NEIL S. NORTON ATLAS ANATOMII GŁOWY I SZYI DLA STOMATOLOGÓW NETTERA WYDANIE 3. Redakcja wydania polskiego JERZY WALOCHA

Transkrypt

1 NEIL S. NORTON ATLAS ANATOMII GŁOWY I SZYI DLA STOMATOLOGÓW NETTERA WYDANIE 3 Redakcja wydania polskiego JERZY WALOCHA

2 NEIL S. NORTON ATLAS ANATOMII GŁOWY I SZYI DLA STOMATOLOGÓW NETTERA Wydanie 3 Neil S. Norton Ilustracje Frank H. Netter Współtwórcy ilustracji Carlos A.G. Machado Kip Carter Andrew E.B. Swift William M. Winn Tiffany S. DaVanzo James A. Perkins John A. Craig Redakcja wydania polskiego Jerzy Walocha

3 Tytuł oryginału: Netter s Head and Neck Anatomy for Dentistry Third Edition Autor: Neil S. Norton, PhD Ilustracje: Frank H. Netter, MD Współtwórcy ilustracji: Carlos A.G. Machado, MD; Kip Carter, MS, CMI; Andrew E.B. Swift, MS, CMI; William M. Winn, MS, FAMI; Tiffany S. DaVanzo, MA, CMI; James A. Perkins, MS, MFA; John A. Craig, MD ELSEVIER Copyright 2017 by Elsevier, Inc. All rights reserved. Tłumaczenie niniejszej publikacji zostało podjęte przez wydawnictwo EDRA URBAN & PARTNER na jego własną odpowiedzialność. Lekarze kliniczni oraz prowadzący badania naukowe, oceniając oraz wykorzystując jakiekolwiek opisane tu informacje, metody, związki chemiczne czy eksperymenty, muszą zawsze opierać się na swoim osobistym doświadczeniu i wiedzy. Ze względu na szybko dokonujący się postęp w dziedzinie nauk medycznych należy przede wszystkim zwrócić uwagę na niezależną weryfikację rozpoznania oraz dawkowania leków. W najpełniejszym zakresie dozwolonym przepisami prawa Elsevier, autorzy, redaktorzy ani inne osoby, które przyczyniły się do powstania niniejszej publikacji, nie ponoszą żadnej odpowiedzialności w odniesieniu do jej tłumaczenia ani za jakiekolwiek obrażenia czy zniszczenia dotyczące osób czy mienia związane z wykorzystaniem produktów, zaniedbaniem lub innym niedopatrzeniem ani też wynikające z zastosowania lub działania jakichkolwiek metod, produktów, instrukcji czy koncepcji zawartych w przedstawionym tu materiale. ISBN This edition of Netter s Head and Neck Anatomy for Dentistry, third edition, by Neil S. Norton, PhD is published by arrangement with Elsevier Inc. Książka Netter s Head and Neck Anatomy for Dentistry, wyd. 3, autor: Neil S. Norton, została opublikowana przez Elsevier Inc. Wszelkie prawa zastrzeżone, zwłaszcza prawo do przedruku i tłumaczenia na inne języki. Żadna część tej książki nie może być w jakiejkolwiek formie publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa. Ze względu na stały postęp w naukach medycznych, jak również możliwość wystąpienia błędu, prosimy, aby w trakcie podejmowania decyzji lekarskiej uważnie oceniać zamieszczone w książce informacje. Pomoże to zmniejszyć ryzyko wystąpienia błędu lekarskiego. Copyright for the Polish edition by Edra Urban & Partner, Wrocław Redakcja naukowa wydania polskiego: prof. dr hab. n. med. Jerzy Walocha Tłumaczenie z języka angielskiego: lek. Klaudia M. Walocha W drugim wydaniu polskim zostały wykorzystane teksty tłumaczone i redagowane przez: prof. dr. hab. n. med. Wiesława Kurleja (redakcja naukowa pierwszego wydania polskiego) lek. stom. Kalinę Kulaszyńską (tłumaczenie z języka angielskiego rozdz. 15, 16 wydania pierwszego polskiego) dr n. med. Katarzynę Łagowską (tłumaczenie z języka angielskiego rozdz oraz Dodatku wydania pierwszego polskiego) dr n. med. Agnieszkę Szulgan-Mądrzak (tłumaczenie z języka angielskiego rozdz. 1-14, 21 wydania pierwszego polskiego) Prezes Zarządu: Giorgio Albonetti Dyrektor wydawniczy: lek. med. Edyta Błażejewska Redaktor prowadzący: Dorota Lis-Olszewska Opracowanie skorowidza: lek. med. Anna Świderska-Popczyk ISBN Edra Urban & Partner ul. Kościuszki 29, Wrocław tel.: biuro@edraurban.pl Łamanie i przygotowanie do druku: Paweł Kazimierczyk Druk i oprawa: KDD, Konin

