Bidentetum cernuae (Kobendza 1948) Slavniæ 1951 w zbiornikach zaporowych

Transkrypt

1 137 B.-cernuae-w-zbiornikach-zaporowych-na-Œl¹sku-Opolskim 137 Bidentetum cernuae (Kobendza 1948) Slavniæ 1951 w zbiornikach zaporowych na Œl¹sku Opolskim Bidentetum cernuae (Kobendza 1948) Slavniæ 1951 association in dammed reservoirs in Opole Silesia (SW Poland) KRZYSZTOF SPA EK K. Spa³ek, Zak³ad Geobotaniki i Ochrony Szaty Roœlinnej, Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski, ul. Oleska 22, Opole; kspalek@uni.opole.pl ABSTRACT: This paper presents the environmental conditions, floristic structure and distribution of the Bidentetum cernuae association from the Bidentetea tripartitae class within 3 dammed reservoirs in Opole Silesia (SW Poland). KEY WORDS: phytosociology, plant associations, vascular plants, Bidentetum cernuae, Bidentetea tripartitae, dammed reservoirs, Opole Silesia, Poland Wstêp Bidentetum cernuae zosta³ po raz pierwszy opisany z okolic Bia³egostoku (Kobendza 1948), a nastêpnie z Vojvodiny w by³ej Jugos³awii (Slavniæ 1951). P³aty tego inicjalnego zespo³u rozwijaj¹ siê na mulistych dnach stawów hodowlanych, starorzeczy, rowów, brzegach jezior, trzêsawiskach w wielu krajach Europy (np. Kobendza 1948; Slavniæ 1951; Passarge 1959, 1996; Sukopp 1959; Hejny 1960; Géhu 1961; Mititelu, Barabas 1972; Hejný, Husák 1978; Tüxen 1979; Oberdorfer, Philippi 1983; Philippi 1984; Hroudová i in. 1988; Brandes, Griese 1991; Geißelbrecht-Taferner, Mucina 1993; Winterhoff 1993; Pott 1995; Zaliberová, Jarolímek 1995; Jarolímek i in. 1997; Kvìt i in. 2001). Gatunkiem charakterystycznym zespo³u jest Bidens cernua. W przeciwieñstwie do pozosta³ych zespo³ów z klasy Bidentetea tripartitae, Bidentetum cernuae rozwija siê zazwyczaj w miejscach ze stagnuj¹c¹ wod¹ SPA EK K Bidentetum cernuae (Kobendza 1948) Slavniæ 1951 in dammed reservoirs on the Opole Silesia (SW Poland). Acta Botanica Silesiaca 3:

2 138 Krzysztof-Spa³ek 138 (Hejny 1960; Philippi 1984; Geißelbrecht-Taferner, Mucina 1993; Jarolímek i in. 1997). Dotychczas wyró niono dwa jego podzespo³y: Bidentetum cernuae typicum i Bidentetum cernuae polygonetosum (Passarge 1996). W Niemczech Bidentetum cernuae nale y do zespo³ów o niedostatecznych danych (Rennwald 2000). W Polsce Bidentetum cernuae nale y do dosyæ rzadko notowanych zbiorowisk roœlinnych. Wystêpuje zazwyczaj na silnie zamulonych terasach zalewowych rzek, na dnie okresowo wysychaj¹cych zbiorników retencyjnych oraz rowach melioracyjnych (Kobendza 1948; Faliñski 1966; Podbielkowski 1967; Kêpczyñski, Ceynowa-Gie³doñ 1972; Borysiak 2004). Na obszarze Œl¹ska Opolskiego znajduj¹ siê 3 du e zbiorniki zaporowe: Zbiornik Turawski na rzece Ma³a Panew oraz Zbiornik Nyski i Otmuchowski na Nysie K³odzkiej (ryc. 1, tab. 1). Zbiorniki te s¹ jedynymi du ymi zbiornikami na równinnym Œl¹sku Opolskim stanowi¹c istotne urozmaicenie krajobrazu (Badora 2005). Wa ne jest tak e przyrodnicze znaczenie tych zbiorników jako ostoi gatunków charakterystycznych dla wielkoobszarowych wód, szuwarów, namu³ów, a nawet estuariów s³odkowodnych, jak¹ jest strefa cofki w zbiornikach zaporowych i strefa ujœciowa rzek do nich wpadaj¹cych. Wystêpowanie rozleg³ych p³ycizn na obszarze zbiorników zaporowych z roœlinnoœci¹ terofitów letnich, przy jednoczesnym coraz czêstszym zaniku tego typu siedlisk w dolinach na skutek melioracji rzek, pozwala na samodzieln¹ restytucjê tych zbiorowisk na nowo stworzonych siedliskach zastêpczych. Celem pracy jest przedstawienie aktualnego rozmieszczenia i charakterystyki fitosocjologicznej zespo³u Bidentetum cernuae, którego fitocenozy stwierdzono Tab. 1. Charakterystyka zbiorników zaporowych Œl¹ska Opolskiego (za Teisseyrerem 1984 i Bador¹ 2001) Tab. 1. Characteristic of the dammed reservoirs of Opole Silesia (according to Teisseyre 1984 and Badora 2001) Nazwa zbiornika Reservoir name Zbiornik Otmuchowski Zbiornik Turawski Zbiornik Nyski Rok Przeznaczenie powstania Usage Year of construction 1932 Alimentacja Odry, ochrona przeciwpowodziowa, potrzeby komunalne 1934 Alimentacja Odry, ochrona przeciwpowodziowa 1972 Alimentacja Odry, ochrona przeciwpowodziowa, potrzeby komunalne Powierzchnia (ha) Pojemnoœæ (mln m 3 ) Rzeka River Area (ha) Capacity (million m 3 ) ,5 Nysa K³odzka ,2 Ma³a Panew ,6 Nysa K³odzka

