i architekturze, cz. 1

Transkrypt

1 Materiały ceramiczne w budownictwie HISTORIA i architekturze, cz. 1 Krótki zarys problematyki historycznej Ceramika towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Najstarsze jej zastosowania należące do prehistorii to wyroby użytkowe i dekoracyjne, uformowane i wykorzystywane dla celów codziennego użytku (ceramika naczyniowa), jak również przedmioty ukształtowane w sposób artystyczny, przeznaczone do celów zdobniczych, kultowych i obrzędowych. Jednym ze starych zastosowań wyrobów ceramicznych jest budownictwo i architektura. Ceramikę budowlaną można w sposób najogólniejszy podzielić na dwie zasadnicze odmiany: cegłę i dachówkę, tzn. materiał typowo budowlany oraz ceramikę architektoniczną, czyli rozmaite wyroby stanowiące materiał wykończeniowy i zdobniczy budowli: zarówno wnętrz, jak i elewacji oraz dachów. Suszenie i wypalanie dachówki ceramicznej (sztych z XVIII w., wg Wielkiej Encyklopedii Francuskiej) Piec do wypału cegły (sztych z XVIII w., wg Wielkiej Encyklopedii Francuskiej) Dochodzą do tego np. rury ceramiczne i ich elementy, wykorzystywane przez pokolenia w melioracji: do doprowadzania wody, specjalne amfory stosowane w kopułach i sklepieniach dla zmniejszenia ich ciężaru, służące izolacji termicznej i wentylacji itd. Obie główne odmiany ceramiki budowlanej wykorzystuje się od tysiącleci w szerokim i zróżnicowanym jakościowo zakresie. 63

2 HISTORIA Fot. P. Pencakowski Sprzyjają temu immanentne cechy ceramiki jako materiału budowlanego i dekoracyjnego w skali architektonicznej: ogólna dostępność materiału do jej produkcji, trwałość wyrobów, w tym odporność na ogień i wodę, łatwość uzyskiwania określonych kształtów, podatność na zdobienie plastyczne i barwne. Powierzchnie ceramiki O walorach artystycznych ceramiki budowlanej stanowi w szerszej skali sposób jej układania w ramach muru budowli, fugowanie, łączenia z innymi materiałami itd., jak również w detalu zdobienie dekoracją plastyczną (rzeźbiarską) i malarską. Chodzi tu zarówno o sam sposób kształtowania np. cegieł lub różnego rodzaju płytek wzbogaconych o elementy plastyczne, jak i barwienie głównie glazurowanie (szkliwienie) czy angobowanie. Fryz z cegły formowanej na dominikańskim kościele Św. Trójcy w Krakowie W praktyce plastyczne zdobienie ceramiki architektonicznej może być wykonywane za pomocą wyciskania, formowania, nalepiania, co robi się przed jej wypaleniem oraz rytowania i rzeźbienia w wypalonym materiale. Angoba jest rodzajem polewy ze szlachetnej glinki, kładzionej cienką warstwą na powierzchni wyrobu ceramicznego wykonanego z grubszej gliny odmiennego koloru. W przypadku ceramiki naczyniowej w angobie ryto lub malowano nią wzór. W dawnych czasach stosowano do tego naczynie w kształcie rogu, z wąską rurką lub gęsim piórem, przez które angoba wyciekała wąską strużką; można było uzyskać w ten sposób linie tworzące pożądane ornamenty. Technikę tę nazywa się rożkowaniem. W glazurowaniu efekt uzyskuje się pokrywając wypalony już wyrób szkliwem i wypalając go ponownie. Szkliwo sporządza się wykorzystując krzemionkę, topniki (tlenki ołowiu, cynku, potasu, sodu, baru i innych metali) oraz kaolin lub barwiące tlenki metali. Szkliwienie daje wspaniałe efekty kolorystyczne: żywe intensywne barwy oraz połysk, chroni też powierzchnię wyrobu ceramicznego np. przed oddziaływaniem środowiska zewnętrznego. Przez wieki i tysiąclecia wynaleziono i wprowadzono w życie rozmaite techniki barwienia i zdobienia plastycznego ceramiki budowlanej. Nie sposób omówiać w tym miejscu wszystkich lokalnych odmian czy