4 O AUTORZE Dr n. med. Neil S. Norton, PhD rozpoczął pracę na Uniwersytecie Creighton w Omaha (Nebraska, USA) w 1996 roku i od tamtej pory jako znany profesor nadzwyczajny biologii jamy ustnej pracuje w School of Dentistry. Ukończył również drugi fakultet na Wydziale Farmacji. Po ukończeniu Phi Beta Kappa w College Randolph-Macon w Ashland, w Wirginii (z tytułem magistra) podjął studia doktoranckie na Wydziale Anatomii w Nebraska Medical Center i uzyskał tytuł doktora nauk medycznych. Dr Norton otrzymał liczne nagrody związane z nauczaniem, włączając w to osiem nagród dla wybitnych nauczycieli, przyznawanych co roku, oraz pięć nagród klinicznych im. dra Theodore a J. Urbana, przyznawanych przez grupę seniorów wybitnym wykładowcom wiedzy podstawowej. Dr Norton jest trzecim profesorem w historii School of Dentistry, który otrzymał prestiżową Nagrodę Pamięci Roberta F. Kennedy ego za osiągnięcia w dziedzinie nauczania, najwyższe wyróżnienie przyznawane przez Uniwersytet. W 2007 roku doktor Norton otrzymał GlaxoSmithKline Sensodyne Teaching Award, najwyższe krajowe wyróżnienie w dziedzinie nauczania przyznawane przez Amerykańskie Stowarzyszenie Edukacji Dentystycznej (ADEA American Dental Education Association). Będąc aktywnym członkiem kadry School of Dentistry, został wybrany przez swoich kolegów honorowym członkiem Omicron Kappa Upsilon Honorowego Towarzystwa Dentystycznego, gdzie członkostwo jest zwyczajowo zarezerwowane dla dentystów. Jego nauczanie obejmuje anatomię głowy i szyi, anatomię prawidłową, naukę o układzie nerwowym i kontroli bólu. Dr Norton przez cztery lata pełnił funkcję dziekana oraz przewodniczył wielu komitetom, włączając w to University Committee on Rank and Tenure (Uczelniana Komisja ds. Stopni Naukowych i Kadencji) oraz University Committee on Academic Freedom and Responsibility (Uczelnianą Komisję ds. Wolności Akademickiej i Odpowiedzialności). Obecnie zajmuje stanowisko Faculty Athletic Representative Uniwersytetu Creighton w ramach BIG EAST Conference. Pomimo swoich obowiązków administracyjnych w dalszym ciągu aktywnie publikuje prace dotyczące różnorodnych zagadnień anatomicznych. Jest członkiem Amerykańskiego Stowarzyszenia Anatomów Klinicznych (AACA American Association of Clinical Anatomists), gdzie pełnił funkcję skarbnika przez siedem lat oraz prezesa w latach vi ATLAS GŁOWY I SZYI DLA STOMATOLOGÓW NETTERA