3 139 B.-cernuae-w-zbiornikach-zaporowych-na-Œl¹sku-Opolskim km km km km A B Ryc. 1. Rozmieszczenie Bidentetum cernuae w zbiornikach zaporowych na Œl¹sku Opolskim. 1 Zbiornik Turawski, 2 Zbiornik Otmuchowski, 3 Zbiornik Nyski, A granica zbiorników, B maksymalny zasiêg wystêpowania zbiorowiska Fig. 1. Distribution of the Bidentetum cernuae association in dammed reservoirs in Opole Silesia. 1 Zbiornik Turawski reservoir, 2 Zbiornik Otmuchowski reservoir, 3 Zbiornik Nyski reservoir, A reservoir borders, B maximal range of the community

4 140 Krzysztof-Spa³ek 140 w zbiornikach zaporowych Œl¹ska Opolskiego. Dotychczas na obszarze tych zbiorników by³y prowadzone badania nad zbiorowiskami namu³kowymi z klasy Isoëto-Nanojuncetea (Spa³ek, Nowak 2006). 1. Materia³ i metody badañ Zbiorowiska scharakteryzowano na podstawie zdjêæ fitosocjologicznych wykonanych w sezonach wegetacyjnych , metod¹ Braun-Blaqueta Tab. 2. Bidentetum cernuae (Kobendza 1948) Slavniæ 1951 Nr kolejny zdjêcia Relevé number Data: rok (Date: year) Miesi¹c (month) dzieñ (day) Stanowisko (locality) ZT ZT ZT ZT ZT ZN Pokrycie warstwy c (%) Cover of c layer (%) Powierzchnia zdjêcia (m 2 ) Relevé area (m 2 ) Liczba gatunków Number of species Ch. Bidentetum cernuae Bidens cernua Ch. Bidention tripartitae Polygonum minus Ranunculus sceleratus Polygonum hydropiper Ch., D.* Bidentetalia tripartitae, Bidentetea tripartitae Bidens tripartita Echinochloa crus-galli* Bidens radiata Ch. Isoëto-Nanojuncetea Carex bohemica Eleocharis ovata Limosella aquatica Cyperus fuscus Plantago intermedia Potentilla supina Ch. Phragmitetea Alisma plantago-aquatica Typha latifolia Oenanthe aquatica Gatunki towarzysz¹ce (Accompanying species) Polygonum aviculare Juncus effusus Objaœnienia/Explanations: ZN Zbiornik Nyski reservoir, ZO Zbiornik Otmuchowski

5 141 B.-cernuae-w-zbiornikach-zaporowych-na-Œl¹sku-Opolskim 141 (Braun-Blanquet 1964; Paw³owski 1977). Do zdjêæ fitosocjologicznych dobierano p³aty jednorodne, st¹d ich powierzchnia jest ograniczona do kilku m 2. Dok³adne stanowiska zdjêæ fitosocjologicznych maj¹ okreœlone wspó³rzêdne geograficzne i s¹ dostêpne w Zak³adzie Geobotaniki i Ochrony Szaty Roœlinnnej Uniwersytetu Opolskiego. Nazewnictwo zespo³ów i ich przynale noœæ syntaksonomiczn¹ oparto na pracy Jarolímka i in. (1997) i Rennwalda (2000). Nomenklaturê gatunków roœlin naczyniowych przyjêto wed³ug Mirka i in. (2002) S-C ZN ZN ZN ZN ZO ZO ZO ZO ZO V IV II II V III I IV III III III I I III II I III II reservoir, ZT Zbiornik Turawski reservoir; S-C sta³oœæ/constancy

