Transportery opancerzone i bojowe wozy piechoty Ludowego Wojska Polskiego

Transkrypt

1 ZAKRZEWSKI Bartosz 1 Transportery opancerzone i bojowe wozy piechoty Ludowego Wojska Polskiego WSTĘP Ludowe Wojsko Polskie to nazwa nieoficjalna, choć używana powszechnie w stosunku do Wojska Polskiego utworzonego w 1943 r. w ZSRR, którego tradycje kontynuowała powojenna armia polska. Nazwa Ludowe Wojsko Polskie była powszechnie używana przez władze państwowe, piśmiennictwo, a nade wszystko propagandę Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, często z przymiotnikiem ludowe pisanym małą literą. Miało to na celu podkreślenie związku ówczesnej armii z panującym wówczas w kraju ustrojem robotniczo-chłopskim. Nie była to jednak nazwa obowiązująca. W latach 40-tych XX w. w oficjalnych dokumentach armia funkcjonowała jako Wojsko Polskie a następnie Siły Zbrojne Rzeczpospolitej Polskiej. Od 1952 r. do 1989 r. obowiązywała nazwa Siły Zbrojne Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Pewnego rodzaju usankcjonowaniem potocznej nazwy Ludowego Wojska Polskiego pisanego dużymi literami było używanie tego terminu w wielu oficjalnych publikacjach Ministerstwa Obrony Narodowej PRL [4, 13 15], a także materiałach rocznicowych, odznaczeniach, medalach, proporcach, których tytuł brzmiał np. 20, 25, 30 lat Ludowego Wojska Polskiego. Także na jednostkach wojskowych widniały napisy, pisane z reguły wielkimi literami, Ludowe Wojsko Polskie, co autor pamięta z dzieciństwa. W czasach nam współczesnych wystarczy wpisać hasło Ludowe Wojsko Polskie na wielu popularnych portalach aukcyjnych by wyskoczyła wielka liczba medali i innych pamiątek z tamtych czasów, tak właśnie zatytułowanych. Przykładem takiego nazewnictwa są także książki specjalisty od tematyki broni pancernej Janusza Magnuskiego wydawane przez MON [10, 11, 12, 13]. W publikacjach używał on nazwy Ludowe Wojsko Polskie także w tytułach opracowań [13]. Ludowe Wojsko Polskie było zatem nazwą nieoficjalną ale ogólnie przyjętą i powszechnie używaną, dlatego autor uznał, że także w tym artykule sformułowanie to jest uzasadnione. Główną siłą uderzeniową wojsk lądowych PRL, które weszły od 1955 r. w struktury Układu Warszawskiego, stanowiły wojska pancerne i zmechanizowane. Podczas działań, jednostki pancerne współpracując z innymi wojskami, miały dokonywać głębokich włamań w ugrupowania nieprzyjaciela, oskrzydlając go i dezorganizując jego zaplecze. Wojska zmechanizowane z kolei były przygotowane do poruszania się po bezdrożach i do pokonywania przeszkód wodnych. Miały być ruchliwe i zdolne do prowadzenia walki w różnych warunkach terenowych i pogodowych. Wojska zmechanizowane LWP wyposażone były m.in. w samochody pancerne, które miały przede wszystkim zadania pomocnicze m.in. zwiadowcze [27]. Oprócz czołgów, dział samobieżnych [26] i samochodów pancernych [27], ważną częścią wojsk pancernych były w transportery opancerzone i bojowe wozy piechoty, mające za zadanie wspomaganie piechoty na polu walki. W niniejszym artykule scharakteryzowano kołowe, półgąsienicowe i gąsienicowe transportery opancerzone oraz bojowe wozy piechoty i bojowe wozy rozpoznawcze, które znalazły się na uzbrojeniu Wojska Polskiego w latach Ze względu na objętość artykułu tylko przy niektórych z zaprezentowanych pojazdów zamieszczono fotografie je przedstawiające. 1. TRANSPORTERY OPANCERZONE - DEFINICJA Transporter opancerzony to uzbrojony i opancerzony pojazd mechaniczny z podwoziem kołowym, gąsienicowym lub półgąsienicowym. Źródło napędu stanowią przeważnie silniki wysokoprężne, 1 dr Bartosz Zakrzewski Instytut Transportu Samochodowego w Warszawie, Sekcja Informacji Naukowej i Wydawnictw; bartosz.zakrzewski@its.waw.pl 6921

2 rzadziej benzynowe. Korpus transportera opancerzonego wykonany jest ze specjalnych blach pancernych o odpowiednich kątach pochylenia by zmniejszyć możliwości ich przebicia. Układy jezdne i napędowe gąsienicowych transporterów opancerzonych są podobne do stosowanych w czołgach, zaś napęd kołowych transporterów opancerzonych doprowadzany jest do wszystkich kół (napęd 4x4). Transportery opancerzone mogą poruszać się w wodzie do czego służą śruby napędowe, pędniki wodne i specjalnego kształtu gąsienice. Uzbrojenie jest montowane w wieży obrotnicy lub na wspornikach. Za pierwowzór transportera opancerzonego można uznać przystosowane w Anglii pod koniec I Wojny Światowej czołgi Mark IV umożliwiające transport 8 osób załogi i 25 żołnierzy oraz czołgi Mark IX przewożące nawet 50 żołnierzy. Największy rozwój transporterów opancerzonych przypadł na lata 30. XX wieku. Duża manewrowość powstających wówczas jednostek pancernych spowodowała konieczność wyposażenia piechoty w środki transportu umożliwiające współdziałanie z czołgami i utrzymanie zdobytego przez nie terenu. Z tych lat pochodzą niemieckie konstrukcje transporterów opancerzonych SD.Kfz-251 i SDKfz-250, angielskie Bren Carrier, amerykański Scout Car, Half truck i inne. Po II Wojnie Światowej transportery opancerzone znalazły powszechne zastosowanie w jednostkach zmechanizowanych niemal wszystkich armii świata. Zmieniło się jednak ich przeznaczenie z pojazdu transportowego stał się on wozem bojowym. Wnętrze wozów bojowych z II poł. XX w. przystosowane było do prowadzenia działań bojowych przez przewożony pododdział piechoty (zwykle drużynę) w różnych warunkach klimatycznych i atmosferycznych, w dzień i w nocy. Zastosowane urządzenie filtrowentylacyjne zapewniały możliwość poruszania się transporterów opancerzonych w terenie skażonymi broniami masowego rażenia zwanymi w skrócie ABC: atomową (A), biologiczną (B) i chemiczną (C), a także służby i pododdziały organizmu. Uzbrojenie transportera opancerzonego pozwalało na niszczenie siły żywej i pojazdów pancernych przeciwnika. Większość transporterów opancerzonych w II poł. XX w. było pojazdami typu amfibijnego zdolnego do przekraczania przeszkód wodnych z marszu. Ich zdolności poruszania się w terenie zabezpieczały pełne współdziałanie z czołgami co charakteryzowało m.in. znajdujące się na wyposażeniu LWP transportery SKOT i TOPAS. Z innych transporterów opancerzonych można wymienić radzieckie BTR-50P i BTR 60P, amerykańskie M-113, Commando i SWAT, szwajcarskie HS-30 i Pirat, kanadyjski Bobcat, francuski Hotchkiss i inne. Na bazie transporterów opancerzonych budowano specjalne odmiany pojazdów jak np. wozy dowodzenia, pogotowia technicznego, niszczyciele czołgów, działa samobieżne, wozy artylerii i sanitarne. W artykule zaprezentowano w porządku chronologiczno-rzeczowym przegląd transporterów opancerzonych, które znalazły się na wyposażeniu Ludowego Wojska Polskiego w latach Kołowe transportery opancerzone M3A1 W początkach jego istnienia na uzbrojeniu LWP znalazł kołowy transporter opancerzony M3A1 nazywany też M3 Scout Car albo White Scout Car. Był to amerykański kołowy transporter opancerzony używany w czasie II wojny światowej. Po raz pierwszy pojazdy te zostały zastosowane przez armię amerykańską w latach w trakcie walk na Filipinach. Na europejskim teatrze działań używany był głównie przez amerykańską żandarmerię wojskową do patroli, eskorty konwojów samochodowych itp. W ramach umowy Lend&Lease wiele tych pojazdów zostało dostarczonych do Związku Radzieckiego a za ich pośrednictwem do formowanego w ZRRR wojska polskiego. Były też używane przez oddziały Wolnych Francuzów. Transportery M3 znalazły się także w uzbrojeniu Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, głównie w pancernych pułkach rozpoznawczych (ułanów) dywizji piechoty. Poza wersją podstawową M3 skonstruowano jeszcze cztery wersje tego pojazdu: M3A1E1: z silnikiem diesla, M3A1E2 z opancerzonym dachem, M3A1E3 z armatą 37 mm, M3A1 Command Car jako samochód dowódcy (seria budowana w roku 1943 r. z grubszym opancerzeniem i karabinem maszynowym 12,7 mm). M3A1 był czterokołowym transporterem opancerzonym z zawieszeniem na resorach piórowych. Na przednim zderzaku miał on szeroki wałek mający zapobiegać grzęźnięciu w miękkim gruncie. Chłodnica chroniona była przez ruchome stalowe żaluzje, maska otwierała się na dwie strony. 6922