5 O ARTYSTACH Frank H. Netter Frank H. Netter urodził się w 1906 roku w Nowym Jorku. Przed wstąpieniem do Szkoły Medycznej na Uniwersytecie w Nowym Jorku, gdzie otrzymał tytuł lekarza medycyny w 1931 roku, studiował w Szkole Artystycznej i w Narodowej Akademii Grafiki. Już podczas studenckich lat szkice dra Nettera zawarte w jego notesie przykuły uwagę innych lekarzy na wydziale medycznym. Jego ilustracje zostały wykorzystane w wielu artykułach i podręcznikach. Kontynuował pracę ilustratorską w czasie swojej praktyki chirurgicznej w 1933 roku, którą ostatecznie zdecydował się porzucić, oddając się całkowicie sztuce. Po odbyciu służby w Armii Stanów Zjednoczonych podczas II wojny światowej zaczął współpracę z CIBA Towarzystwem Farmaceutycznym (obecnie Novartis Pharmaceuticals). 45-letnia współpraca zaowocowała wydaniem nadzwyczajnej kolekcji sztuki medycznej, tak bliskiej lekarzom wszystkich specjalności medycznych na całym świecie. Icon Learning Systems wszedł w posiadanie Kolekcji Nettera w lipcu 2000 roku i uaktualnił oryginały plansz dra Nettera, dodając nowe ryciny wykonane przez artystów wyszkolonych w stylu dra Nettera. W 2005 roku Wydawnictwo Elsevier, Inc. zakupiło całą kolekcję Nettera. Istnieje ponad 50 publikacji zawierających ilustracje Nettera, dostępnych tylko dzięki Wydawnictwu Elsevier. Prace dra Nettera są spośród wszystkich tego typu dzieł sztuki dobrym przykładem wykorzystania ilustracji w nauczaniu medycyny. Trzynaste wydanie Kolekcji medycznych ilustracji według Nettera, które zawierają ponad namalowanych przez niego plansz, pozostało jednym z najsławniejszych medycznych opracowań, jakie zostały opublikowane. Atlas anatomii człowieka Nettera został najpierw opublikowany w 1989 roku, przedstawiał anatomiczne ilustracje z jego kolekcji. Atlas przetłumaczono na 16 języków, mogą go wybrać do nauki anatomii studenci medycyny na całym świecie. Ilustracje Nettera są doceniane nie tylko za swoje estetyczne walory, ale także za zawartość intelektualną. Jak napisał dr Netter w 1949 roku, wyjaśnienie tematu jest celem i podstawą ilustracji. Nie ma znaczenia, jak estetycznie namalowane są ryciny, jak subtelnie wytłumaczony może być temat, stanowi on jednak małą wartość jako medyczna ilustracja, jeśli nie służy do wyjaśnienia konkretnego medycznego tematu. Planowanie, koncepcja, pogląd na życie, podejście dra Nettera było tym, co nadawało jego ilustracjom nie tylko charakter informacyjny, lecz czyniło je także intelektualnie wartościowymi. Lek. med. Frank H. Netter, lekarz i artysta, zmarł w 1991 roku. Więcej o lekarzu-artyście, którego prace zainspirowały kolekcję Netter Reference, można dowiedzieć się na stronie Carlos Machado Carlos Machado został wybrany na sukcesora doktora Nettera przez Novartis. Wiedzie prym w tworzeniu kolekcji ilustracji medycznych Nettera. Samouk w zakresie tworzenia ilustracji medycznych, kardiolog Carlos Machado skrupulatnie uaktualnił niektóre oryginalne plansze doktora Nettera i stworzył wiele obrazów w jego stylistyce na potrzeby poszerzenia kolekcji. Doświadczenie doktora Machado w zakresie fotorealizmu oraz głęboki wgląd w relację lekarz/pacjent charakteryzują jego barwny i niezapomniany styl wizualny. Poświęcenie, które wkłada w badanie każdego ilustrowanego przez niego tematu i przedmiotu, umiejscawia go pomiędzy najznamienitszymi ilustratorami medycznymi dzisiejszych czasów. Więcej o przeszłości artysty oraz możliwość zapoznania się z innymi jego dziełami na stronie artist/machado.htm. O artystach vii

6 SPIS TREŚCI O autorze O artystach Przedmowa Podziękowania vi vii viii ix 1 Rozwój głowy i szyi 1 2 Osteologia nauka o kościach 25 3 Podstawy neuroanatomii i nerwy czaszkowe 65 4 Szyja Skóra głowy i mięśnie mimiczne Ślinianka przyuszna i okolica przyusznicza Dół skroniowy i dół podskroniowy Mięśnie żucia Staw skroniowo-żuchwowy Dół skrzydłowo-podniebienny Nos i jama nosowa Zatoki przynosowe Jama ustna Język Gardło Krtań Powięź szyjna Narząd słuchu i równowagi Narząd wzroku i oczodół Autonomiczny układ nerwowy głowy i szyi Iniekcje wewnątrzustne Wprowadzenie do kończyny górnej, grzbietu, klatki piersiowej i jamy brzusznej 589 Dodatek A Układ chłonny 655 Dodatek B Pytania i odpowiedzi 661 Skorowidz 667 Spis treści xi