6 142 Krzysztof-Spa³ek Wyniki Fitocenozy Bidentetum cernuae rozwijaj¹ siê na mulistych lub piaszczystych, okresowo zalewanych po³udniowych brzegach Zbiornika Turawskiego i Nyskiego oraz w strefach cofek wszystkich zbiorników. Zazwyczaj zajmuj¹ niewielkie powierzchniowo p³aty od 1 do 20 m 2, rzadziej do 50 m 2. Remont zapór lub deficyt wody s¹ czêsto przyczyn¹ d³ugotrwa³ego obni enia poziomu wody w zbiorniku, co umo liwia rozwijanie siê fitocenoz Bidentetum cernuae, które zazwyczaj pojawiaj¹ siê ju w pierwszym roku po obni eniu poziomu wody. Dominuje w nich Bidens cernua (tab. 2). Z mniejszym udzia³em notowane s¹: Bidens tripartita, Polygonum minus i Echinochloa crus-galli. W fitocenozach tego zespo³u zaznacza siê równie udzia³ gatunków z klasy Isoëto-Nanojuncetea, gdy p³aty Bidentetum cernuae rozwijaj¹ siê zazwyczaj w s¹siedztwie fitocenoz nale ¹cych do tej klasy (Spa³ek, Nowak 2006). W odró nieniu od zbiorowisk namu³kowych, fitocenozy Bidentetum cernuae wykszta³caj¹ siê zazwyczaj w miejscach z grubsz¹ warstw¹ mu³u lub na siedliskach mulisto-piaszczystych z p³ytk¹ warstw¹ stagnuj¹cej wody. Je eli niski poziom wody utrzymuje siê d³u ej ni rok, wraz z osuszaniem siê pod³o a, zmienia siê postaæ zespo³u. Znacznie wzrasta wtedy stopieñ pokrycia Bidens tripartita (zdjêcia 3, 4, 6). Zespó³ wówczas czêsto wykszta³ca siê mozaikowo, szczególnie w miejscach bardziej wilgotnych. Zazwyczaj fitocenozy Bidentetum cernuae s¹ dosyæ ubogie pod wzglêdem florystycznym. Notowano w nich od 6 do 10, œrednio 7 gatunków. ¹cznie w jego fitocenozach zanotowano 18 gatunków roœlin. W badanych p³atach nie stwierdzono wyraÿnej zmiennoœci lokalno-siedliskowej fitocenoz. Nale y je zaliczyæ do podzespo³u typowego Bidentetum cernuae typicum (Passarge 1996). Sk³ad florystyczny p³atów tego zespo³u w zbiornikach zaporowych Œl¹ska Opolskiego jest zazwyczaj bardzo podobny do fitocenoz tego zespo³u z innych obszarów Polski oraz krajów oœciennych. Literatura BADORA K Charakterystyka warunków fizyczno-geograficznych. W: KOZIARSKI S., MAKOWIECKI J. (red.), Walory przyrodniczo-krajobrazowe Otmuchowsko-Nyskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Studia i Monografie 287: 11 43, Uniwersytet Opolski, Opole. BADORA K Struktura krajobrazów delt rzecznych na OpolszczyŸnie i ich znaczenie w regionalnym systemie ochrony przyrody. W: SZPONAR A, HORSKA- SCHWARZ S. (red.), Struktura przestrzenno-funkcjonalna krajobrazu. Problemy ekologii krajobrazu 17: , Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Uniwersytet Wroc³awski, Wroc³aw.

