu próbek metodą aspiracyjną i sedymentacyjną. [8] PN-89/Z arkusz 3 Ochrona czystości powietrza. Badania mikrobiologiczne. Oznaczanie liczby bakterii grzybów pleśniowych mikroskopowych w powietrzu atmosferycznym (imisja) przy pobieraniu próbek metodą aspiracyjną i sedymentacyjną. [9] Piotrowski J.Z., Stroy A.F.: Air heating at its movement along channels in systems with the individual air submission in premises, Structure and Environment, vol. 3, nr 2, 211, s [1] M. Telejko, E. Zender-Świercz, J. Zb. Piotrowski: Jakość powietrza w wielorodzinnych budynkach mieszkalnych, Budownictwo i Architektura, vol. 12(3)/213, s [11] Recknagel H., Sprenger E., Schramek E.R.: Kompendium ogrzewnictwa i klimatyzacji, Omni Scala, Wrocław 28 [12] Telejko M., Piotrowski J. Z: Microclimate in a flat with additional air intakes, The 11th International Conference on Indoor Air Quality and Climate, 17th August to 22nd August 28, Denmark [13] Wargocki P., Wyon D., Baik Y.K., Clausen G., Fanger P. O.: Perceived air quality, Sick Building Syndrome (SBS) symptoms and productivity in an office with two different pollution loads, Indoor Air vol. 9/1999, pp [14] Piotrowski J.Z., Zender-Świercz E.: Rezultaty zastosowania indywidualnego systemu nawiewnego w pomieszczeniach z kotłami dwufunkcyjnymi, Instal. Teoria i Praktyka w Instalacjach, nr 12, 28, s Podziękowania Wyniki przedstawione w publikacji zostały uzyskane w trakcie badań sfinansowanych w ramach Projektu Perspektywy RSI Świętokrzyskie IV etap nr: WND POKL /12 - Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet VIII, Działanie 8.2 Transfer wiedzy, Poddziałanie Regionalne Strategie Innowacji. 9221