3 Akumulator M3A1znajdował się po prawej stronie i był chroniony przez pancerną blachę. Na zewnątrz pojazdu przymocowane były: siekiera, kilof i łopata. Pod tylnym zderzakiem znajdowały się schowki na amunicję, narzędzia i części zamienne. Wokół pojazdu znajdował się rama, na której można było zamontować karabin maszynowy. W latach zakłady White Motor Company w Cleveland (Ohio) zbudowały egzemplarzy pojazdów Sou Car M3A1 w wersji standardowej. W ramach omowy Lend-Lease wysłano do Związku Radzieckiego 3340 pojazdów tego typu, z których w latach Sowieci przekazali pewną liczbę LWP. W czasie wojny na uzbrojeniu WP znalazło się nie mniej niż sześć egzemplarzy transporterów M3A1 w następujących jednostkach: dowództwo wojsk pancernych i zmotoryzowanych 1 A WP (1 egzemplarz); 2 kompania ochrony sztabu 1 A WP (1 egzemplarz); oficerska szkoła broni pancernej (2 egzemplarze); 3 szkolny pułk czołgów (2 egzemplarze) [13]. Mała liczba używanych w WP transporterów sprawiła, że ich naprawy były trudne i trwały dość długo. Mimo to co najmniej cztery M3A1 przetrwały wojnę. Były one używane m.in. przez sztaby 1 i 2 Armii Wojska Polskiego a także przez dowództwa jednostek pancernych i zmotoryzowanych do zadań o różnym charakterze. W 1947 r. pozostałe na wyposażeniu LWP transportery (jeden lub dwa) przekazano 1 Dywizji KBW, która wzięła udział w operacji Wisła w Bieszczadach [13]. W ewidencji polskich jednostek pojazdy M3A1 zapisywano uwzględniając numer nadany przez wojskową administrację amerykańską, malowany białymi cyframi na płytach osłony silnika. Według systemu amerykańskiego znaczenie numeru było następujące: pierwsze dwie cyfry oznaczały przynależność pojazdu do klasy (60-68 kołowe pojazdy specjalne i samochody pancerne), pozostałe cztery lub pięć cyfr oznaczały kolejność w jakiej dany pojazd został przyjęty na wyposażenie armii. BTR-40 Niedługo po zakończeniu II Wojny Światowej siły zbrojne Związku Radzieckiego potrzebowały nowego typu pojazdu o zwiększonej zdolności pokonywania terenu. Następcą używanego wówczas przez Armie Czerwona a następnie Radziecką samochodu pancernego B-64B został transporter opancerzony BTR-40 (z jęz. ros. Бронетранспортер БТР-40 Bronietransporter BTR). W 1947 r. w Doświadczalnym Biurze Projektowym zakładów GAZ pod kierunkiem W. A. Diedkowa rozpoczęto prace nad kołowym, dwuosiowym transporterem opancerzonym, o napędzie na cztery koła. Projekt transportera otrzymał oznaczenie BTR-40. W konstrukcji tego pojazdu wykorzystano zespoły samochody terenowego GAZ-63 produkowanego od 1946 r. w Fabryce Samochodów GAZ w Gorkim. Głównym konstruktorem transportera był inż. W. K. Rubcow a współpracowali z nim inż. L. W. Kostkin i inż. P. I. Muziukin. W transporterze BTR-40 zastosowano samonośne nadwozie, a podwozie zostało skrócone w porównaniu do podwozia samochodu GAZ-63. Do napędu BTR-40 zastosowano mocniejszy silnik (moc 80 KM). Układ przeniesienia napędu i sztywne mosty napędowe były identyczne jak w samochodzie GAZ-63, dodatkowo w zawieszenia kół zastosowano natomiast amortyzatory hydrauliczne. Transporter BTR-40 wyposażono w radiostację 10RT-12 o zasięgu km i przystosowano do przewozu dwóch członków załogi oraz ośmiu żołnierzy desantu. Seryjną produkcję transportera BTR-40 rozpoczęto w 1948 r. Podstawowa wersja tego pojazdu była budowana w dwóch wariantach: uzbrojonej (z uzbrojeniem składającym się z dwóch sprzężonych wielkokalibrowych karabinów maszynowych kal. 14,5 mm ustawionych na obrotowej podstawie i osłoniętych z przodu i z boku płytami pancernymi) i nieuzbrojonej (stanowiąca podstawę produkcji seryjnej). Po kolejnych modernizacjach powstały kolejne wersje tego pojazdu, w tym: BTR-40A opracowany w 1950 r. ze zmienionym pancerzem, uzbrojony w dwa sprzężone karabiny maszynowe kal. 14,5 mm; BTR-40W opracowany w 1956 r., w którym zastosowano koła o regulowanym ciśnieniu w oponach; BTR-40B opracowana w 1957 r. wersja całkowicie opancerzona, także od góry. BTR-40B posiadał urządzenie filtrująco-wentylujące oraz wyposażenie umożliwiające wykorzystanie go w strefie skażonej bronią masowego rażenia (ABC). W tej wersji zastosowano podstawę do zamontowania karabinu maszynowego o kal. 12,7 mm lub 14,5 mm, choć w standardowej wersji 6923

