WIEK MENARCHE DZIEWCZĄT Z TERENU WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO W XX I NA POCZĄTKU XXI WIEKU

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e WIEK MENARCHE DZIEWCZĄT Z TERENU WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO W XX I NA POCZĄTKU XXI WIEKU AGE AT MENARCHE OF GIRLS FROM THE POMERANIAN PROVINCE IN THE 20 TH AND AT THE BEGINNING OF THE 21 ST CENTURIES Bogdan Zaworski Akademia Pomorska Zakład Biologii Populacji i Dydaktyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk zaworskibogdan@poczta.fm ABSTRACT The aim of this study is an analysis of intergeneration changes in the menarcheal age of girls from the area of present Pomeranian Province, who were born in The study summarizes reports done by other authors and results of the author s own research. The materials involving country and city girls were collected with the use of status quo method (in ) and prospective method (in ). The issue of the age at menarche and its changes in time in the area in question is poorly documented and not well-known. In mean age at menarche of country girls decreased by one and a half year. Currently it is years according to status quo method and years according to longitudinal studies. Acceleration of the menarcheal age of country girls from the same area was 0.82 year in the years of Lack of suitable comparative data made it impossible to carry out a detailed analysis of secular changes in the age at menarche of the girls from the area under research. Słowa kluczowe: wiek menarche, trend sekularny, akceleracja, rozwój fizyczny, dzieci pomorskie Key words: age at menarche, secular trend, acceleration, physical development, Pomeranian children WPROWADZENIE Niniejsza praca ma charakter przeglądowy, jej celem jest analiza zmian międzypokoleniowych wieku menarche dziewcząt wiejskich i miejskich z terenu obecnego województwa pomorskiego na podstawie dotychczasowych analiz przeprowadzonych przez innych autorów i wyników badań własnych. 137

2 MATERIAŁ I METODY BADAŃ W pracy wykorzystano dostępne w piśmiennictwie antropologicznym informacje dotyczące wieku osiągania dojrzałości płciowej przez dziewczęta wiejskie i miejskie z terenu obecnego województwa pomorskiego. Uwzględnione pozycje piśmiennictwa obejmują dane dziewcząt/kobiet urodzonych w latach , pochodzących z róŝnych części analizowanego terytorium. W cytowanych pracach stosowano róŝne metody gromadzenia danych o wieku pierwszej miesiączki (metoda retrospektywna, metoda status quo ), stosowano róŝne sposoby określania wieku menarche (metoda analizy probitów, metoda Behrensa-Kärbera, średnia arytmetyczna z dat pojawienia się pierwszej menstruacji). Materiały własne zostały zebrane przy uŝyciu metody status quo (badania dziewcząt wiejskich i miejskich w latach ) i metodą obserwacji ciągłych (badania dziewcząt wiejskich z Kaszub w latach w ramach tzw. Kaszubskich Badań Longitudinalnych). W badaniach z uŝyciem metody status quo uwzględniono dziewczęta ze starszych klas szkoły podstawowej (klasy IV-VI) i gimnazjum, w wieku od 10 do 16 lat, z sześciu gmin wiejskich województwa pomorskiego (Borzytuchom, Kołczygłowy, Łęczyce, Potęgowo, StęŜyca i Sulęczyno). Łącznie badaniami objęto 1130 dziewcząt. Obserwacje ciągłe prowadzono u dziewcząt urodzonych w latach , pochodzących z trzech gmin powiatu kartuskiego (Chmielno, Kartuzy i Sierakowice). Dla danych zebranych metodą status quo średni wiek menarche wyznaczano metodą probitów (Furdal 1989). Bardziej szczegółowe informacje dotyczące badań własnych i badań cytowanych autorów przedstawiono w dalszej części pracy. Uzyskane wyniki zebrano w tabelach 1-9. Tabela 9 prezentuje zestawienie wyników dotyczących wieku menarche dziewcząt z analizowanego obszaru. Rezultaty te uzyskano na podstawie badań własnych i prac innych autorów. Badania Kowalskiej (1966) 138 WYNIKI Pierwsze informacje o wieku menarche kobiet z terenu obecnego województwa pomorskiego pochodzą z badań Kowalskiej (1966). Rozpatrywana przez autorkę grupa 183 kobiet pochodziła ze wsi powiatu puckiego (wyłącznie miejscowości półwyspu Hel). Grupę tę podzieliła Kowalska według roku urodzenia na trzy części: roczniki , i Autorka zebrała materiał metodą retrospektywną, tzn. pytała dorosłe kobiety, kiedy (w jakim wieku) wystąpiła u nich pierwsza miesiączka. Uzyskane przez nią wyniki prezentuje tabela 1. Wynika z niej, Ŝe kobiety urodzone w latach zaczynały Tabela 1 Wiek menarche kobiet helskich urodzonych w latach według Kowalskiej (1966) metoda retrospektywna Table 1 Age at menarche of women from Hel born in according to Kowalska (1966) retrospective method Roczniki x Min.-Max. Liczebność , , , Ogółem 1) 14, ) Wyliczenia własne

