Badania zrealizowane w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu

Transkrypt

1 Badania zrealizowane w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu Badania przeprowadzone w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry UMK w Toruniu były bardzo szczegółowe. Zrealizowano jedną rozprawę habilitacyjną, dwie dysertacje doktorskie i około 22 prac magisterskich, spośród których 17 łączyło się najściślej z tematyką programu. Wyniki uzyskane w tych badaniach zweryfikowały wiele dotychczasowych obiegowych opinii na temat zbiorów bibliotecznych i archiwalnych oraz warunków ich przechowywania. Pozwoliły na wypróbowanie metody stanfordzkiej jako sposobu oceny stanu zachowania zbiorów. Metoda ta, zasadzająca się na losowym wyborze wielkiej liczby woluminów losowo wybranych z magazynu, pozwoliła na podstawie liczb średnich na porównanie stanu zachowania zabytków z papieru. Pozwoliła na wypunktowanie, które cechy są w danym zbiorze najbardziej niekorzystne i zaawansowane, a które nie stanowią większego problemu. Przy okazji realizacji zasadniczych badań istniała okazja do zbadania również warunków przechowywania zbiorów, ponieważ we wszystkich zbadanych placówkach przeprowadzono dokładną analizę stanu budynków, temperatury i wilgotności względnej powietrza oraz oświetlenia zbiorów. Wykryte wady budynków były natychmiast sygnalizowane, co przyspieszyło ich usunięcie. Zadanie A-2.1. Rodzaje zniszczeń biologicznych i zakres ich występowania w polskich zbiorach książek i archiwaliów z XIX i XX wieku. Badania zależności infekcji biologicznej w książkach i archiwaliach od składu i właściwości papierów oraz stopnia ich zakwaszenia. Przy dokonywaniu badań dotyczących charakterystyki zbiorów zwracano uwagę na różnorodność materiałów, jaka w XIX wieku, a więc w dobie wzmożonej industrializacji, zaczęła pojawiać się zarówno w książkach jak i zbiorach archiwalnych. W tym okresie obok zanikającego rękodzielniczego introligatorstwa zaczęły powstawać manufaktury dysponujące maszynami do zszywania i oprawiania książek. W badaniach zanalizowano różnorodność tych materiałów, co ma zwrócić uwagę na istniejące niebezpieczeństwo znaczenia niektórych z nich w trakcie poddawania masowemu odkwaszaniu.

2 Książki 1. Wszystkie zbadane książki były drukami. Stwierdzono, że egzemplarze z tych samych przedziałów czasowych miały podobne cechy we wszystkich zbadanych placówkach. 2. Wyróżniono elementy pierwotne, tzn. budujące książkę oraz elementy wtórne np.: pieczątki, inskrypcje, dedykacje itp. 3. W książkach papiery maszynowe stanowią ok. 70% całości, natomiast udział papierów czerpanych wynosił około 30%. Prawie wszystkie książki (90%) wydrukowano czarną farbą drukarską. Stwierdzono również, że około 20% książek zawiera materiały ilustracyjne w postaci kolorowych i kolorowanych rycin i innych barwnych elementów. 4. Oprawy skórzane przekształciły się w XIX w. w oprawy w półskórek z udziałem płócien i zdobionych papierów. 5. W badanym okresie introligatorskie szycie książek zamieniać się zaczęło w mechaniczne metody oprawiania, jak np. szycie drutem, czy bezszyciowa metoda łączenia poszczególnych arkuszy. Na te elementy, jak i na fragmenty skórzane, trzeba zwracać szczególną uwagę w przypadku poddawania książek zabiegom masowego odkwaszania. Archiwalia 1. Stwierdzono że pod względem sposobu przechowywania zbadane archiwalia występują w postaci pojedynczych dokumentów przechowywanych w teczkach lub jako poszyty i książki. 2. W Archiwum BK PAN najwięcej archiwaliów znajduje się w teczkach, gdyż są to tak cenne zbiory, że nie można ich poddawać żadnym urazom mechanicznym, jak na przykład zszywanie. Przechowywanie w teczkach ma tę złą właściwość, że niektóre teczki zawierają niewiele egzemplarzy, a inne są przeładowane. 3. W Archiwum AP II w Toruniu sposób przechowywania w teczkach nie występuje wcale. 4. Prawie 100% teczek to produkty współczesne robione na zamówienie lub kupowane w gotowej postaci. 5. Poszyty występują w kilku formach, a mianowicie: zabytkowe skonstruowane wg wymagań konserwatorskich i poszyty współczesne. Oba rodzaje są częste zarówno w BK PAN jak i w WBP. 6. Do broszurowania kart użyto nici lnianych bielonych i niebielonych. Nici jedwabne splecione w sznureczek stwierdzono przy dokumentach opatrzonych pieczęciami. 2