7 ROZDZIAŁ 1 ROZWÓJ GŁOWY I SZYI Wprowadzenie 2 Łuki skrzelowe 4 Kieszonki, błony i bruzdy skrzelowe 7 Czaszka 10 Twarz 13 Podniebienie 15 Język 17 Gruczoł tarczowy 18 Uwagi kliniczne 19

8 WPROWADZENIE Wprowadzenie 1 struna grzbietowa Przekrój poprzeczny przez zarodek płytka nerwowa mezoderma przyosiowa (podzielona na somity) mezoderma pośrednia mezoderma boczna Wewnątrzzarodkowa jama ciała w obrębie mezodermy bocznej połączona z pozazarodkową jamą ciała poprzez mezodermę sercotwórczą Przechodząca strzałka tymczasowe połączenie pomiędzy zewnątrzzarodkową jamą ciała a wewnątrzzarodkową jamą ciała (wtórna jama ciała coeloma) szypuła łącząca owodnia (przekrój) płytka nerwowa pęcherzyk żółtkowy lewa i prawa aorta grzbietowa płytka boczna cienka warstwa mezodermy pokrywająca zarodkową jamę ciała tworzenie się krezki brzusznej owodnia zrastająca się z kosmówką Przekrój kręgosłupa ludzkiego po 4. tygodniu życia mezoderma przyosiowa mezoderma pośrednia mezoderma boczna struna grzbietowa mezoderma pośrednia wpuklona grzbietowo do wewnątrzzarodkowej jamy ciała szypuła łącząca mezoderma pośrednia: przednercze śródnercze listewki płciowe opłucna trzewna (endoderma i blaszka trzewna mezodermy bocznej) opłucna ścienna (ektoderma i blaszka ścienna mezodermy bocznej) jelito pierwotne grzebień nerwowy płytka nerwowa tworząca cewę nerwową somit mezoderma pośrednia wewnątrzzarodkowa jama ciała struna grzbietowa pęcherzyk żółtkowy (przewód żółtkowo- -jelitowy poza płaszczyzną przekroju) Rycina 1-2 endoderma zarodkowa tworząca jelito pierwotne cewę jelitową pierwotną blaszka ścienna mezodermy bocznej owodnia układająca się wokół fałdującego się bocznie zarodka blaszka trzewna mezodermy bocznej sklerotom otaczający cewę nerwową i strunę grzbietową zawiązek kręgosłupa nerw rdzeniowy dermomiotomy aorta krezka grzbietowa krezka brzuszna sznur pępowinowy owodnia przylegająca do kosmówki ROZWÓJ GŁOWY I SZYI 3

9 1 ŁUKI SKRZELOWE Wprowadzenie Zaczynają się kształtować w 4. tygodniu rozwoju. Rozwijają się jako bloki rozdzielone przez szczeliny skrzelowe Początkowo rozwija się 6 łuków, ale 5. ulega zanikowi. Powstające z endodermy elementy zwane kieszonkami skrzelowymi rozszerzają się w kierunku bruzd skrzelowych. Uczestniczą w tworzeniu 4 z 5 wypukłości (zawiązków pierwotnych) twarzy: 2 wyrostki żuchwowe (łuk skrzelowy) 2 wyrostki szczękowe (łuk skrzelowy) 1 wyniosłość czołowo-nosowa Złożone są z: powierzchni zewnętrznej ektodermy powierzchni wewnętrznej endodermy części centralnej mezodermy bocznej, mezodermy przyosiowej, grzebienia nerwowego (mezoderma wewnątrzzarodkowa) Elementy szkieletu rozwijają się z komórek grzebienia nerwowego. Elementy mięśniowe rozwijają się wspólnie z mezodermy (miotom). Każdy z łuków jest unerwiony przez odpowiedni nerw czaszkowy, który przemieszcza się wraz z mięśniami. nerw oczny, odgałęzienie nerwu trójdzielnego (V1), unerwienie czuciowe oczodołu, nosa i czoła somity przeduszne somity zauszne zwój uszny (V3) zwój rzęskowy (V1) zwój skrzydłowo-podniebienny (V2) soczewka (płytka oczna) dołek wzrokowy II III V IV VI VII VIII pęcherzyk oczny IX X nerw dodatkowy (XI) w odniesieniu do mezenchymalnych somitów 6 łuku skrzelowego XII zwój podżuchwowy (V3) I struna bębenkowa XI mezenchyma głowowa Łuki skrzelowe i ich nerwy: płytka węchowa łuk 1 nerw trójdzielny (V) (+ częściowo przez n. VII); część szczękowa łuku 1 nerw szczękowy (trójdzielny, V2) żuchwowa część łuku 1 nerw żuchwowy (trójdzielny, V3) łuk 2 nerw twarzowy (VII) łuk 3 nerw językowo-gardłowy (IX) łuk 4 nerw błędny (X) łuk 6 nerw błędny (X) [Łuk 5 występuje tylko przejściowo, a niekiedy wcale. Oba (łuki 5 i 6) nie są widoczne na zewnątrz u zarodka ludzkiego cyt. za: Embriologia, pod red. prof. dr hab. H. Bartel przyp. red.] bodźce smakowe z 2/3 przedniej części języka i przywspółczulne do gruczołów ślinowych Rycina 1-3 wyniosłość serca nerw bębenkowy czuciowy trzewny dla ucha środkowego i przywspółczulny dla ślinianki przyusznej przywspółczulna i czuciowa trzewna gałąź nerwu błędnego (X) dla jelita przedniego i środkowego 4 ATLAS GŁOWY I SZYI DLA STOMATOLOGÓW NETTERA