4 nie był on uzbrojony, a do walki służyło tylko uzbrojenie żołnierzy desantu. Transporter w tej wersji był przeznaczony do działań zwiadowczych; BTR-40ŻD opracowana w 1959 r. wersja przystosowana do transportu kolejowego; BTR-40 typ 55 był wersją produkowaną na licencji w Chinach. Produkcję transportera opancerzonego BTR-40 zakończono w 1960 r., przy czym wersja przystosowana do poruszania się po torach kolejowych BTR-40ŻD była produkowana do 1969 r. Był on używany przede wszystkim w latach 50.-tych i 60.-tych XX w. przez Armię Radziecką i pozostałe kraje członkowskie Układu Warszawskiego. W LWP transporter BTR-40 służył głównie w wersji podstawowej. Był pojazdem używanym przez oddziały rozpoznania jako środek walki zwiadowców, jako wóz łączności, wóz z przyrządami chemicznymi lub saperskimi. Prawdopodobnie w LWP znalazło się 60 egzemplarzy tego pojazdu. Wykorzystywano go także do przewozu lub holowania moździerzy, dział lub małokalibrowych armat przeciwlotniczych a także jako transporter dla oficerów sztabowych. na służbie pozostawał do początku lat 70.-tych XX w. gdy został zastąpiony opancerzonym samochodem rozpoznawczym BRDM [27]. Z uzbrojenia Armii Rosyjskiej, transportery zostały wycofane w roku Był on eksportowany z ZSRR także do krajów afrykańskich i do Azji, gdzie wziął udział w wielu działaniach bojowych. Według danych z 2010 r., pojazdy typu BTR-40 pozostawały w uzbrojeniu m.in.: Afganistanu, Burundi, Wietnamu, Izraela, Korei Północnej, Kuby, Syrii i Tanzanii. BTR-152 Transporter BTR-152 zawierał wiele zespołów sowieckiego terenowego samochodu ciężarowego ZiS-151 produkowanego seryjnie w latach przez Fabrykę Samochodów ZiS (potem ZiŁ) w Moskwie. Konstrukcję transportera opracował zespół inżyniera B.M. Fittermana, w którym znaleźli się także K.M. Androsow, A.P. Pietrenko, W.F. Radionow i P.P. Czerniajew. Pierwsze dwa doświadczalne egzemplarze tego pojazdu zbudowano w maju 1947 r. Testy pojazdów zakończono w 1949 r. i 24 marca 1950 r. pojazd ten został przyjęty na stan uzbrojenia Armii Radzieckiej w dwóch wersjach: BTR-152 uzbrojony w karabin maszynowy 7,62 mm SGMB oraz BTR-152A z dwoma sprzężonymi wielkokalibrowymi karabinami maszynowymi kalibru 14,5 mm. SGMB był wersją pokładową zmodernizowanego radzieckiego ciężkiego karabinu maszynowego SG-43 z okresu II wojny światowej. Po wojnie SGMB był montowany na zewnątrz pojazdów pancernych, głównie transporterów opancerzonych np. BRDM-1 [27]. Pierwsze budowane seryjnie pojazdy BTR-152 przekazano Armii Radzieckiej w 1950 r. a publicznie zostały zaprezentowane podczas defilady w Moskwie w 1951 r. Od tego czasu był on produkowany w dużych ilościach. Skonstruowano dalsze kilka wariantów tych pojazdów m.in. BTR- 152B jako ruchomy punkt dowodzenia artylerią i BTR 152D z dwoma ręcznymi karabinami maszynowymi KPW. Transporter był systematycznie ulepszany. Pracami modernizacyjnym kierowali inżynierowie W.F. Radionow i N.I. Orłow. W 1955 r. wprowadzono kolejną wersję pojazdu BTR 152W, który wykorzystywał zespoły nowszego ciężarowego samochodu terenowego ZiŁ 157. Był on uzbrojony w karabin maszynowy 7,62 mm, a kolejna wersja BTR-152E w dwa sprzężone wielkokalibrowe karabiny maszynowe 14,5 mm. Skonstruowano także wersję BTR zakrytą artyleryjską i BTR-152S dla celów odwodzenia i łączności. W latach wprowadzono do użytku kolejne zmodernizowane pojazdy a mianowicie BTR-152W1 z centralnym urządzeniem do regulacji ciśnienia w oponach oraz odmianę BTR152K - całkowicie opancerzoną z urządzeniem filtrowentylacyjnym przedziału bojowego. Transportery opancerzone BTR-152 weszły na wyposażenie radzieckiej piechoty zmechanizowanej w 1950 r. Były podstawowym sprzętem tego typu w latach 50. i 60. XX w. Bojowo Armia Radziecka użyła ich na Węgrzech w 1956 r., a także w Czechosłowacji w 1968 r. Transportery BTR-152 znalazły się także w uzbrojeniu państw-członków Układu Warszawskiego, w tym Ludowego Wojska Polskiego, gdzie trafiły w latach 50.tych ubiegłego wieku. Różne jego typy były używane przez WP do przewozu piechoty ale także jako wozy dowodzenia z radiostacjami, ciągniki do dział, transportery z wyposażeniem saperskim. 6924

5 Fot. 1. Kolumna kołowych transporterów opancerzonych BTR-152 wraz z załogą i desantem [29] Od połowy lat 60. XX w. zaczęto je zastępować nowocześniejszymi konstrukcjami o większych możliwościach do pokonywania przeszkód terenowych głównie BRDM [27]. Obecnie pojazdy tego typu możemy obejrzeć przeważnie w Muzeach, rzadziej w zbiorach prywatnych kolekcjonerów. I tak pojazdy tego typu prezentowane są w: Muzeum Techniki Wojskowej w Zabrzu, Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy, Lubuskim Muzeum Wojskowym w Drzonowie, Skansenie Uzbrojenia Wojska Polskiego w Jeleniej Górze, Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, Muzeum Broni Pancernej - Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych w Poznaniu, Muzeum Orła Białego w Skarżysko-Kamiennej, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie oraz Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej (oddział MWP w Warszawie). Na fotografii poniżej zaprezentowano kołowy transporter opancerzony BTR 152 o nr indywidualnym KOW 313, przekazany do Skansenu Uzbrojenia WP w Jeleniej Górze przez Jednostkę Wojskową JW 2773 w 1993 r. Była to wersja dowodzenia z dachem, a poniższy egzemplarz używany był przez jednostki MO w Opolu. 6925

6 Fot. 2. Słabo zachowany BTR-152 ze zbiorów Skansenu Uzbrojenia WP w Jeleniej Górze [30]. Transportery te poza Polską posiadały także armie: państw arabskich i afrykańskich, Chińskiej Republiki Ludowej, Korei Północnej, Wietnamu i Kuby. Były masowo używane w różnych konfliktach lokalnych. Ogółem do 1963 r. wyprodukowano egzemplarzy transporterów BTR- 152 wszystkich typów. BTR-60 BTR-60 był pierwszym z całej rodziny radzieckich ośmiokołowych transporterów opancerzonych. Pod koniec lat 50. XX wieku rozpoczęto w ZSRR prace nad następcą BTR-152. Efektem tych prac był skonstruowany na przełomie lat 50-tych i 60-tych XX w. prototyp, który po badaniach drogowych oraz poligonowych został w 1959 r. przyjęty na stan uzbrojenia Armii Radzieckiej jako BTR-60P. Pierwsza publiczna prezentacja nowego pojazdu odbyła się w 1961 r. BTR-60P był pojazdem ośmiokołowym, z napędem na wszystkie koła. Kadłub pancerny podzielono na dwa przedziały: załogowy z przodu i napędowy z tyłu. W przedniej części przedziału załogowego miejsca obok siebie zajmowali mechanik-kierowca i dowódca, za nimi znajdowały się ławki, na których siedziało od 8 do 16 żołnierzy desantu. Przedział desantowy był odkryty. Za przedziałem desantowym znajdował się przedział napędowy z dwoma silnikami gaźnikowymi. Uzbrojenie pojazdu stanowił jeden karabin maszynowy SGMB kalibru 7,62 mm. Niebawem sowieci skonstruowali odmianę dowódczą tego pojazdu oznaczoną: BTR-60PK. Podstawową różnicą w porównaniu do wersji podstawowej było zastosowanie zamkniętego przedziału desantowego, dzięki czemu załoga i desant byli chronieni przed bronią masowego rażenia. Ponieważ ówczesna doktryna Armii Radzieckiej przewidywała użycie taktycznej broni jądrowej, nowy pojazd produkowany od 1963 r. stał się wersją podstawową pod oznaczeniem BTR-60PA. Trzy lata później (w 1966 r.), rozpoczęto produkcję finalnej wersji oznaczonej BTR-60PB. Została ona wyposażona w wieżę obrotową z karabinami maszynowymi KPWT i PKT. Ponieważ montaż wieżyczki utrudnił wsiadanie przez górny właz, pojazd wyposażono w dwa niewielkie włazy boczne. Ogółem powstało blisko 20 odmian tego typu pojazdu. BTR-60 był produkowany do połowy lat. 70- tych XX w. a jego następcą został transporter BTR-70. W Ludowym Wojsku Polskim odpowiednikiem BTR-60 był OT-62 SKOT. W latach 80-tych XX w. niewielka liczba pojazdów w odmianie BTR-60PU została zaimportowana do Polski z ZSRR razem z wyrzutniami rakiet przeciwlotniczych. BTR-60 był także używany przez oddziały ZOMO, a po upadku komunizmu w 1989 r. przez polską Policję. Pojedyncze egzemplarze były używane jeszcze pod koniec lat 90. XX wieku. Na początku pierwszej dekady XXI w. m.in. polska Policja zakupiła nowocześniejsze samochody opancerzone Dzik-AT, które zastąpiły wysłużone BTR-60. Obecnie 6926