technologii. Ceramika a rozwój cywilizacyjny Powstanie i zastosowanie ceramiki budowlanej na masową skalę wiąże się z wielkimi cywilizacjami starożytnymi. Trzeba bowiem stwierdzić, że produkcja cegły, dachówki ceramicznej, elementów rur, jak również kształtek na fryzy, gzymsy, cegły formowanej na ościeża otworów, żebra sklepienne, cegły na okładziny, ozdobnych płytek (np. ceglanych glazurowanych, względnie angobowanych, terakotowych, fajansowych) oraz kafli piecowych i innych asortymentów tego rodzaju nie jest rzeczą prostą. Wymaga ona poważnego stopnia zaawansowania organizacji społecznej, odpowiedniego poziomu technologicznego, a co za tym idzie również cywilizacyjnego. Niezbędna jest tu gromadzona etapami i rozwijająca się w sposób indukcyjny wiedza, na którą składają się elementy geologii, chemii organicznej, hutnictwa, materiałoznawstwa. Są to dziedziny, które jeszcze nie istniały jako nauki, a ich elementy: cząstkowe obserwacje i praktyczna wiedza przekazywane były z pokolenia na pokolenie. Musiało minąć wiele czasu, zanim rozpoczęto ich spisywanie i ujmowanie w ramy przewidziane dla nauk ścisłych i stosowanych. Oprócz niekwalifikowanej siły roboczej, przy tworzeniu ceramiki konieczne są kadry dobrze wyszkolonych fachowców, jak również poważne zaplecze organizacyjne i finansowe. Jest też oczywiste, że produkcję omawianego tu rodzaju ceramiki spowodował i określił ruch budowlany na wielką skalę, charakterystyczny dla osiadłych w miastach i dobrze zorganizowanych społeczeństw starożytnych Mezopotamii, Egiptu, a później również Grecji i Rzymu (nie mówiąc o znacznie od nas odleglejszych kulturach Środkowego i Dalekiego Wschodu oraz obu Ameryk). 64

3 Możliwości takie oraz tego rodzaju potrzeby nie istniały w społecznościach prehistorycznych, nawet w tych, w których dobrze sobie radzono z obróbką kamienia, wznosząc np. dolmeny i menhiry oraz założenia typu Stonehenge w Anglii. Ceramiki budowlanej nie produkowały też społeczności parające się wytopem i obróbką metalu (brązu, żelaza) oraz garncarstwem, będącego jak się zdaje podstawą narodzin ceramiki budowlanej wszelkich odmian. Generalnie rzecz ujmując, ceramika budowlana jest więc rzeczywistością historyczną narodzoną w wielkich cywilizacjach starożytności, przez nie rozwiniętą, udoskonaloną, a następnie przekazaną późniejszym cywilizacjom i kulturom. HISTORIA Cegła jako prefabrykat i materiał strategiczny Materiał na wyroby ceramiczne przygotowuje się z odpowiednim wyprzedzeniem: np. glina na cegłę paloną, choć powszechnie dostępna, musi być odchudzona przez dodanie piasku i musi leżakować dwa lata, zanim zostanie przerobiona na cegłę lub dachówkę i wypalona. Odpowiednio przygotowanej glinie nadaje się następnie pożądane kształty i wymiary i wypala (czasem nawet dwukrotnie) w specjalnych piecach. Konstrukcję tych pieców doskonalono wprawdzie przez tysiąclecia, ale już w czasach starożytnych osiągano w nich stałą temperaturę około 1000 C, a w średniowiecznej Europie nawet 1300 C i więcej. Gotowe też być muszą odpowiednie substancje do barwienia i formy do kształtowania cegły. Ceramiczne fryzy jako okładzina drewnianej struktury świątyni greckiej Produkcja ceramiki budowlanej już w zamierzchłych czasach opierała się o zasadę prefabrykacji. Cegłę można więc uważać za pierwszy w dziejach budownictwa materiał prefabrykowany, tj. produkowany zarówno dla potrzeb projektowanych i wznoszonych budowli, jak i takich, których wznoszenia nikt jesz- Terakotowe motywy dekoracyjne dachów budowli starożytnej Grecji cze nie zaplanował. Wiąże się z tym idea normalizacji