10 2 KOŚCI CZASZKI Lemiesz (vomer) Charakterystyka Części Kostnienie Komentarz W kształcie pługa Tworzy tylną dolną część przegrody nosa Istnieje jeden lemiesz Na podłożu łącznotkankowym Łączy się z blaszką pionową kości sitowej, szczęką, kością podniebienną oraz kośćmi klinowymi i chrząstką przegrody Granica tylna nie łączy się z żadną z kości os parietale os temporale os frontale os sphenoidale os ethmoidale crista galli lamina cribrosa lamina perpendicularis os nasale concha nasalis inferior os occipitale maxilla vomer os palatinum os frontale crista galli lamina cribrosa os ethmoidale os nasale vomer cartilago septi nasi lamina perpendicularis os sphenoidale (bruzda lemiesza) dla nerwu i naczyń nosowo-podniebiennych os palatinum maxilla Rycina ATLAS GŁOWY I SZYI DLA STOMATOLOGÓW NETTERA

11 KOŚCI CZASZKI Małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior) 2 Charakterystyka Części Kostnienie Komentarz Opisywana jako zakrzywiona kość, która współtworzy boczną ścianę jamy nosowej Są dwie małżowiny nosowe dolne Na podłożu chrzęstnym Leży w obrębie krzywizny bocznej ściany jamy nosowej Łączy się ze szczęką i blaszką pionową kości podniebiennej, kością łzową i kością sitową Kość podniebienna (os palatinum) Charakterystyka Części Kostnienie Komentarz Tworzy część jamy nosowej i podniebienia twardego Ma kształt litery L Są dwie kości podniebienne Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) Na podłożu tkanki łącznej Ma kształt pionowego prostokąta Na górnej granicy jest wcięcie, które łączy się z kością klinową, tworząc otwór klinowo-podniebienny (foramen sphenopalatinum) Mały wyrostek oczodołowy pomaga tworzyć część oczodołu Tworzy część ściany dołu skrzydłowo-podniebiennego i boczną ścianę jamy nosowej Ściana boczna łączy się ze szczęką, tworząc kanał podniebienny Blaszka pozioma (lamina horizontalis) Tworzy tylną część podniebienia kostnego Powyżej blaszki poziomej jest jama nosowa Na części przyśrodkowej utworzonej przez dwie blaszki podniebienne znajduje się tylny kolec nosowy Otwór podniebienny większy znajduje się na tej (poziomej) blaszce Wyrostek piramidowy Rozciąga się ku tyłowi i w dół od połączenia blaszki pionowej z poziomą podniebienia Otwory podniebienne mniejsze są umieszczone tutaj foramen sphenopalatinum concha nasalis inferior os sphenoidale maxilla Rycina 2-11 lamina perpendicularis lamina horizontalis } laminae ossis palatini OSTEOLOGIA NAUKA O KOŚCIACH 41