7 pojazdy te można zobaczyć w muzeach motoryzacyjnych i wojskowych w całym kraju m.in.: Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy, Lubuskim Muzeum Wojskowym w Drzonowie, Muzeum Broni Pancernej Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych w Poznaniu, Muzeum im. Orła Białego w Skarżysko-Kamiennej, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Eksploracji w Przeźmierowie. SKOT Jednym z najlepszych kołowych transporterów opancerzonych w LWP był SKOT czyli Střední Kolový Obrněný Transportér co w tłumaczeniu na język polski brzmi Średni Kołowy Transporter Opancerzony. Pierwszy prototyp wozu został zbudowany w 1959 r. w Czechosłowacji. Do jego budowy wykorzystano podzespoły samochodu ciężarowego Tatra T-138 oraz prototypowego terenowego samochodu ciężarowego S-360 będącego następcą znanej ciężarówki Praga V3S. W 1961 zbudowano kilka prototypów oznaczonych jako Praga S-260. W tym okresie transporterem zainteresowała się Polska, czego rezultatem było porozumienie o jego wspólnej produkcji. W 1961 r. rządy PRL i Czechosłowacji (CSRS) zawarły porozumienie o wspólnej produkcji pojazdu. Do prac nad pojazdem włączyli się zatem polscy inżynierowie i konstruktorzy. Po trzech latach prac w 1964 r. transporter SKOT został przyjęty na uzbrojenie armii czechosłowackiej i polskiej. W Czechosłowacji został on inaczej nazwany - OT wz. 64 (Obrneny transporter wzór 1964 r.). Publicznie został po raz pierwszy zaprezentowany w Warszawie w czasie defilady z 22 lipca 1964 r. Był to jeden z najlepszych ówczesnych pojazdów tego typu na świecie. Nowoczesne rozwiązania konstrukcyjne pozwalały mu na szybkie pokonywanie terenu przy wysokiej prędkości jazdy a zawieszenie niezależne i centralny układ pompowania kół zapewniał komfort załodze pojazdu jak i przewożonym nim żołnierzom, co przedstawiają fotografie 2 i 3 zamieszczone poniżej. Fot. 3. Bezwieżowy transporter opancerzony SKOT w czasie ćwiczeń na autodromie [29] 6927

8 Fot. 4. Bezwieżowe transportery opancerzone SKOT w czasie ćwiczeń na autodromie [29] Wodoszczelny kadłub i urządzenie służące do napędu pojazdu w wodzie umożliwiały pokonywanie przeszkód wodnych z marszu. Opancerzenie chroniło załogę i desant przed nieprzyjacielskimi pociskami broni strzeleckiej i odłamkami granatów a odpowiednie wyposażenie wozu zapewniało osłonę przed skutkami broni masowego rażenia (ABC).Uzbrojenie transportera mogło wspomóc żołnierzy desantu i zwalczanie różnego rodzaju celów naziemnych i powietrznych. pojazdy te mogły być wykorzystane w działaniach różnego rodzaju przy zróżnicowanych warunkach pogodowych. W trakcie produkcji pojazd SKOT był wielokrotnie modernizowany co znacząco zwiększało jego zdolności bojowe. W pierwszej wersji był to pojazd bezwieżowy (Fot. 2, 3) lecz w kolejnych seriach nad przedziałem desantowym konstruktorzy umieścili niewielką nadbudowę (SKOT-1A). Początkowo SKOT został wyposażony w karabin maszynowy 7,62 mm a następnie wielkokalibrowy karabin maszynowy 12,7 mm szk. umieszczony na obrotowej podstawie i osłonięty z boków tarczami pancernymi. Wkrótce zaadaptowano także typową wieżyczkę wraz z uzbrojeniem montowaną do tej pory na radzieckich wozach BTR-60PB i BRDM-2. Konieczność instalowania dodatkowych urządzeń zmniejszyła liczbę przewożonych żołnierzy do 10. Pojazd ten oznaczono jako SKOT-2A a w Czechosłowacji był nazywany OT-64-2A [10]. powstały trzy wersje tego pojazdu: SKOT-2AM - uzbrojony dodatkowo w ppk 9M14 Malutka na bokach wieży; SKOT R-2 - wóz łączności i dowodzenia i SKOT R-2A - wóz łączności i dowodzenia [21]. W dalszych modernizacjach, w których uczestniczyli polscy inżynierowie wojskowi z Wojskowej Akademii Technicznej (WAT) w Warszawie, opracowano jeszcze lepszy rodzaj wieży, w której uzbrojenie miało znacznie większy kąt podniesienia w płaszczyźnie pionowej do 85 o co umożliwiało zwalczanie także celów powietrznych (oczywiście na niedużej wysokości). W tej wersji zastosowano także nowoczesny wówczas optyczny celownik szerokokątny CGS-90 (polskiej konstrukcji). Nowy typ wieży zaczęto montować na transporterach na początku lat 70.-tych XX w. (SKOT-2AP). W dalszych modernizacjach konstruktorzy z Wojskowego Instytutu Techniki i Uzbrojenia (WITU) wyposażyli transporter w dwie montowane po bokach wieży, wyrzutnie ppk, którymi kierowano z wnętrza pojazdu. Uzbrojenie to było montowane głownie w wersji SKOT-2A i umożliwiało zwalczanie wozów bojowych nieprzyjaciela. 6928

9 Fot. 5. Naprawa uszkodzonego SKOT-a w wersji z obrotową wieżyczką w warunkach terenowych [29] Uzbrojone wersje transportera SKOT-2A (OT-64-2A) i 2AP pozwoliły na wykorzystanie go do bezpośredniego wsparcia piechoty na polu walki oraz współdziałania z czołgami w różnych rodzajach działań bojowych. W rezultacie wóz ten stał się obok czołgów podstawowym środkiem walki polskich i czechosłowackich wojsk zmechanizowanych. Opracowanie na bazie SKOT-a wersji specjalnych, jak wozy: inżynieryjne, artyleryjskie, łączności, techniczne i medyczne zapewniły wysoki poziom standaryzacji sprzętu pancernego ułatwiając jego zabezpieczenie logistyczne Fot. 6. Ćwiczenia poligonowe w zimie. Na zdjęciu dwa SKOT-y z obrotowymi wieżyczkami [29]. 6929

