STRUKTURA MSZ; ZMIANY W STOSUNKACH BILATERALNYCH

Transkrypt

1 Największy wpływ na polską politykę zagraniczną w 1976 r. wywarły czerwcowe protesty robotnicze w Radomiu, Ursusie i Płocku. Działania polskiej dyplomacji w drugiej połowie roku zdominowane były przez próby przeciwdziałania międzynarodowym konsekwencjom wydarzeń czerwcowych. W pierwszej połowie roku najwięcej uwagi poświęcano stosunkom z RFN. Po długotrwałych rokowaniach ratyfikowano w marcu umowę rentową (uzgodnioną w Helsinkach w 1975 r.). Wizyty w RFN złożyli minister spraw zagranicznych Stefan Olszowski i I sekretarz KC PZPR Edward Gierek, podpisano także wiele umów gospodarczych. W stosunkach z krajami zachodnimi za ważne należy uznać również wizyty premiera Piotra Jaroszewicza we Francji, Belgii i Wielkiej Brytanii oraz wizyty ministra Olszowskiego we Francji, Danii i Kanadzie. Polskę odwiedzili prezydent Francji (wizyta nieoficjalna), premier Danii oraz ministrowie spraw zagranicznych Szwecji i Portugalii. Jeśli chodzi o kraje socjalistyczne, na uwagę zasługuje wizyta Gierka w Rumunii, premiera Czechosłowacji w Polsce oraz polskiej delegacji partyjno-rządowej w Moskwie. Podjęto również próby ułożenia stosunków z Chinami po śmierci Zhou Enlaia i Mao Zedonga. Na arenie międzynarodowej znaczącą rolę odegrały przygotowania do belgradzkiego spotkania przeglądowego KBWE, próby unormowania współpracy EWG RWPG, a także polityka Polski wobec kryzysu libańskiego i konfliktu w Angoli. VII

2 STRUKTURA MSZ; ZMIANY W STOSUNKACH BILATERALNYCH Rok 1976 przyniósł zmianę na stanowisku ministra spraw zagranicznych Stefana Olszowskiego, sprawującego ten urząd od 22 grudnia 1971 r., zastąpił minister administracji, gospodarki terenowej i ochrony środowiska (były ambasador w Paryżu) Emil Wojtaszek. Przesunięcie nastąpiło jednak w końcu roku (2 grudnia), w związku z czym zamieszczone dokumenty nie odzwierciedlają różnicy w kierowaniu resortem. Na nowo ustalono też zasady funkcjonowania kolegium MSZ 25 maja minister spraw zagranicznych wydał zarządzenie w sprawie składu kolegium (oraz nadania regulaminu; zob. aneks nr I), zgodnie z którym zasiadali w nim z urzędu podsekretarze stanu i dyrektorzy generalni, a ponadto inne osoby powołane przez Ministra Spraw Zagranicznych. 27 maja, zgodnie z kolejnym zarządzeniem, do składu kolegium dołączyli Ryszard Frelek (kierownik Wydziału Zagranicznego KC PZPR) i Bolesław Kulski (I sekretarz Komitetu Zakładowego PZPR; zob. aneks nr I). Ponadto po przeprowadzonych 21 marca wyborach do sejmu VII kadencji Frelek objął funkcję przewodniczącego Komisji Spraw Zagranicznych. W 1976 r. pracami MSZ kierowało pięciu wiceministrów: Wiesław Adamski, Józef Czyrek, Eugeniusz Kułaga, Romuald Spasowski i Stanisław Trepczyński, dyrektorem generalnym był Karol Nowakowski. Zarządzeniem z 4 grudnia (sygnowanym jeszcze przez Olszowskiego; zob. aneks nr I) wprowadzono zmianę w nadzorze wiceministrów nad poszczególnymi komórkami MSZ. W zarządzeniu pominięto wiceministra Trepczyńskiego, który w styczniu 1977 r. objął stanowisko ambasadora w Rzymie (nowym podsekretarzem stanu został 14 stycznia 1977 r. Marian Dmochowski, pełniący wcześniej funkcję ambasadora w Berlinie). W 1976 r. zachowano istniejący dotychczas podział na departamenty działały utworzony w 1973 r. Departament ds. Stosunków z ZSRR oraz pięć departamentów terytorialnych: Departament I (kontakty z europejskimi krajami socjalistycznymi), Departament II (sprawy Azji, Australii i Oceanii), Departament III (Ameryka Północna i Południowa), Departament IV (Europa Zachodnia) oraz Departament V (Bliski Wschód i Afryka). Ponadto w skład MSZ wchodziły: Departament Studiów i Programowania, Departament Międzynarodowych Organizacji, Departament Centrum Informacji, Departament Konsularny, Departament Prawno-Traktatowy, Departament Kadr i Szkolenia, Departament Administracji, Finansów i Inwesty- VIII