3 7. Zszywanie mechaniczne przy pomocy zszywarek lub druciarek jest rzadkością w zbadanych archiwach. W BK PAN stwierdzono tylko w kilku przypadkach broszurowanie metalowymi zszywkami. 8. W AP II w Toruniu większość dokumentów XIX w. wykonano na papierze czerpanym, a w Kórniku występują one tylko w 12-26% dokumentów. 9. Archiwalia wykonane na papierach kolorowych są liczne w AP II w Toruniu natomiast BK PAN jest bogata w kalki. Te dwie grupy podobnie jak np. atramenty, ołówki kopiowe i inne kolorowe elementy zbiorów należy szczególnie uważnie przeanalizować podejmując decyzję o masowym odkwaszaniu. Te same egzemplarze, które analizowano pod względem materiałowym i artystycznym poddawano jednocześnie ocenie stanu zachowania, zainfekowania przez drobnoustroje i stopnia zakwaszenia. Biblioteka Kórnicka (BK PAN) w Kórniku 1. Warunki przechowywania zbiorów zarówno w magazynach zamkowych (nieklimatyzowane) jak i w magazynie współczesnym (tzw. klimatyzowanym) umieszczonym w nowo wybudowanym budynku nie są właściwe. 2. Temperatura i wilgotność powietrza są uzależnione od warunków atmosferycznych panujących na zewnątrz. W magazynie współczesnym jest zbyt duża liczba okien, co przyczynia się do wielokrotnego przekroczenia norm naświetlenia zbiorów. 3. Na zbiorach stwierdzono zniszczenia wywołane przez grzyby pleśniowe oraz towarzyszące im zmiany w strukturze papieru, aż do zaniku tekstu włącznie. Niestety nie były to przykłady zamarłej infekcji, ale żywe kolonie posiadające uzdolnienia do rozkładania celulozy w papierze. Szczególnie w magazynie zamkowym ten fakt może stanowić niebezpieczeństwo rozwoju infekcji w zbiorach. 4. Najbardziej rozpowszechnioną chorobą zbiorów jest foxing. Plamy foxingowe zasiedlały papiery i papierowe obwoluty, szczególnie na papierach silnie zakwaszonych. Tym zagadnieniem będziemy musieli zająć się w przyszłości! 5. Niewielką inwazję owadów w magazynie współczesnym zwalczono przy pomocy płytek Global. 3