wymiarów i innych cech materiału budowlanego. Zwykłe cegły i cegły formowane, płytki podłogowe i flizy fajansowe poszczególnych rodzajów musiały mieć jednakowe wymiary, barwę i trwałość. Z poszczególnych cegielni i warsztatów ceramicznych idea ta rozpowszechniła się na całe państwa: np. na starożytny Rzym, gdzie na dodatek produkcja ceramiki budowlanej (a w szczególności cegły) objęta była monopolem państwowym. Na cegłach rzymskich epoki Cesarstwa można w związku z tym zobaczyć często odciski pieczęci z imionami lub inicjałami imperatorów, pozwalające na ich precyzyjne datowanie. Tego rodzaju stemple właściciela cegielni spotyka się też na cegłach produkowanych w Babilonii, a więc powstałych znacznie wcześniej niż rzymskie. Zjawisko to występowało również sporadycznie w Europie średniowiecznej oraz w XIX i XX wieku (por. np. cegły z cesarskich cegielni przeznaczane do budowy fortyfikacji austriackich, rosyjskich czy pruskich na ziemiach polskich). Proceder ten trwa właściwie po dziś dzień: szanujące się zakłady produkujące cegłę oznaczają swoje produkty znakami firmowymi. 65

4 HISTORIA Cegła w czasach nowożytnych Wróćmy jednak na chwilę do schyłku czasów starożytnych. Wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego rozpadł się system organizacyjny państwowego przemysłu ceramicznego w całym właściwie państwie. Jednak umiejętność wypału cegły (i produkcji ceramiki budowlanej), jak również idea normalizacji oczywiście przetrwały. Wielkim centrami produkcji pozostała Italia Północna i Cesarstwo Wschodnie (Bizancjum). Cegłę i ceramikę budowlaną produkowano także w Hiszpanii, Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Wszystko było to dało impuls do wspaniałego rozwoju architektury w obrębie cywilizacji śródziemnomorskiej, tj. zarówno w prawosławnym Bizancjum, w świecie islamu, jak i w łacińskiej Europie Zachodniej, w dobie wczesnego i późnego średniowiecza, a następnie w epoce nowożytnej. W miastach średniowiecznej Europy Zachodniej, na ścianach ratusza zainstalowany był często model obowiązującej w danym mieście cegły do wznoszenia murów i dachówki do ich krycia. Ideę normalizacji materiałów budowlanych, w tym także i cegły i innych asortymentów ceramiki budowlanej podjęto na wielką skalę w Europie Zachodniej w dobie Oświecenia oraz w XIX wieku, w okresie dynamicznego rozwoju cywilizacyjnego i przemysłowego. Cegła i ceramika dekoracyjna (architektoniczna) stanowią więc istotny element złożonych dziejów cywilizacji ludzkiej, odzwierciedlający jej wzloty i upadki, a przede wszystkim trwający kilka tysiącleci rozwój. Walory estetyczne Stosowanie cegły jako budulca i ceramiki budowlanej jako materiału wykończeniowego daje budowniczym i architektom ogromne możliwości kształtowania formy i wyrazu estetycznego wznoszonych obiektów i zespołów, jakich nie zapewnia np. kamień czy drewno. Warto zwrócić uwagę na te estetyczne cechy. Najważniejsze chyba są możliwości kształtowania szaty kolorystycznej budowli, ich elewacji, wnętrz, podłóg, dachów o zróżnicowanych, intensywnych kolorach i ich przebogatych zestawach, jak również możliwość wykonywania detalu dekoracyjnego o charakterze powtarzalnym. Za przykład mogą tu służyć stosowane z zamiłowaniem w pałacach różnych kultur starożytnej Mezopotamii fryzy ceramiczne (głównie glazurowane). Podobnie po wielu wiekach w cywilizacji islamu na terenach Azji Mniejszej, Mezopotamii, Afryki Północnej czy Hiszpanii szczególnym wzięciem cieszyły się ornamentacje ceramiczne. Stanowiły one swego rodzaju namiastkę dekoracji o charakterze figuralnym, zakazanych przez tę