10 Na początku lat 90. XX w. SKOT-y stopniowo wycofywano z Wojska Polskiego. Wobec małych nakładów na wyposażeniu Wojska Polskiego w 2010 r. znajdowało się ok transporterów SKOT, m.in. w wersjach R-2AM/AMT (dowodzenia pododdziałem artylerii) i R-3M (dowodzenia) [22, 23, 24] oraz inżynieryjnej. Modernizacją transportera SKOT jest KTO Ryś przygotowany przez Wojskowe Zakłady Mechaniczne nr 5 z Poznania. Produkcja seryjna transportera SKOT rozpoczęta została w FSC w Lublinie 12 października 1963 r. w ówczesne święto Wojska Polskiego (rocznica Bitwy pod Lenino). Polski zakład pełnił rolę montowni. Z Czechosłowacji importowane były podzespoły układu napędowego i przeniesienia mocy (Zakłady Tatra). W Polsce produkowano pancerne kadłuby i wieże (Huta w Ostrowcu Świętokrzyskim i Huta Częstochowa), elementy układu zawieszenia (Huta Stalowa Wola) i uzbrojenie pokładowe (Zakłady Mechaniczne w Tarnowie). Produkcję w Polsce zakończono 22 lipca 1971 r. Łącznie wyprodukowano 4,5 tys. egzemplarzy, z czego 2,5 tys. dla Wojska Polskiego i 2 tys. dla armii czechosłowackiej. W późniejszym okresie, po wprowadzeniu na uzbrojenie bojowych wozów piechoty BMP-1, transportery SKOT eksportowano do innych krajów głównie w Azji i Afryce a także do Urugwaju Półgąsienicowe i gąsienicowe transportery opancerzone Pojazd półgąsienicowy to pojazd mechaniczny o półgąsienicowym układzie jezdnym. Pojazdy te na niewielką skalę były konstruowane już w czasie I wojny światowej. Przed II wojną światową i w jej trakcie powstały liczne konstrukcje tych pojazdów, często wykorzystywanych potem w działaniach wojennych. Charakteryzowały się lepszymi własnościami terenowymi, niż pojazdy kołowe, oraz były prostsze i tańsze od pojazdów gąsienicowych. Były one używane przede wszystkim w warunkach bojowych jako ciągniki artyleryjskie, transportery opancerzone, samochody pancerne i ciężarówki terenowe, a z czasem działa samobieżne. Po II wojnie światowej zaprzestano budowy pojazdów półgąsienicowych na rzecz pojazdów gąsienicowych i pojazdów kołowych z większą liczbą osi napędzanych, o dobrych własnościach terenowych. Na największą skalę produkowano półgąsienicowe wozy bojowe w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Począwszy od 1940 r. do końca wojny zbudowano tam około 40 tysięcy transporterów opancerzonych Half-track, w wersjach M2, M3, M5 i M9, oraz około 15 tysięcy opancerzonych pojazdów specjalnych na ich podwoziu, przede wszystkim dział samobieżnych. Wiele z tych pojazdów jest do chwili obecnej użytkowanych w państwach afrykańskich i południowoamerykańskich. US Army, od końca lat 20., eksperymentowała z zakupionymi we Francji półgąsienicowymi samochodami konstrukcji Adolfa Kegresse. Po wypróbowaniu wielu konstrukcji eksperymentalnych, w 1937 r. powstały udane prototypy półgąsienicowego samochodu ciężarowego T-9, który bazował on na podwoziu 1,5 tonowego Forda V-8. Pojazd miał tak dobre właściwości bojowe, że został przyjęty na uzbrojenia armii pod oznaczeniem Half-Track Truck M2. W tym samym czasie przyjęto do uzbrojenia armii amerykańskiej, lekki, kołowy transporter opancerzony Scout-car M2A1. W 1938 r. dokonano połączenia obu konstrukcji. i powstał prototyp oznaczony jako Half-Track Personnel Carrier T7. Pomyślne wyniki prób, zadecydowały o rozwoju konstrukcji. Na początku 1940 r., powstał pojazd z nadwoziem Scout-car M3, oznaczony jako Half- Track Scout T14. Został on przyjęty do uzbrojenia. Na przełomie września i października 1940 r. zawarto pierwsze kontrakty na dostawy dużych serii tych wozów. M2 Półgąsienicowy transporter opancerzony M2 jak wyżej wspomniano wywodził swój rodowód z serii półgąsienicowych transporterów opancerzonych konstrukcji amerykańskiej z okresu II wojny światowej nazwanej Half-track. M 2 był jednym z podstawowych typów transporterów używanych przez US Army w czasie II Wojny Światowej jako rezultat długoletnich badań. Pierwowzór pojazdu zbudowano na przełomie 1939 i 1940 r. w firmie Diamond T Motor Company. We wrześniu 1940 r. po zadowalających wyników badań i testów pojazd ten został przyjęty na stan uzbrojenia US Army jak pojazd rozpoznawczy, transporter do przewozu ludzi (desantu) i zaopatrzenia, a także ciągnik do dział czy też wóz dowodzenia. Produkcja seryjna rozpoczęła się w 1941 r. Do końca wojny cztery 6930

11 amerykańskie firmy: Auto-car Company z Ardmore (Pensylwania), Diamond T. Motor Car Company z Chicago, International Harvester Company z Chicago i White Motor Company z Cleveland zbudowany blisko 40 tys. wozów tego typu w różnych wersjach. Najliczniej były produkowane wozy M2-11,5 tys. oraz M3-12,5 tys. Ponadto na podwoziu tego transportera budowano działa samobieżne i inne pojazdy specjalne co dało ponad 70 odmian i wersji. Po ich doliczeniu liczba pojazdów innych typów budowanych na podwoziu wynosi prawie 55 tys. W ramach omawianej już umowy Lend Lease Act transportery te były dostarczane w ramach pomocy sojuszniczej armii brytyjskiej i Związkowi Radzieckiemu. Za pośrednictwem Brytyjczyków i Rosjan pojazdy te znalazły się w służbie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie oraz w Armiach Polskich organizowanych w ZSRR. Do ZSRR wysłano 342 transportery M2, dwa transportery M3, 421 pojazdów M5 i 413 pojazdów M9 a zatem ogółem 1178 półgąsienicowych transporterów opancerzonych różnych modeli. Od Armii Czerwonej pojazdy te otrzymało LWP gdzie służyły w sztabach i w dowództwach niektórych jednostek pancernych w nieznanej prawdopodobnie niedużej liczbie. Po zakończeniu wojny pozostałe w służbie transportery M2 przekazano jednostkom Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW). Na początku lat. 50. XX w. były one wycofywane z uzbrojenia WP. Universal Carrier Mk1 Universal Carrier był brytyjskim gąsienicowym lekkim transporterem opancerzonym najbardziej znanym ze swojej służby w latach II wojny światowej. Był on produkowany w kilku wersjach, także jako ciągnik artyleryjski i nośnik uzbrojenia. Popularnie nazywany był także Bren Carrier, z powodu najczęstszego uzbrojenia w karabin maszynowy Bren. Był to najliczniejszy aliancki pojazd opancerzony II wojny światowej. Universal Carrier powstał jako zwieńczenie linii transporterów wywodzących się z ciągnika VA D50, opracowanego przez Johna Cardena i Viviana Loyda w zakładach Vickers-Amrstrong w Newcastle w 1935 r. Dla zmniejszenia kosztów, w konstrukcji VA D50 użyto komponentów produkowanych dla czołgów lekkich i samochodów ciężarowych. Armia brytyjska zamówiła serię pojazdów rozwiniętych z D50, produkowanych od 1935 r. Wśród nich były: transporter ciężkiego karabinu maszynowego Vickers (356 egzemplarzy), transporter opancerzony Bren Gun Carrier (Bren Carrier) z ręcznym karabinem maszynowym Bren (zamówiono 1381 egzemplarzy), transporter rozpoznawczy Scout Carrier (667 egzemplarzy) i transporter opancerzony dla kawalerii zmotoryzowanej Cavalry Carrier (50 egzemplarzy). Ponieważ pojazdy te różniły się konstrukcją, zdecydowano się opracować jeden znormalizowany pojazd, który można byłoby budować w różnych wariantach wyposażenia. Przyjęto go do uzbrojenia w 1939 r. pod nazwą Universal Carrier, a dostawy rozpoczęły się już po wybuchu wojny. Był to transporter, który mógł być pojazdem transportowym, rozpoznawczym, łącznikowym, wozem dowodzenia, ciągnikiem do holowania działa przeciwpancernego kaliber 57 mm, stąd też angielska nazwa uniwersal czyli uniwersalny. Skonstruowano też wersje bojowe tego transportera uzbrojone w: ciężki karabin maszynowy Vickers 7,7 mm, karabin maszynowy Bren kal. 7,7 mm, karabin maszynowy Bren kal. 7,7 mm i karabin przeciwpancerny Boys wz.37, moździerz kal. 50,8 mm, miotacz ognia Ronson lub Wasp. Universal Carrier był produkowany przez kilka firm angielskich, a także w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie (zakłady Ford Motor Company wyprodukowały prawie 29 tys. tych pojazdów), Nowej Zelandii (540 pojazdów), Indiach i Australii (5501 pojazdów). W Wielkiej Brytanii w czasie II Wojny Światowej zbudowano ponad 35 tys. wozów tego typu. Łączna produkcja w czasie wojny wyniosła 75 tys. transporterów opancerzonych w różnych odmianach. Pojazd ten był używany niemal we wszystkich armiach koalicji antyhitlerowskiej, w tym w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. W ramach Lend Lease Act z Wielkiej Brytanii i Kanady do Związku Radzieckiego wysłano 2560 wozów Universal Carrier Mk 1. i tym sposobem poprzez dostawy z Armii Czerwonej znalazły się one w Ludowym Wojsku Polskim. Były one przekazywane LWP sukcesywnie od połowy 1944 r. Pierwszych 9 egzemplarzy trafiło do LWP w sierpniu 1944 r. na stację kolejową w Berdyczowie z przeznaczeniem dla trzech brygad pancernych formowanego w tym rejonie I Korpusu Pancernego. W 6931