4 6. Zniszczenia mechaniczne to wielki problem zbiorów. Są one uszkodzone, zaczytane, przechowywane niezależnie od formatu w podobnej wielkości teczkach, co powoduje deformację i tak osłabionych upływem czasu zbiorów. Szczególnie zły stan zachowania stwierdzono w archiwaliach. 7. Badania kwasowości papierów kórnickich wykazały, że są one katastrofalnie zakwaszone, bo ph większości z nich wynosiło poniżej Papiery o wysokiej kwasowości są również silnie zażółcone i osłabione. 9. Do zakwaszenia papierów przyczynia się nadal ruch samochodowy na pobliskiej szosie łączącej Poznań z Jarocinem. Biblioteka Główna UMK w Toruniu (BG UMK) 1. Aczkolwiek uważa się, że magazyn książek XIX-wiecznych w tej bibliotece posiada klimatyzacje, to jednak to urządzenie nie spełnia swego zadania. Magazyn graniczy z długim podziemnym korytarzem łączącym się z głównym gmachem biblioteki. W tym korytarzu często pojawia się woda podskórna zasilająca w wilgoć również przylegający magazyn. Władze biblioteki podjęły już kroki dla poprawienia tej sytuacji. Na nasz wniosek zlikwidowano również przecieki wody z patio do magazynu dubletów. Należy się również zająć słabo zagospodarowanym poddaszem. 2. Zbadane wielokrotnie poziomy t ºC i RH wykazały, że magazyn ten nie spełnia parametrów wymaganych dla odpowiedniego przechowywania zbiorów. 3. W badanym magazynie, jak i w innych, gdzie badano stan techniczny nie stwierdzono wyraźnej infekcji ze strony grzybów pleśniowych i owadów. Badania objęte zadaniem A.2.2. podane niżej wykazały jednakże bardzo wysoki poziom drobnoustrojów w powietrzu i w pyle osiadłym. Bardzo wielki procent zbiorów zakażony jest przez foxingi. 4. Natężenie światła w innych badanych magazynach przekraczało wielokrotnie wymagane normy. 5. Zniszczenia mechaniczne książek nie są częstym zjawiskiem, chociaż najstarsze ze zbadanych zbiorów oprawione w skórę lub półskórki uszkodzone są przez działanie kwasów, co określane jest jako czerwona korozja. 6. Kwasowość zbadanych papierów była bardzo niska i w większości wahała się od ph

5 7. Pomimo silnego zakwaszenia papieru wewnątrz książek ich stan zachowania można uznać za dość dobry. 5

6 Wojewódzka Biblioteka Publiczna Książnica Kopernikańska w Toruniu (WBP) 1. Niepokój nasz wzbudził stan tzw. przyziemia, gdzie wybija woda opadowa co grozi infekcją mikrobiologiczną. 2. Pomimo, że budynek był wybudowany z przeznaczeniem na bibliotekę to temperatura i wilgotność względna powietrza wewnątrz zależy od zmian atmosferycznych na zewnątrz lub/i od działania c.o. 3. Instalacja nawiewowo-wywiewowa stwarza przeciągi, wtłacza do środka powietrze skażone spalinami z pobliskiej ruchliwej ulicy i rozsiewa zarodniki drobnoustrojów. Dlatego książki są silnie zakurzone, a elementy skórzane silnie zaatakowane przez czerwoną korozję. 4. Nasłonecznienie zbiorów jest zbyt duże, co powoduje płowienie i niszczenie opraw. 5. Problem stanowiło nagminne występowanie foxingów gromadzących się w książkach nie tylko w bloku, ale również i to bardzo obficie w miejscach wyklejek. Zaobserwowane infekcje ze strony grzybów ograniczały się do najstarszych egzemplarzy i zależały prawdopodobnie od ich indywidualnych losów. Żywych owadów ani gryzoni nie stwierdzono. 6. Zniszczenia mechaniczne dotyczyły głównie okładzin książek, ale ich zasięg nie stwarza powodu do paniki. 7. Poziom zakwaszenia zbiorów w WBP nie był bardzo zły. Stwierdzono dość wysoki procent papierów o ph powyżej Ogólnie stan zachowania zbiorów jest dość dobry. Zadaniem zrealizowanym dodatkowo w WBP było zbadanie stanu zachowania i zakwaszenia 200 tomów przechowywanych tam gazet i czasopism. Stwierdzono, że: 1. Generalnym zniszczeniem papierów gazetowych wywołanym przez drobnoustroje jest foxing. 2. Stan zachowania gazet i czasopism ze zbadanych okresów był zły, co szczególnie objawiało się w formie bardzo silnego zakwaszenia. Przyczyną tego stanu był fakt, że gazety i czasopisma to wydawnictwa masowe i periodyczne, nie przeznaczone do długotrwałego przechowywania. Z tego powodu surowce, z których wykonywano papier były przeważnie miernej jakości. 3. Ze wzrostem kwasowości papierów szło w parze ich zażółcenie i osłabienie. 6