religię. Stosowana na wielką skalę dekoracja ceramiczna umożliwia artykulację budowli i ich części, ukształtowanie ich sylwetek np. linii dachów. Dzieje się to przez stosowanie w elewacjach zewnętrznych gmachów rzeźb i płaskorzeźb ceramicznych, np. terakotowych, takich jak np. klasyczne greckie akroteriony. Pozwala na efektowne rozwiązanie obramień otworów, posadzek, schodów i rozmaitych innych elementów. Na wszystkie wspomniane tu elementy sytuacji nakłada się oczywiście rozwój stylów w architekturze rozmaitych cywilizacji, kultur, epok, szkół a także gusty i zamiłowania budujących, założenia ideowe patronów czy fundatorów, warunki miejscowe w sensie dostępności materiałów i utrwalonej tradycji ich stosowania, poziom technologiczny i konkretne umiejętności warsztatów, mistrzów, architektów. Centra ceramiczne W krótkim artykule nie ma możliwości przedstawienia historii ceramiki budowlanej nawet w zarysie. Niemniej jednak warto zaprezentować najważniejsze ceramiczne regiony artystyczne i centra produkcji i zastosowania cegły. Ceramiczny akroterion zdobiący przyczółek budowli greckiej 66

5 Ceglane mury Koloseum i Bazyliki Maksencjusza w Rzymie Mezpotamia Pierwszym z nich była Mezopotamia. Cegłę (surową) stosowano tam już w czasach prehistorycznych. Świątynie stawiane w Suzie czy Uruk w połowie IV tysiąclecia p.n.e. z cegły suszonej dekorowane były mozaiką z barwnych cegieł, tworzącą wzór dywanowy. 1) Cegła niewypalona (i rzadziej wypalona) była podstawowym materiałem budowlanym Sumeru i Akkadu, które to cywilizacje kwitły w okresie XXVII-XXV w. p.n.e. Pewne pojęcie o ich poziomie rozwoju daje świątynia w El-Obeid, charakteryzująca się złożoną artykulacją fasad i wykorzystywaniem techniki inkrustacji w ich zdobieniu. Trzeba jednak stwierdzić, że z czasów tych zachowało się stosunkowo mało konkretnych zabytków. Znacznie więcej przykładów zastosowania cegły znajdujemy w sztuce Asyrii, Nowego Babilonu i Persji. Ceglany Babilon Szczytowy punkt rozwoju sztuki asyryjskiej, mającej swe korzenie w III tysiącleciu p.n.e., przypada na I tysiąclecie p.n.e. W jej architekturze pojawiają się bogato dekorowane ceramiką architektoniczną, gigantyczne obronne zespoły pałacowo świątynne, wznoszone według zasady symetrii osiowej i wyposażane we fryzy i panneaux z glazurowanych płytek. Sąsiadowały one z malowidłami ściennymi, rzeźbami i płaskorzeźbami w kamieniu, wyrobami z metalu itd. Istniały one w Chorsabadzie (Dur-Szarrukin), Til-Barsib, w pałacach Sargona i budownictwie Assurbanipala. Po upadku Asyrii odtworzone zostało państwo babilońskie (VII-VI w. p.n.e.). Rozkwit budownictwa nastąpił tu za czasów Nabuchodonozora. Miasto Babilon zostało wówczas rozbudowane z ogromnym przepychem, a podstawowym materiałem była tu cegła. Znajdowały się w nim pałace władcy, w tym słynne wiszące ogrody legendarnej królowej Semiramidy jeden z cudów świata starożytnego, ogromny ziggurat o wysokości dochodzącej do 90 m i szereg innych budowli. Całość otoczona była potrójnym rzędem murów z wieżami i bramami. Jedną z nich jest słynna zrekonstruowana Brama Isztar, przez którą do miasta wchodziły procesje. Składały się na nią cztery wieże i łuk środkowy; wszystko pokryte jaskrawą dekoracją z glazurowanej cegły, przedstawiającą realne i fantastyczne zwierzęta oraz tworzącą artykulację i ornament. Staroperskie pałace w Persepolis i w Suzie były również dekorowane ceramiką architektoniczną. Szczególnie wysoki stopień rozwoju osiągnęła ona w okresie panowania dynastii Achmenidów (V w. HISTORIA 1) Po wiekach o produkcji takiej cegły pisał w swym traktacie o architekturze Marcus Vitruvius Pollo (Witruwiusz, ks. II, rozdz. 8): Cegły trzeba wyrabiać z białawej gliny kredowej albo z czerwonej albo ze spoistej gliny piaszczystej. /.../ Wyrabiać zaś trzeba cegły na wiosnę albo w jesieni aby równomiernie wysychały/.../. Najprzydatniejsze jednak będą przygotowane na dwa lata wcześniej, przed upływem tego czasu nie mogą bowiem wyschnąć dostatecznie /.../. Od czasów sumeryjskich nic się pod tym względem nie zmieniło do dziś Pons Fabritius w Rzymie Fot. P. Pencakowski 67