12 późniejszym terminie otrzymały je jednostki 2 Armii WP. Ogółem do końca stycznia 1945 r. Wojsko polskie otrzymało 52 transportery opancerzone Universal Carrier Mk1. Służyły one w następujących oddziałach 1 Armii WP - 4 pułk czołgów ciężkich (3 egzemplarze), i 2 Armii WP: oddziały 1 korpusu pancernego (20 egzemplarzy), 2 brygada pancerna (3 egzemplarze), 3 brygada pancerna (3 egzemplarze), 4 brygada pancerna (3 egzemplarze), 1 brygada piechoty zmotoryzowanej (10 egzemplarzy), 25 pułk artylerii samobieżnej (4 egzemplarze), 2 batalion motocyklowy (11 egzemplarzy), 5 pułk czołgów ciężkich (3 egzemplarze). Ponadto znalazły się one na wyposażeniu jednostek szkolnych WP: Oficerskiej Szkoły Broni Pancernej (9 egzemplarzy) i 3 szkolnego pułku czołgów (2 egzemplarze), w których służyły one do nauki jazdy. W brygadach pancernych sformowanych w II połowie 1944 r. transportery Universal Carrier Mk1 stanowiły wyposażenie plutonów zwiadowczych kompanii dowodzenia i w zwiadzie kompanii rozpoznawczych. Po zakończeniu II Wojny Światowej (na terenie Europy), w lipcu 1945 r. w służbie WP pozostało 39 tych pojazdów. Wiele z nich poddano gruntownym remontom. Na początku 1946 r. część z nich zgrupowano w 1 batalionie rozpoznawczym i w 2 batalionie motocyklowym a resztę przekazano KBW.. Pod koniec lat 40. XX w. transportery Universal Carrier Mk1 wycofano z uzbrojenia LWP. TOPAS Pod koniec lat 50. ubiegłego wieku w Czechosłowacji postanowiono zbudować dla jednostek piechoty transporter opancerzony zdolny do działań na lądzie oraz, co najważniejsze, do pokonywania dużych przeszkód wodnych wpław z możliwością prowadzenia walki w czasie pływania. Podjęto decyzje o wyposażeniu żołnierzy Czechosłowackiej Armii Ludowej w dwa typy transporterów opancerzonych: kołowych i gąsienicowych. Transporterem kołowym został opisany już SKOT. Natomiast jeśli chodzi o transporter gąsienicowy to Czechosłowacja nabyła od Związku Radzieckiego licencję na produkcję transporterów opancerzonych BTR-50P. Otrzymana od sowietów dokumentacja stała się podstawą do opracowania nowego gąsienicowego transportera opancerzonego dla armii czechosłowackiej. Prace nad nim rozpoczęto w 1958 r. Za punkt wyjścia przyjęto konieczność pełnej unifikacji ze sprzętem znajdującym się na wyposażeniu wszystkich armii państw układu warszawskiego. Przy jego opracowywaniu największą uwagę zwrócono na zwiększenie maksymalnej i przeciętnej prędkości jazdy niezależnie od rodzaju terenu, zwiększenia manewrowości oraz zwiększenia żywotności niektórych zespołów, zmniejszenie zużycia paliwa, zwiększenia zasięgu działania, dostosowanie pojazdu do prowadzenia walki w warunkach użycia broni masowego rażenia i umożliwienie załodze transportera prowadzenia ognia z wnętrza pojazdu. Wszystkie te założenia zostały przez inżynierów czeskich zrealizowane. Prototyp otrzymał silnik o mocy 300 KM dzięki czemu prędkość maksymalna wzrosła do 62 km/h po drodze i do 10,8 km/h w wodzie. W przedniej górnej płycie pojazdu TOPAS wykonano dodatkową wieżyczkę dla trzeciego członka załogi a pojazd otrzymał wydajniejszy system filtrowentylacyjny i całkowite opancerzenie przedziału desantowego. Pierwszą wersję pojazdu ukończono w 1962 r. Otrzymała ona nazwę TOPAS (skrót od Transportér Obrněný PÁSový). Zmodernizowany transporter został przyjęty do uzbrojenia armii czechosłowackiej i otrzymał oznaczenie OT-62 (skrót od Obrněný Transportér vzor 62). Jego produkcję trwała 14 lat (licząc od 1963 do 1977 r.) W Czechosłowacji pojazd ten był użytkowany w kilku wersjach jako: pojazd podstawowy, bez stałego uzbrojenia, pojazd z małą wieżyczką obrotową, w której zamocowano karabin maszynowy 7,62 mm, a na zewnętrz pancerzownicę kalibru 82 mm służącą do obrony przeciwpancernej (pancerzownica to inaczej granatnik przeciwpancerny, indywidualna lub zespołowa broń strzelecka piechoty. Jej kaliber zwykle nie przekracza 115 mm. Pancerzownica jest przeznaczona do zwalczania wozów bojowych i burzenia umocnień polowych na dużych odległościach. Może być bronią jednorazowego lub wielokrotnego użytku. Strzela pociskami kumulacyjnymi, kalibrowymi (o średnicy równej kalibrowi granatnika) lub nadkalibrowymi (o średnicy większej niż kaliber broni)), wóz sztabowy, wóz łączności i dowodzenia z kompletem radiostacji. 6932

13 Po rozpoczęciu produkcji seryjnej transporter opancerzony TOPAS wszedł na stan uzbrojenia armii czechosłowackiej pod oznaczeniem OT-62 oraz do Ludowego Wojska Polskiego. W połowie lat. 60. XX wieku poza wersją podstawową Polska zakupiła także wozy dowodzenia TOPAS-R2 i TOPAS-R3. W pojazdy tego typu wyposażono m.in. Jednostki Obrony Wybrzeża (niebieskie berety). TOPAS sprawdzała się nawet w trudnych warunkach nawigacyjnych przewożony okrętami desantowymi Marynarki Wojennej i lądujących wprost z morza. Na uzbrojenie Ludowego Wojska Polskiego przyjęto transporter w wersji podstawowej tj. nieuzbrojonej. W toku ich eksploatacji i ćwiczeń poligonowych narodziła się potrzeba wyposażenia pojazdu w uzbrojenie służące do wsparcia ogniem spieszonego desantu oraz bezpośredniej obrony samego wozu. Prace modernizacyjne podjęli się polscy inżynierowie. W latach prowadzono w Polsce prace nad zamontowaniem w transporterach wieży z uzbrojeniem, poprawą ich pływalności oraz zwiększeniem zasięgu. W Wojskowej Akademii Technicznej rozpoczęto pracę nad modernizacją TOPAS-a polegającą na zamontowaniu tzw. wieży przeciwlotniczej zastosowanej w transporterze SKOT-2AP. Zmodyfikowana wieża uzbrojona była w sprzężone wielkokalibrowy karabin maszynowy KPWT i karabin maszynowy SGMT (później zmieniony na PKT). Modernizacji do tej wersji dokonano w Wojskowych Zakładach Mechanicznych w Poznaniu. Transporter oznaczony jako TOPAS-2AP budowano w dwóch wersjach różniących się wyposażeniem jako: transporter do przewozu piechoty z pełnym wyposażeniem bojowym (trzech członków załogi i dwunastu żołnierzy desantu) i transporter do przewozu moździerzy (przewoził dwa moździerze 82 mm i ośmiu artylerzystów). Rys. 1. Topas w wersji uzbrojonej [10] W Wojskowym Instytucie Techniki Pancernej i Samochodowej (WITPiS) opracowano z kolei wersję transportera jako wozu pogotowia technicznego. W tej wersji transporter, oznaczony jako WPT-TOPAS, miał służyć do ewakuacji z pola walki (także z wody) uszkodzonych transporterów TOPAS i czołgów pływających PT-76, holowania tych pojazdów, dokonywania drobnych napraw w rejonie walk i udzielania pomocy załogom. W związku z tym w skład wyposażenia tego transportera wchodziły: wyciągarka mechaniczna o uciągu 2,5 tony i linie o długości 600 m służąca do wyciągania pojazdów z wody, rzutki do dostarczenia liny holowniczej z WPT do uszkodzonego wozu; dźwig o nośności 1 tony, napędzany ręcznie, z możliwością montowania w kilku miejscach, zasobniki z zestawem narzędzi, przyrządów i urządzeń do naprawy; zestaw spawalniczy (do spawania gazowego) i innych urządzeń jak np. ponton oraz przyrządy dla płetwonurków. Został on wyposażony w karabin maszynowy 7,62 mm PK ustawiony na obrotnicy i osłonięty tarcza pancerną. W skład jego wyposażenia wszedł tez ręczny granatnik przeciwpancerny RPG-7 i przenośna radiostacja. W ten sposób powstała cała rodzina kilku odmian specjalistycznych transporterów TOPAS, które wraz z czołgami pływającymi PT-76 stanowiły wyposażenie niebieskich beretów co prezentuje fot