3 cji, Protokół Dyplomatyczny, Departament Łączności, Archiwum, Biuro Tłumaczy, Biuro Wojskowe i Samodzielny Referat ds. Socjalnych. Funkcjonował również Departament Informacji i Współpracy Kulturalnej, który w kwietniu 1976 r. zmienił nazwę na Departament Prasy, Współpracy Kulturalnej i Naukowej. Istotną funkcję pełnił Gabinet Ministra. Duże znaczenie miało zarządzenie ministra z 9 kwietnia w sprawie nadania Ministerstwu Spraw Zagranicznych regulaminu, zatwierdzonego na posiedzeniu kolegium MSZ 24 marca. Nowy regulamin precyzował zakres działania poszczególnych jednostek organizacyjnych oraz (poprzez zastąpienie wydziałów zespołami) przewidywał wprowadzanie w departamentach terytorialnych struktury bezwydziałowej 1. Obowiązek nadania regulaminu nakładała na ministra Uchwała Rady Ministrów Nr 137/74 z dnia 31 maja 1974 r. 2 Strukturę MSZ w 1976 r. przedstawia aneks nr III. W 1976 r. nawiązano stosunki dyplomatyczne z Republiką Zielonego Przylądka (12 lutego), Irlandią (30 września) i Gabonem (16 października). PODSTAWA ŹRÓDŁOWA I KRYTERIA WYBORU Kwerendę przeprowadzono w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (dalej AMSZ) i w Archiwum Akt Nowych (dalej AAN). Podstawą tomu są przechowywane w Zespole Depesz AMSZ szyfrogramy przesyłane między placówkami a centralą. Znaczna ich część dotyczy spraw organizacyjnych oraz administracyjnych i nie jest istotna z punktu widzenia wydawnictwa, lecz szyfrogramy dotyczące spraw politycznych stanowią cenny materiał. Ważnym elementem Zespołu Depesz są szyfrogramy okólne (okólniki) wysyłane z centrali do wszystkich lub (w zależności od sprawy) do części placówek. Zawierają one instrukcje dla szefów przedstawicielstw, wyjaśniają polskie stanowisko w konkretnych sprawach. Przekazywane są w nich często informacje o wizytach, a z racji swej zwięzłości depesze okólne są z reguły ciekawsze niż notatki sporządzane przez departamenty terytorialne. Dzięki uwzględnieniu okólników poświęconych m.in. wizycie ministra spraw 1 Posiedzenie Kolegium MSZ z dnia 24 marca, AMSZ, GM 1/86, w Zob. A. Kochański, M. Morzycki-Markowski (red), Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1974, PISM, Warszawa 2007, aneks nr I. IX

4 zagranicznych we Francji czy wizycie Gierka w Moskwie uniknięto publikowania długich i schematycznych notatek. Zespół Depesz zawiera głównie korespondencję z ambasadami, lecz co ciekawe, dokumentuje także kontakty z konsulatami (np. w Chicago), jak również z przedstawicielstwami przy organizacjach międzynarodowych (np. przedstawicielstwo przy Biurze Narodów Zjednoczonych w Genewie). Ponadto dokumentuje kontakty z polskimi misjami (Berlin Zachodni, Kaesong) oraz z placówkami handlowymi działającymi w krajach, z którymi Polska nie utrzymywała w tym czasie stosunków dyplomatycznych (np. przedstawicielstwo konsularno-handlowe w Madrycie) 3. Dokumenty z 1976 r. zgromadzone w ZD ułożone są chronologicznie w teczkach przyporządkowanych miastom, z których (i do których) były wysyłane szyfrogramy; incydentalnie zdarza się, że dokument znajduje się w niewłaściwej teczce (na przykład szyfrogram z Phenianu dok. nr 262 umieszczony został w teczce z szyfrogramami z Budapesztu). Kwerenda w AMSZ objęła zarówno materiały departamentów terytorialnych (rozczarowuje spuścizna Departamentu ds. Stosunków z ZSRR) oraz departamentów problemowych (głównie DSiP, Departament Konsularny, DWKiN, DMO), jak i Gabinetu Ministra, w którego aktach znajdują się interesujące dokumenty przygotowywane na posiedzenia kolegium MSZ. W AAN kwerendą objęto zespół KC PZPR zawierający dokumenty Biura Politycznego, Sekretariatu KC, Kancelarii Sekretariatu, Wydziału Zagranicznego i Sekretariatu I Sekretarza. Przeprowadzono również kwerendę w zespole URM, zawierającym protokoły posiedzeń Rady Ministrów i protokoły posiedzeń Prezydium Rządu. Kwerenda w zespole Ministerstwa Handlu Zagranicznego i Gospodarki Morskiej nie przyniosła pożądanego efektu (zgromadzone tam dokumenty dotyczą przede wszystkim szczegółów spraw technicznych i gospodarczych). Materiały przechowywane w AAN są uzupełnieniem tomu stanowią niecałe 10% zamieszczonych dokumentów (dotyczą głównie wizyt partyjno-rządowych i kontaktów z partiami komunistycznymi; wykorzystano również notatki załączane do protokołów posiedzeń BP, wytworzone często przez MSZ lub przy jego współudziale). W ramach kwerendy w AAN nie udało się odnaleźć dokumentów dotyczących 3 W sierpniu 1975 r. istniały 93 placówki zagraniczne podporządkowane MSZ. X