12 ZACHYŁKI OKOLICY PRZYUSZNICZEJ Krawędzie i struktury 6 Krawędzie Przednia Przednio-przyśrodkowa Przyśrodkowa Tylno-przyśrodkowa Tylna Boczna Górna Dolna Struktury Mięsień żwacz (m. masseter), gałąź żuchwy (ramus mandibulae) Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis) Powięź rylcowo-żuchwowa (fascia stylomandibularis) Wyrostek rylcowaty (processus styloideus) od góry i przyśrodkowo. Wyrostek poprzeczny kręgu szczytowego (processus transversus atlantis) od dołu i przyśrodkowo Mięsień rylcowo-gnykowy (m. stylohyoideus) Tylny brzusiec mięśnia dwubrzuścowego (venter posterior m. digastrici) Wyrostek sutkowaty kości skroniowej (processus mastoideus) Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus) Warstwa pokrywająca powięź głęboką szyi pomaga utworzyć torebkę Przewód słuchowy zewnętrzny (meatus acusticus externus) Głowa wyrostka kłykciowego żuchwy (caput processus condylaris) bierze udział w budowie stawu (zwrócona do dołu żuchwowego) Pasmo kątowe (tractus angularis Eislera), między kątem żuchwy a mięśniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym processus condylaris mandibulae mandibula ramus angulus atlas (C1) processus mastoideus meatus acusticus externus processus styloideus Przekrój poprzeczny poniżej języczka żuchwy (lingula mandibulae) (widok od góry) przedstawia łoże ślinianki przyusznej m. digastricus m. sternocleidomastoideus warstwa powierzchowna okrywającej powięzi warstwa głęboka okrywającej powięzi glandula parotidea n. facialis m. masseter ramus mandibulae m. pterygoideus medialis m. stylohyoideus Axis (C2) Rycina 6-2 ŚLINIANKA PRZYUSZNA I OKOLICA PRZYUSZNICZA 189

13 ZAWARTOŚĆ OKOLICY PRZYUSZNICZEJ Główne struktury 6 rami temporales glandula parotidea rami zygomatici n. auricularis posterior ductus parotideus główny pień nerwu twarzowego wychodzący przez otwór rylcowo-sutkowy rami buccales nerw do tylnego brzuśca mięśnia dwubrzuścowego i mięśnia rylcowo-gnykowego ramus marginalis mandibulae ramus colli m. pterygoideus medialis Przekrój poprzeczny pień główny nerwu twarzowego processus mastoideus ramus mandibulae m. masseter glandula parotidea ramus temporofacialis ramus temporalis n. auricularis posterior pień główny nerwu twarzowego rami zygomatici nerw do brzuśca tylnego mięśnia dwubrzuścowego i mięśnia rylcowo-gnykowego rami buccales ramus cervicofacialis ramus marginalis mandibulae ramus colli Rycina 6-3 ŚLINIANKA PRZYUSZNA I OKOLICA PRZYUSZNICZA 191

14 ATLAS ANATOMII GŁOWY I SZYI DLA STOMATOLOGÓW NETTERA WYDANIE 3 Atlas anatomii głowy i szyi dla stomatologów Nettera najlepszy przewodnik w zdobywaniu całościowej wiedzy o anatomii głowy i szyi nie tylko dla studentów kierunków lekarsko- -dentystycznych, ale również dla klinicystów różnych dyscyplin medycznych oraz już praktykujących stomatologów. W nowym wydaniu Atlasu: poszerzenie wielu istotnych zagadnień z zakresu anatomii głowy i szyi zwięzły tekst i tabele ułatwiające zrozumienie klinicznego znaczenia pojęć anatomicznych radiogramy uzupełniające ryciny anatomiczne rozdział poświęcony anatomii, unaczynieniu żylnemu i unerwieniu kończyny górnej, klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy rozszerzony rozdział na temat stawu skroniowo-żuchwowego istotne wiadomości dotyczące budowy układu chłonnego z naciskiem na obszar głowy i szyi korelacje kliniczne pomocne w zapoznaniu się z sytuacjami, z którymi można zetknąć się w praktyce uwagi kliniczne na końcu każdego rozdziału 50 pytań sprawdzających Tytuł oryginału: Netter s Head and Neck Anatomy for Dentistry, 3 rd edition. Publikację wydano na podstawie umowy z Elsevier.