14 Fot. 7. Desant pojazdów Topas w czasie ćwiczeń nad polskim morzem. Oficjalny podpis pod zdjęciem brzmiał: Jednostka popularnych niebieskich beretów systematycznie doskonali gotowość bojową obrony granic polskich. Propaganda PRL uznawała desant transporterów opancerzonych z morza za obronę granic polskich. W rzeczywistości w planach Układu Warszawskiego polskie oddziały pancerne i zmechanizowane były przewidziane do ataku na Danię i Północne Niemcy [29] WPT-TOPAS był podstawowym środkiem technicznym oddziałów ewakuacyjnych i remontowych Jednostek Obrony Wybrzeża. W latach 70-tych i 80.-tych, transporter TOPAS był eksportowany z Czechosłowacji do wielu krajów (zwłaszcza arabskich) afrykańskich i azjatyckich w tym do: Indii. Iraku, Libii, Egiptu, Sudanu, Angoli, Maroka a także do Izraela i Bułgarii. Opancerzony ciągnik wielozadaniowy MT-LB Do transporterów opancerzonych z czasem zaliczono także opancerzony gąsienicowy ciągnik wielozadaniowy MT-LB. W latach 60. ubiegłego wieku na wyposażenie i uzbrojenie Armii Radzieckiej przyjęto nowe typy lekkich gąsienicowych ciągników z rodziny MT przeznaczonych do wykonywania różnych zadań na polu walki. Charakteryzowały się one niską, dobrze wyprofilowaną sylwetką, która była stosunkowo łatwa do zamaskowania, dobrą manewrowością i co się z tym wiąże zdolnością do pokonywania różnorodnego terenu także wpław. Transportery MT były przygotowane do walki począwszy od największych upałów do wielkich mrozów. W skład rodziny ciągników MT weszło kilka odmian, z których najważniejsze to odmiana MT-L z kadłubem wykonanym ze stopów lekkich z otwartą skrzynią ładunkową osłanianą brezentem i MT-LB z całkowicie zamkniętym kadłubem spawanym z płyt pancernych. Obie wymienione wersje miały zunifikowane zespoły układu napędowego, zawieszenia i wyposażenia. Ponadto skonstruowano MT-LW oraz MT-LBW (gdzie litera W oznacza skrót od Wiezdiechod ) wyposażone w gąsienice, które zmniejszały nacisk jednostkowy na podłoże, co dawało dobrą przyczepność w czasie np. opadów śniegu. Opancerzony ciągnik wielozadaniowy MT-LB (Małyj Tiagacz Lehko Broniriowannyj, Mały lekko uzbrojony ciągnik) był przeznaczony do holowania dział artyleryjskich i przyczep, przewozu żołnierzy oraz ładunków w warunkach bojowych. Był on uzbrojony jedynie w karabin maszynowy 7,62 mm PKT umieszczony w wieżyczce obrotowej co zaprezentowano na rysunku

15 Rys. 2. Ogólny widok transportera ciągnika MT-LB [8] W Związku Radzieckim początkowo MT-LB jako ciągnik artyleryjski był przeznaczony do holowania armat przeciwpancernych T-12 kalibru 100 mm. Z czasem zaczęto wykorzystywać w roli transportera opancerzonego. Na podwoziu MTLB zbudowano wiele innych pojazdów, zarówno pomocniczych jak i bojowych. Wyprodukowano wiele wersji tych pojazdów zarówno w Związku Radzieckim jak i w Polsce. W Związku Radzieckim skonstruowano i oddano do użytku armii następujące wersje pojazdu MT-LB: MT-LB wersja podstawowa transportera opancerzonego uzbrojona w karabin maszynowy PKT w obrotowej wieży, MTLBW wersja z szerszymi gąsienicami o nacisku jednostkowym zmniejszonym do 0,28 kg/cm², MTLBU wóz dowodzenia, wyposażony w sprzęt nawigacyjny, dodatkowe radiostacje i agregat prądotwórczy, MTPLB wóz zabezpieczenia technicznego wyposażony w dźwig o udźwigu 1500 kg i wyciągarkę, 9K35 Strieła-10 samobieżna wyrzutnia rakiet przeciwlotniczych, 9P149 Sturm-S rakietowy niszczyciel czołgów uzbrojony w ppk 9M114, 2S1 Goździk samobieżna haubica zbudowana na wydłużonym podwoziu MTLB [26], TTLB samobieżny radar artyleryjski SNAR-10, RChM wóz rozpoznania chemicznego. W Polsce Ludowe Wojsko Polskie użytkowało następujące opancerzone ciągniki wielozadaniowe MT-LB: Mors (WPT) wóz pomocy technicznej, Lotos (WEM) wóz ewakuacji medycznej 4 nosze, Irys (ZWD-1) zautomatyzowany wóz dowodzenia, TRI - transporter rozpoznania inżynieryjnego, PI - pojazd inżynieryjny, Krak lub Promet (MT-LB-23M) prototyp zestaw przeciwlotniczy 23 mm, Przebiśnieg zautomatyzowany system rozpoznania i zakłóceń UKF, SZ lub MT-LB Z stacja zakłóceń, SR lub MT-LB R stacja rozpoznania, Kret WD wóz dowodzenia kompanii radioelektronicznej, Maciejka radiostacja jednowstęgowa średniej mocy R-137T, Opal zmodernizowana wersja m.in. przód wozu i silnik. W Szwecji na bazie MT-LB odkupionego od byłej armii NRD skonstruowano pojazd Pansarbandvagn 401 który służył potem w niektórych jednostkach ONZ. Produkowany w Związku Radzieckim i Polsce opancerzony ciągnik wielozadaniowy MT-LB był eksportowany także do innych armii państw członków Układu warszawskiego. MT-LB jest produkowany w Polsce przez Hutę w Stalowej Woli. Do dziś dnia na uzbrojeniu Wojska Polskiego znajduje się kilkaset pojazdów o różnym przeznaczeniu wykorzystujących podwozie MTLB. 6935