5 dwóch istotnych spotkań Gierka z Breżniewem pierwsze z nich odbyło się w Berlinie 29 czerwca 4, a drugie w czasie urlopu Gierka na Krymie 28 lipca 5. W miarę możliwości, choć oczywiście w różnym stopniu, starano się udokumentować wszystkie kierunki działania polskiej dyplomacji co zrozumiałe, znacznie większa liczba dokumentów dotyczy relacji z RFN czy ZSRR niż z Etiopią czy Tanzanią. Zasadniczo zamieszczano jedynie dokumenty dotyczące spraw, które miały wpływ na politykę zagraniczną PRL, rezygnując z publikacji dokumentów dotyczących spraw wewnętrznych danego państwa lub jego kontaktów z państwami trzecimi. W tomie nie uwzględniono raportów rocznych przede wszystkim dlatego, że są to dokumenty wielostronicowe, w pewnym tylko stopniu poświęcone polityce zagranicznej PRL, poruszające w znacznej części sprawy wewnętrzne czy sprawy związane z polityką zagraniczną kraju urzędowania. Na niewielką wartość merytoryczną raportów rocznych zwracano również uwagę w centrali placówki podlegające Departamentowi III zostały w ogóle zwolnione z obowiązku ich sporządzania 6, a w pozostałych przedstawicielstwach próbowano usprawnić działalność sprawozdawczą m.in. poprzez ograniczenie objętości raportów (zob. dok. nr 135). Poza względami merytorycznymi o doborze dokumentów decydowały także względy formalne, czyli przede wszystkim ich długość. Jak już wspomniano, wielostronicowe pilne notatki zastępowano okólnikami (bez szkody dla zawartości merytorycznej). Niektóre notatki mimo wielu stron zużytego papieru nie zawierają żadnych istotnych informacji tak jak w przypadku notatki z wizyty Gierka na zjedzie Bułgarskiej Partii Komunistycznej 7 czy notatki z konferencji partii komunistycznych i robotniczych Europy w Berlinie 8 (w drugim przypadku za ciekawsze uznano poprzedzające zjazd posiedzenie grupy redakcyjnej, pokazujące trudności w osiągnięciu wspólnego stanowiska; dok. nr 214). Zrezygnowano także z wielostronicowych Węzło- 4 O spotkaniu wspomina w swej relacji Andrzej Werblan, Zahamowana podwyżka, Przegląd Tygodniowy z 14 sierpnia 1996 r. 5 Odnaleziono jedynie podpisany przez Breżniewa, datowany na 7 maja list zapraszający Gierka do spędzenia urlopu w ZSRR; AAN, KC PZPR, XIc/60. 6 Okólnik wiceministra Spasowskiego z 20 stycznia; AMSZ, ZD 59/78, w. 77, t AAN, KC PZPR, WZ 976, 850/13. 8 AAN, KC PZPR, XI/419. XI