7 143 B.-cernuae-w-zbiornikach-zaporowych-na-Œl¹sku-Opolskim 143 BORYSIAK J Plant cover of the Lower Oder Valley Landscape Park. Wyd. UAM, Poznañ, 143 ss. BRANDES D., GRIESE D Siedlungs- und Ruderalvegetation von Niedersachsen. Braunschw. Geobot. Arb. 1: BRAUN-BLANQUET J Pflanzensoziologie, Gründzüge der Vegetationskunde. 3 Aufl. Springer Verl., Wien-New York, 865 ss. FALIÑSKI J. B Antropogeniczna roœlinnoœæ Puszczy Bia³owieskiej jako wynik synantropizacji naturalnego kompleksu leœnego. Rozpr. Uniw. Warsz., Warszawa, 255 ss. GÉHU J. M Les groupements végétaux du Bassin de la Sambre Francais. Vegetatio 10: GEIßELBRECHT-TAFERNER L., MUCINA L Bidentetea tripartiti. W: GRABHERR G., MUCINA L. (red.), Die Pflanzengesellschaften Österreichs. Teil I. Anthropogene Vegetation. G. Fischer Verlag, Jena-Stuttgart-New York, s HEJNÝ S Ökologische Charakteristik der Wasser- und Sumpfplanzengesellschaften in den slowakischen Tiefebenen (Donau- und Theissgebiet). Vydavatel stvo SAV, Bratislava, 124 ss. HEJNÝ S., HUSÁK Š Higher plant communities. W: DYKYJOVÁ D., KVET J. (red.), Pond littoral ecosystems. Springer-Verlag, Berlin-Heidelberg-New York, s , HROUDOVÁ Z, HEJNY S., ZÁKRAVSKÝ P Littoral vegetation of the Rožmberk fishpond. W: HROUDOVÁ Z. (red.), Littoral vegetation of the Rožmberk fishpond and its mineral nutrient economy. Academia, Praha, Studie ÈSAV 9: JAROLÍMEK I., ZALIBEROVÁ M., MUCINA L., MOCHNACKÝ S Rastlinné spoloèenstwa Slovenska. 2. Synantropná vegetácia. Veda, Vyd. Slov. Akad. Vied, Bratislava, 416 ss. KÊPCZYÑSKI K., CEYNOWA-GIE DOÑ M Obserwacje nad roœlinnoœci¹ Zalewu Koronowskiego. Stud. Soc. Sci. Torun., Sect D 9(4): KOBENDZA R Kilka zespo³ów bagiennych w Dojlidach Dolnych pod Bia³ymstokiem. Acta Soc. Bot. Pol. 19(1): KVÌT J., JENÍK J., SOUKUPOVÁ L. (red.) Freshwater wetlands and their sustainable future. A case study of Tøeboò Basin Biosphere Reserve, Czech Republic. Man and the Biosphere, Series 28. UNESCO & The Parthenon, Paris, 400 ss. MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ C A., ZAJ C M Flowering plants and pteridophytes of Poland - a checklist. W: MIREK Z. (red.), Biodiversity of Poland 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 442 ss. MITITELU D., BARABAS N Végétation ruderale et messicole des environs de Bacau. Stud. Com. Muz. Stint. Nat. Bacau 5: PASSARGE H Pflanzengesellschaften zwischen Trebel, Grenzbach und Peene (O-Mecklenburg). Feddes Repert. Beih. 138: PASSARGE H Pflanzengesellschaften Nordostdeutschlands. I. Hydro- und Therophytosa. J. Cramer, Berlin-Stuttgart, 298 ss.

8 144 Krzysztof-Spa³ek 144 PAW OWSKI B Sk³ad i budowa zbiorowisk roœlinnych oraz metody ich badania. W: SZAFER W., ZARZYCKI K. (red.), Szata roœlinna Polski 1: , Wyd. 3. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. PHILIPPI G Bidentetea-Gesellschaften aus dem südlichen und mittleren Oberrheingebiet. Tuexenia 4: PODBIELKOWSKI Z Zarastanie rowów melioracyjnych na torfowiskach okolic Warszawy. Monogr. Bot. 23: POTT R Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. 2 Aufl. E. Ulmer, Stuttgart, 622 ss. RENNWALD E. (red.) Rote Liste der Pflanzengesellschaften Deutschlands mit Anmerkungen zur Gefährdung. W: RENNWALD E. (red.), Verzeichnis und Rote Liste der Pflanzengesellschaften Deutschlands. Schr.-R.f. Vegetationskunde 35: SLAVNIÆ Z Prodrome des groupements végétaux nitrophiles de la Voivodine (Yougoslavie). Nauc. Zbor. Matice Srpske 1: SPA EK K., NOWAK A Zbiorowiska namu³kowe z klasy Isoëto-Nanojuncetea w zbiornikach zaporowych na Œl¹sku Opolskim. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 13(2): SUKOPP H Vergleichende Untersuchungen der Vegetation Berliner Moore. Bot. Jb. 79: TEISSEYRE A. K Ewolucja czaszy zbiornika Turawa w œwietle badañ geologiczno-œrodowiskowych. Materia³y i Studia Opolskie 52/53: TÜXEN R Die Pflanzengesellschaften Nordwestdeutschlands. 2 Lieferung, 2 Aufl. Vaduz, 212 ss. WINTERHOFF W Die Pflanzenwelt des NSG Eiskircher Ried am Bodensee. Beih. Veröffentl. Natursch. Landschaftsplege Bad.-Württemb. 69: ZALIBEROVÁ M., JAROLÍMEK I Ruderal plant communities of north-eastern Slovakia. I. Artemisietea, Galio-Urticetea, Bidentetea. Thaiszia 5: Summary This paper presents the phytosociological characteristics of the Bidentetum cernuae association from the Bidentetea tripartitae class in 3 dammed reservoirs in Opole Silesia in the south-western Poland. Based on 15 phytosociological relevés the structure of the association, its floristic composition, ecology and distribution have been characterised.