16 2. BOJOWE WOZY PIECHOTY (BWP) Na wyposażeniu Ludowego Wojska Polskiego znalazły się także wywodzące się od transporterów opancerzonych bojowe wozy piechoty (w skrócie BWP). Były to uzbrojone i opancerzone pojazdy, zwykle gąsienicowe, przeznaczone do przewożenia żołnierzy piechoty zmechanizowanej i jej wsparcia ogniowego w czasie walki. BWP wykształciły się w połowie lat 60. ubiegłego wieku w drodze rozwoju gąsienicowych transporterów opancerzonych. Pierwszą konstrukcją tego typu był radziecki BMP-1 z 1966 r. Od pierwotnego transportera opancerzonego, bojowy wóz piechoty różnił się przede wszystkim: uzbrojeniem złożonym zwykle z armaty samoczynnej, karabinu maszynowego i wyrzutni przeciwpancernych pocisków kierowanych, możliwością prowadzenia walki przez żołnierzy desantu z wnętrza pojazdu, dużą odpornością osłony pancernej, większą ruchliwością i zdolnością pokonywania przeszkód terenowych. Budowane do dnia dzisiejszego BWP to pojazdy gąsienicowe, które dysponują ruchliwością podobną do czołgów. Dzięki zdolnościom do poruszania się w trudnym terenie są zdolne do prowadzenia walki w tych samych warunkach co czołgi np. w szyku pododdziałów desantowych czy rozpoznawczych. Oprócz pojazdów gąsienicowych, według współczesnej klasyfikacji międzynarodowej, bojowymi wozami piechoty nazywa się także kołowe pojazdy o konstrukcji transporterów opancerzonych, jeśli są uzbrojone w działko kalibru co najmniej 20 mm. Uzbrojenie bojowych wozów piechoty najczęściej stanowią szybkostrzelne małokalibrowe armaty automatyczne kalibru mm, rzadziej do 40 mm, umieszczone w wieży obrotowej. Wyjątkami są radzieckie pojazdy BWP-1 (BMP-1), uzbrojone w armatę kalibru 73 mm, oraz BMP-3 w armatę 100 mm. Z armatą sprzężony jest zwykle karabin maszynowy. Część bojowych wozów piechoty uzbrojona jest ponadto w wyrzutnie przeciwpancernych pocisków kierowanych, dające im możliwość walki z czołgami. Oprócz tego, jako pomocnicze uzbrojenie, liczne pojazdy tego typu mają otwory strzelnicze umożliwiające żołnierzom desantu prowadzenie ognia z broni strzeleckiej z wnętrza pojazdu. Z powodu limitów masy, opancerzenie bojowych wozów piechoty jest zwykle jedynie nieco lepsze niż transporterów opancerzonych ale słabsze od czołgów i zapewnia ochronę przed pociskami broni strzeleckiej kalibru do 12,7 mm oraz odłamkami. Od lat 80. XX wieku pojawiła się tendencja do zwiększania stopnia odporności opancerzenia zasadniczego, także poprzez stosowanie nakładanych z przodu i boków pojazdu dodatkowych paneli pancernych z materiałów nowej generacji, jak np. kevlar. W efekcie, współczesne BWP mogą być odporne także na ostrzał z działek kalibru mm z przedniej półsfery. Typowym układem konstrukcyjnym dla BWP jest przedział silnika z przodu po jednej ze stron (z reguły po prawej), a obok niego przedział kierowania z miejscem kierowcy. Środek pojazdu zajmuje przedział bojowy z wieżą obrotową, a tył pojazdu przedział desantowy, z miejscami dla żołnierzy desantu. Dostęp do przedziału desantu zapewniają duże drzwi lub rampa w tylnej ścianie pojazdu, oraz włazy w dachu. Bojowe wozy piechoty, oprócz 2-3 osobowej załogi, zabierają z reguły ośmiu żołnierzy desantu. Część bojowych wozów piechoty jest pojazdami amfibijnymi, mogącymi pływać w wodzie (przede wszystkim radzieckie BMP), aczkolwiek możliwość pływania w niektórych typach pojazdów została zamieniona na wzmocnienie opancerzenia, co łączyło się ze wzrostem masy. BWP stanowiły podstawowy środek prowadzenia walki piechoty zmechanizowanej od lat 70. do 90. XX wieku, stanowiąc element doktryny przewidującej konflikt wysoko rozwiniętych państw, dysponujących mocnymi wojskami pancernymi. Po zakończeniu zimnej wojny i zmianie priorytetów obronnych, bojowe wozy piechoty obecnie są z powrotem częściowo zastępowane przez lżejsze i tańsze transportery opancerzone (np. amerykański Stryker), oraz kołowe BWP (np. Rosomak). Na bazie bojowych wozów piechoty buduje się też bojowe wozy rozpoznawcze. 6936

17 2.1. BMP-1 W latach 60.-tych XX wieku inżynierowie radzieccy opracowali nowy typ gąsienicowego transportera opancerzonego, który po uzbrojeniu przyjęto na stan uzbrojenia Armii Radzieckiej pod nazwą BMP (Bronirowannaja lub Bojewaja Maszina Piechoty). Pojazd ten po raz pierwszy został pokazany publicznie w Moskwie w listopadzie 1967 r. BMP produkowano w kilku wariantach m.in. BMP-1, BMP-2, BMP ze stacją radiolokacyjna. Na defiladzie w Moskwie w dniu 7 listopada 1982 r. zaprezentowano kolejną wersję BMP ze zmienionym uzbrojeniem i PPK ulepszonego modelu. BMP przyjęto na stan uzbrojenia armii większości państw Układu Warszawskiego, a także części państw arabskich, afrykańskich i Kuby. Były one używane w czasie wojny izraelsko-egipskiej w 1973 r. Na uzbrojeniu Ludowego Wojska Polskiego pojazd ten, pod nazwą Bojowy Wóz Piechoty (BWP), znajdował się od końca lat 60.-tych ubiegłego wieku. Był to podstawowy pojazd wielu oddziałów wojsk powietrznodesantowych i zmechanizowanych. Pojazdy te mogły towarzyszący czołgom także w warunkach zastosowania broni masowego rażenia. Zastosowane uzbrojenie umożliwiało zwalczanie piechoty przeciwnika jak i jego punktów ogniowych co przedstawiono na fot. 8 i 9. Fot. 8. W natarciu pluton BWP pod dowództwem kpt. Bogdana Mazurka [29] Fot. 9. Zamaskowane BWP w składzie patrolu rozpoznawczego w czasie zajęć taktycznych na poligonie [29] 6937

18 Wyrzutnia PPK pozwalała na skuteczną walkę z pojazdami opancerzanymi wroga. Żołnierze mogli prowadzić ogień z wnętrza pojazdu. BMP-1 był wyposażony w urządzenia ochrony przeciwatomowej takie jak automatyczne zatrzymanie ruchu silnika, zamknięcie pokryw pod silnikiem, rury wydechowe i otworów wentylacyjnych przedziału bojowego, uruchomienie systemu filtrowentylacyjnego umożliwiało działanie po wybuchu jądrowym i bezpieczny przejazd przez tereny skażone opadem radioaktywnym. Pojazd miał dobrą pływalność a w razie potrzeby mógł być przewożony samolotem transportowym co zaprezentowano na fot. 10. Fot. 10. Dla piechoty LWP nie było żadnych przeszkód. BWP na wodzie w czasie ćwiczeń poligonowych[29]. Dość wysoka moc jednostkowa i dobre zawieszenie oraz system kierowania pojazdem sprawiały że BMP-1 był pojazdem szybkim zwrotnym. Zwartość konstrukcji i odpowiednio zaprojektowana sylwetka sprawiała, że BMP-1 był niewidoczny nawet na płaskim terenie i stanowił cel trudny do wykrycia i zniszczenia. Do uzbrojenia Wojska Polskiego BWP trafiły w 1973 r. stanowiąc podstawowy pojazd jednostek wojsk zmechanizowanych. Obecnie pojazdy BWP można obejrzeć m.in. w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie co zaprezentowano na fot. 11. Fot. 11. BWP ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego Oddział w Forcie Czerniakowskim [30]. 6938