6 HISTORIA p.n.e.). Najsłynniejszy jest tu fryz w pałacu w Suzie, przedstawiający gwardię królewską uzbrojoną w łuki, włócznie i tarcze; są też złożone z barwnych płytek ceramicznych fantastyczne zwierzęta. Trzeba dodać, że stosowano również dekorację stiukową i inne techniki zdobienia. Kopuła świątyni Minerva Medica w Rzymie Architektura i budownictwo Międzyrzecza kontynuowało i rozwijało tradycyjną technikę budowania i zdobienia z wykorzystaniem ceramiki również w epokach późniejszych. Architektura epoki hellenistycznej, budownictwo królestwa Partów (I w. p.n.e. III w. n. e.) Sassanidów (lata n. e.) a przede wszystkim, począwszy od połowy VII w. n.e. a skończywszy na naszych czasach budownictwo sakralne, pałacowe i obronne islamu mieszczą się w mniejszym lub większym zakresie w tym nurcie. Architekci ostatniego szacha Iranu czy dyktatora Iraku Saddama Husaina kontynuują pod tym względem dzieło swych poprzedników sprzed wieków i tysiącleci. Ważną rolę odgrywa tu ceramika dekoracyjna z terakoty oraz pokrycia dachowe: greckie dachówki ceramiczne różnych odmian, dekoracyjne formy ceramiczne doświetlające poddasza i odprowadzające wodę opadową z dachu, narożne i szczytowe akroteriony, partie fryzów palmetowych i in. Zdobiono nimi budowle drewniane i murowane z kamienia. Znajduje się je w ramach wykopalisk archeologicznych w Grecji, Azji Mniejszej, Italii, Sycylii itd. Oprócz tego produkowana byłą masowo płaska cegła służąca do wznoszenia murów. Upraszczając nieco zagadnienie pisał o tym cytowany już wyżej rzymski teoretyk architektury Witruwiusz (ks. II, rozdz. 3): Wyrabia się trzy rodzaje cegieł: jeden, zwany po grecku lidyjskim, jest w użyciu u nas [tj. w Rzymie]; są to cegły na półtorej stopy długie a na stopę szerokie. Pozostałych dwóch używają w budownictwie Grecy. Jeden z nich nazywa się /.../ pentadoron, drugi tetradoron. Wyrazem doron Grecy oznaczają dłoń /.../. Budowle publiczne buduje się z cegieł pięciodłoniowych /.../, prywatne z czterodłoniowych /.../. Obok tych cegieł wyrabia się półcegły/.../. Dalej opisane zostały sposoby wiązania przedstawionej powyżej cegły. Znakomite dziedzictwo greckiej ceramiki budowlanej miało znaleźć swój ciąg dalszy w czasach rzymskich oraz w architekturze bizantyjskiej i postbizantyjskiej, której tradycja przekazywana w ramach prawosławia przeżyła cesarstwo wschodnie, ostatecznie podbite przez Turków w r i była kontynuowana po wiek XIX i XX w krajach, gdzie do dziś istnieje Kościół Grecki. C.D.N. 68 Grecja Cegłę stosowano również w starożytnej Grecji. Architektura grecka narodziła się i ukształtowała właściwe dla siebie systemy kształtowania formy (porządki architektoniczne) w ramach budownictwa drewnianego. Jednak ceramikę architektoniczną stosowano tu od najdawniejszych czasów, a cegła zarówno surowa, jak i palona była również szeroko wykorzystywana jako materiał budowlany, szczególnie w epoce greckiej kolonizacji i podbojów basenu Morza Śródziemnego i obszarów leżących dalej na wschód, mających własne tradycje stosowania ceramiki architektonicznej. dr Paweł Pencakowski