7 4. Najgorzej zachowały się gazety i czasopisma pozbawione opraw. Znacznie lepszy stan posiadały zbiory oprawione. Cały ciężar zniszczeń mechanicznych wzięły na siebie te właśnie oprawy. Zniszczenia opraw to przede wszystkim urazy związane z dużymi ich formatami. Archiwum Państwowe w Toruniu (AP II) 1. W budynku AP II stwierdzono nieszczelności dachu, a co z tym się wiąże zapleśniałe zacieki na suficie, które występowały również na ścianach w postaci kolorowych wykwitów. 2. W omawianym archiwum brak jest nie tylko solidnie działającej klimatyzacji, ale również wentylacji grawitacyjnej co powoduje, że temperatura wewnątrz pomieszczeń nie jest stała, co wpływa również na wahania wilgotności powietrza i stanu zawilgocenia zbiorów. 3. Stwierdzono objawy działalności grzybów pleśniowych na próbkach pobranych do laboratorium, które wkrótce po wysianiu wytworzyły liczne, obficie zarodnikujące kolonie. 4. Powyższy fakt jest związany przyczynowo z sytuacją przedstawioną w pkt Foxingi okazały się najbardziej rozpowszechnionym zniszczeniem, którego obecność wiązała się zawsze ze zwiększonym zakwaszeniem papierów. 6. Zbiory są zbytnio narażone na działanie światła. 7. Zwraca się uwagę na poważne zakwaszenie archiwaliów. 8. Wykazano poważne zniszczenia mechaniczne zbiorów. Jest to związane ze specyfiką ich oprawiania (rzadko są to książki, a przeważają poszyty), a także z ich indywidualną historią (np. liczne przeprowadzki). 9. Stan zachowania tych zbiorów oceniany jest jako zły. Kwasowość papierów w zbadanych bibliotekach i archiwach 1. Wartości ph w papierach zbadanych zbiorów kształtowały się w granicach od w zależności od miejsca przechowywania zbiorów. 2. Kwasowość bliską ph 6.0 uznaną za względnie bezpieczną posiadał w każdej z placówek tylko niewielki odsetek egzemplarzy. Około 50% zbiorów mieściło się w przedziałach ph 7

8 Resztę - około 30% - stanowiły papiery o katastrofalnie niskim ph wynoszącym poniżej 5.0. Najwięcej ich było w BK PAN. 3. Na uwagę zasługuje stosunkowo mniejsze zakwaszenie papierów z Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu. 4. Poziom kwasowości był w dużym stopniu uzależniony od składu włóknistego papierów XIX-wiecznych. Zadanie A-2.2. Badania nad zakażeniami mikrobiologicznymi i entomologicznymi powietrza w klimatyzowanych i nieklimatyzowanych magazynach bibliotek i archiwów 1. Stwierdzono, że zanieczyszczenie powietrza w zbadanych jednostkach nie było katastrofalnie duże i sięgało tylko 10 1 do 10 3 /m 3 (jednostek tworzących kolonie). Jest to skażenie niższe niż odpowiadające dopuszczalnemu stężeniu drobnoustrojów w salach wykładowych (Z. Żakowska, H. Stobińska, Mikrobiologia i higiena w przemyśle spożywczym, Łódź 2000). 2. Magazyn zw. klimatyzowanym w BK PAN posiadał te parametry niższe, niż magazyn nieklimatyzowany. 3. Magazyn w BG UMK zw. klimatyzowanym z powodu silnego zawilgocenia miał te parametry 6.1 razy wyższe. 4. Najliczniejszą grupą w powietrzu magazynów były ziarniaki: Staphyolococcus, Micrococcus, Aureobacterium, Cellulomonas oraz mezofilne promieniowce z rodzaju Rhodococcus. Spośród grzybów najliczniejsze były drobnoustroje z rodzajów: Penicillium, Aspergillus, Alternaria, Trichothecium. 5. Z próbek pyłu osiadłego pobranego z powierzchni zbiorów wyodrębniono: A. repens, A. penicilloides, Alternaria tenuis, Trichothecium laxicephalium, Paecilomyces varioti. Wiadomym jest, że wymienione grzyby, a także bakteria Cellulomonas posiadają silne właściwości celulolityczne, a P. varioti jest znanym grzybem rozkładającym również tłuszcze (np. w skórze). 6. Zabiegi oczyszczania zbiorów spowodowały wyraźne obniżenie się liczby gatunków i ich ilości w powietrzu zbadanych jednostek. 8