6 wych kierunków i zadań polityki zagranicznej PRL w 1976 r. 9 i z Ramowego planu pracy MSZ na rok są to dokumenty statyczne, schematyczne, sporządzane w kolejnych latach wg tego samego wzoru. Za lepsze rozwiązanie uznano zamieszczenie większej liczby krótkich dokumentów, pokazujących politykę zagraniczną PRL w akcji. Starano się rezygnować z dokumentów stricte gospodarczych, choć częstokroć było to niemożliwe stosunki Polski z niektórymi państwami ograniczały się praktycznie do kontaktów handlowych (np. z Japonią czy krajami Ameryki Płd.). Podobnie jak w tego typu seriach wydawanych w innych krajach zrezygnowano z dokumentów wojskowych, jak również z oficjalnych komunikatów, umów, traktatów, deklaracji, konwencji czy oświadczeń. Wykaz ważniejszych bilateralnych umów międzynarodowych zawartych przez Polskę w 1976 r. oraz wykaz umów multilateralnych ratyfikowanych przez Radę Państwa w 1976 r. zawiera aneks nr II. OPRACOWANIE DOKUMENTÓW Dokumenty ułożono chronologicznie. Zdecydowana większość z nich jest publikowana w całości, jedynie w przypadku niewielkiej części zadecydowano o opuszczeniu fragmentów, dotyczących zwykle kwestii wewnętrznych, polityki zagranicznej państw trzecich lub spraw gospodarczych. Zaznaczono to wówczas w główce, oznaczono nawiasami kwadratowymi, a w przypisie odnotowano, czego dotyczyła pominięta część. Każdy z dokumentów poprzedzony jest numerem porządkowym oraz główką zawierającą datę dzienną sporządzenia dokumentu, autora, odbiorcę i krótką informację, czego dokument dotyczy. W przypadkach, w których ustalenie dokładnej daty dziennej było niemożliwe, podano (w nawiasie kwadratowym) datę przybliżoną. Ponieważ wszystkie dokumenty pochodzą z 1976 r., zrezygnowano z podawania dat rocznych. W przypadku szyfrogramów kierowanych do MSZ zrezygnowano z każdorazowego podawania 9 AAN, KC PZPR, V/ AMSZ, GM, 31/83, w. 1. XII

7 odbiorcy (odbiorców), centrala była bowiem jedynym adresatem szyfrogramów wysyłanych z placówek. Wszystkie dokumenty umieszczone w tomie to maszynopisy, nie podawano informacji, czy mamy do czynienia z kopią, odpisem, czy oryginałem dokumentu. Zrezygnowano z przytaczania adnotacji za zgodność, a także z zamieszczania rozdzielników wewnętrznych (czasami dokument przesyłano kilkudziesięciu osobom). Informację o ewentualnym przesłaniu dokumentu poza centralę podano w przypisie. Podobnie informacje z pism przewodnich, z których publikacji również zrezygnowano. Jeśli w trakcie kwerendy udało się odnaleźć jedynie projekt danego dokumentu, zostało to zaznaczone w główce. Pod każdym dokumentem umieszczono sygnaturę archiwalną, pod którą dokument można odnaleźć w archiwum. Zdecydowana większość dokumentów miała charakter tajny i klauzulę tę zachowano. Przypisy merytoryczne ograniczono do niezbędnego minimum w przypadku gdy w przypisie jest mowa o wydarzeniach z 1976 r., rezygnowano z podawania daty rocznej. Niemalże wszystkie umieszczone w tomie dokumenty to inedita. Jedynie dokumenty nr 5, 157, 209 i 211 dotyczące spraw polsko-niemieckich oraz dokumenty nr 179 i 192 poświęcone stosunkom polsko-francuskim były już publikowane (czasami w wersji nieco odbiegającej od prezentowanej w niniejszym tomie) 11. Cechy charakterystyczne dokumentu podkreślenia, uwagi na marginesie zaznaczono za pomocą przypisów literowych: a... a tak w tekście, b... b komentarz odręczny, c... c odręczna poprawka w tekście lub dopisek, d... d podkreślenie odręczne, e... e zakreślone na marginesie, f... f podpis odręczny, 11 Zob. M. Tomala, Polityka i dyplomacja polska wobec Niemiec, t. II: , Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2006 oraz D. Jarosz, M. Pasztor, Polska Francja : relacje wyjątkowe?, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa XIII

8 g... g podpis nieczytelny, h... h przekreślone, i... i tekst nieczytelny, j... j znak zapytania. PODZIĘKOWANIA Dziękuję pracownikom Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Archiwum Akt Nowych, szczególnie pani dyrektor Małgorzacie Mroczkowskiej, panu Mikołajowi Morzyckiemu-Markowskiemu i dr. Krzysztofowi Smolanie. Dziękuję również prof. Włodzimierzowi Borodziejowi redaktorowi naczelnemu serii, a także prof. Andrzejowi Friszke i dr. Marcinowi Zarembie. Słowa podziękowania należą się także recenzentom tomu pani prof. Marii Pasztor i dr. Piotrowi M. Majewskiemu. Piotr Długołęcki XIV