9 Zadanie A-2.4. Określenie zakresu występowania grzybic i alergii u personelu zatrudnionego w bibliotekach i archiwach 1. W pierwszym etapie dotyczącym badań ankietowych uzyskano odpowiedzi dotyczące warunków pracy i stanu budynków. Na 65 wysłanych ankiet odpowiedziało 39 placówek. 2. Kwestionariusze badania wysłano do 1257 pracowników placówek, z których otrzymano ankiety budynkowe, a otrzymano 587 odpowiedzi. 3. Wyłoniona spośród ankietowanych pracowników tzw. grupa ryzyka 46 osób była szczegółowo przebadana przez pracowników Instytutu. 4. Wybrano ją z jednej placówki z Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego. 5. Osoby narażone na działanie pleśni na ścianach i zbiorach skarżyły się na objawy chorobowe w postaci swędzenia nosa, kichania, swędzenia lub łzawienia oczu oraz wysypki lub zaczerwienienia skóry. 6. Badanie laboratoryjno-immunologiczne nie potwierdziły oznak choroby alergicznej. Zadanie C-2.1: Badania porównawcze papieru i skóry w książkach odkwaszonych rozmaitymi metodami. Wpływ odkwaszania książek różnymi metodami na podatność mikrobiologiczną i właściwości papieru. 1. Oceniono wpływ czterech zagranicznych metod masowego odkwaszania w instalacjach: Bookkeeper, Libertec, Battelle i DAE na właściwości papierów z XIX i XX stulecia. 2. Wszystkie zbadane metody nie posiadały na tyle wyraźnych wad, żeby je można było zdyskwalifikować pod względem możliwości ich zastosowania do odkwaszania zbiorów. 3. Dla potrzeb oceny efektywności metod odkwaszania papierów opracowano nową technikę warstwowego pomiaru ph, polegającą na badaniu wewnątrz odczynu papieru. Technika ta jest prosta w użyciu i nie wymaga zastosowania skomplikowanej aparatury. 4. Analiza szczegółowych wyników badań pozwoliła na bardziej wyraźne wykazanie różnic pomiędzy tymi metodami. 5. Na podstawie 14 rodzajów badań właściwości chemicznych, fizycznych i mikrobiologicznych papierów odkwaszonych wymienionymi metodami wprowadzono rankingową ocenę zbadanych metod, określając w każdym wykonanym badaniu kolejność metod od najlepszej do najgorszej. 9

10 6. Wyniki rankingów wykazały, że metodą, która uzyskała najwięcej punktów jest Battelle. Na miejscu drugim lokuje się metoda Bookkeeper, miejsce trzecie zajmuje metoda Libertec, a ostatnie miejsce - metoda DAE. Różnice między metodami Battelle i Bookkeeper były nieznaczne i należy stwierdzić, że obie metody mogą być rekomendowane jako najlepsze. 7. Należy dokonywać częstszego niż zwykle przeglądu zbioru bibliotecznego po odkwaszeniu, z uwagi na zwiększenie podatności mikrobiologicznej, spowodowanej obecnością substancji odkwaszających. Zagrożenie takie jest szczególnie realne w przypadku długotrwałego zawilgocenia. SKÓRA 1. Procesy masowego odkwaszania miały w wykonanych badaniach widoczny wpływ na skóry opraw. 2. W celu uniknięcia zmian w skórze pod wpływem odkwaszania impregnowano je różnymi emulsjami. 3. Najlepsze wyniki zabezpieczające uzyskano stosując Wacker Silicone E10 lub Plexisol Nie dążono do całkowitego zneutralizowania skóry, ponieważ jej naturalne ph jest zawsze lekko kwaśne. Z podsumowania badań wynikają poniższe wnioski. Zbiory są mechanicznie zniszczone, zakwaszone, spłowiałe od nadmiaru światła i zaatakowane przede wszystkim przez foxingi. Więcej o czynnikach powodujących powstawanie foxingów i ich charakterystykę podajemy w załączniku nr 1. Problemy z przechowywaniem zbiorów posiadają wszystkie zbadane placówki. Wynika to nie tylko ze słabego dofinansowania tych instytucji, a co za tym idzie z braku odpowiedniej aparatury do badania ph, RH, zmian temperatury, stopnia naświetlenia zbiorów, jak również do badania żywotności drobnoustrojów wewnątrz zbiorów. W Polsce tylko w niewielu bibliotekach i archiwach zbiory są przechowywane we wzorcowych warunkach. Mało jest placówek wybudowanych specjalnie dla zbiorów książek lub archiwaliów. Niestety również i w nich warunki przechowywania odbiegają od ogólnie przyjętych norm. Poza wymienionymi większość placówek boryka się z trudnościami finan- 10

11 sowymi, które są głównie przyczyną większości niedociągnięć i błędów. Nie można tu również pominąć tzw. czynnika ludzkiego, który powoduje, że na wiele parametrów przechowywania zbiorów po prostu się nie zwraca uwagi albo brak jest przekonania, że pojedyncze osoby opiekujące się danymi zbiorami są w stanie rozwikłać globalne problemy związane z polepszeniem warunków przechowywania zbiorów. Nawet w największych bibliotekach i archiwach ochroną zbiorów muszą zajmować się bibliotekarze i archiwiści, którzy podczas studiów nie uzyskali szczegółowego przeszkolenia technicznego pod kątem np. działania przenośnych klimatyzatorów, regulacji temperatury i wilgotności powietrza w wielkich pomieszczeniach magazynowych np. przy oknach lub szczytowych ścianach, ograniczania infekcji wywołanych przez drobnoustroje lub inwazji owadów, itp., itd. Oni nie muszą się na tym znać, bo mają inne przygotowanie i inne pole działania. Po doświadczeniach programu Kwaśny papier dochodzimy do wnioski, że w bibliotece powinien być zatrudniony pracownik, który nie musi być ani bibliotekarzem, ani konserwatorem, a miałby następujące obowiązki: powinien czuwać nad stanem technicznym budynku, w którym magazynowane są zbiory; w wypadku jakichkolwiek nieprawidłowości monitorować to odpowiednim władzom i fachowcom; organizować i prowadzić akcje odkurzania zbiorów; kontrolować w sposób fachowy zmiany temperatury i wilgotności powietrza oraz zawartości wilgoci w książkach i archiwaliach, a w razie niebezpiecznych odchyleń od normy dokonywać odpowiedniej interwencji; znać się na aparaturze określającej warunki przechowywania i wiedzieć jak się w nią zaopatrywać; dokonywać okresowego przeglądu zbiorów pod względem infekcji ze strony drobnoustrojów, owadów i gryzoni; orientować się w możliwościach dezynfekcji i dezynsekcji zbiorów oraz w ich zabezpieczeniu po stwierdzeniu infekcji; kierować działaniami ratunkowymi na wypadek zalań i powodzi oraz posiadać kontakty z odpowiednimi fachowcami służącymi pomocą; orientować się w instalacjach klimatyzacyjnych, przeciwpożarowych i przeciwwłamaniowych. 11

12 Biorąc pod uwagę ogrom zbiorów i konieczność zapewnienia im optymalnych warunków przechowywania zatrudnienie takiej osoby uważam za niezbędne w każdej większej bibliotece lub archiwum. Te działania wiążą się z nowym kierunkiem wiedzy, jakim jest konserwacja zapobiegawcza, której należy poświęcić wiele uwagi w trosce o stan naszych zbiorów nie tylko bibliotecznych i archiwalnych, ale wszystkich zabytków począwszy od malarstwa, tekstyliów, rzeźby drewnianej i kamiennej, zabytków architektury i innych. Utworzenie takiej specjalności w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK w Toruniu już jest w stadium organizacji. 12