3 miesiączkować o ponad dwa i pół miesiąca później niŝ urodzone w pierwszych dwóch dekadach XX wieku oraz prawie pięć i pół miesiąca później niŝ te, które urodziły się w latach Zaobserwowane przez Kowalską w trzydziestoleciu zjawisko deceleracji wieku menarche u kobiet helskich mogło być efektem przypadkowych wyników, spowodowanych bardzo małą liczebnością grupy kobiet z roczników , wynoszącą zaledwie 20. Średni wiek menarche wszystkich zbadanych przez Kowalską kobiet z półwyspu Hel wynosił 14,88 roku. Badania Łaski-Mierzejewskiej (1968) Kolejne badania tempa dojrzewania płciowego dziewcząt z terenu obecnego województwa pomorskiego przeprowadziła w roku 1966 Łaska-Mierzejewska (1968). Materiał zgromadzony przez autorkę obejmował dane 643 dziewcząt w wieku od 10,5 do 18,5 roku zamieszkujących półwysep Hel. Łaska-Mierzejewska (1968), wykorzystując metodę status quo (metoda tak nie ), przebadała dziewczęta we wszystkich szkołach ośmioklasowych w obrębie półwyspu, tj. w Helu, Jastarni, Kuźnicy, Chałupach i Władysławowie. Informacje dotyczące dziewcząt starszych, ale równieŝ pochodzących z półwyspu, autorka zebrała w LO i szkole zawodowej w Pucku, a takŝe w Jastarni od absolwentek szkoły pod- Tabela 2 Średnie arytmetyczne wieku menarche róŝnych grup dziewcząt zamieszkałych na półwyspie Hel na podstawie badań z 1966 roku, obliczone metodą Behrensa-Kärbera (Łaska-Mierzejewska 1968) metoda status quo Table 2 Mean age at menarche of different groups of girls living on Hel Peninsula on the basis of research from 1966, calculated with Behrens-Kärber s method (Łaska-Mierzejewska 1968) status quo method Nazwa grupy dziewcząt N x E x Rdzenne 1) ,82 0,13 Urodzone na półwyspie 2) ,80 1,17 Pochodzące z półwyspu (rdzenne + urodzone na półwyspie) ,84 0,24 Napływowe z powiatu puckiego (poza półwyspem) 3) 63 13,94 0,24 Napływowe z terenu całej Polski 4) ,56 0,12 Wszystkie zamieszkałe na półwyspie ,77 0,08 E x błąd standardowy średniej arytmetycznej 1) Dziewczęta rdzenne dziewczęta urodzone na półwyspie, których przynajmniej jedno z rodziców równieŝ urodziło się na półwyspie. 2) Dziewczęta urodzone na półwyspie te, których rodzice w róŝnym czasie osiedlili się na półwyspie. 3) Dziewczęta napływowe z powiatu puckiego (poza półwyspem) dziewczęta urodzone w róŝnych miejscowościach powiatu puckiego (oprócz półwyspu Hel), które zamieszkały na terenie półwyspu w róŝnym okresie swego Ŝycia. 4) Dziewczęta napływowe z terenu całej Polski dziewczęta urodzone w róŝnych regionach Polski, które zamieszkały na terenie półwyspu w róŝnym okresie swego Ŝycia. 139

4 stawowej, które nie kontynuowały nauki. Innym zamierzeniem badań Łaski-Mierzejewskiej (1968), oprócz określenia wieku menarche dziewcząt zamieszkujących Półwysep Helski, była analiza zróŝnicowania tej cechy w zaleŝności od pochodzenia terytorialnego dziewcząt i ich rodziców. Autorka wyróŝniła trzy grupy dziewcząt: rdzenne, urodzone na półwyspie i napływowe (objaśnienia pod tabelą 2). Charakterystyki statystyczne wieku menarche (średnie arytmetyczne i ich błędy standardowe) dziewcząt z półwyspu Hel (w całości materiału oraz w grupach wyróŝnionych ze względu na pochodzenie), obliczone przez Łaskę-Mierzejewską (1968) metodą Behrensa-Kärbera przedstawia tabela 2. W całości materiału średni wiek menarche wynosił 13,77 roku. Spośród wyróŝnionych grup najwcześniej zaczynały miesiączkować dziewczęta napływowe z terenu całej Polski (13,56 roku), następnie w kolejności: dziewczęta urodzone na półwyspie (13,80 roku), dziewczęta rdzenne (13,82 roku), a najpóźniej dziewczęta napływowe z powiatu puckiego poza półwyspem (13,94 roku). Średni wiek menarche wszystkich zbadanych dziewcząt z Mierzei Helskiej autorka obliczyła równieŝ metodą probitów wynosił on 13,778 ± 0,082 roku (odchylenie standardowe 1,129 roku, po skorygowaniu 1,076 roku). Zdaniem Łaski-Mierzejewskiej (1968), zakwalifikowanie dziewcząt, szczególnie z grupy rdzennych i urodzonych na półwyspie, do któregokolwiek z tradycyjnie wyróŝnianych środowisk społecznych (miasto, miasteczko, wieś czy środowisko inteligenckie, robotnicze, chłopskie) jest niemoŝliwe. Na podstawie zgromadzonych danych ankietowych dotyczących zawodu ojca autorka ustaliła, Ŝe na półwyspie nie było ludności rolniczej. Ludność rdzenna w 65% zajmowała się rybołówstwem. Ojcowie dziewcząt urodzonych na Helu byli niemal w równej części rybakami, rzemieślnikami, pracownikami fizycznymi (20-30%) i pracownikami umysłowymi (19%). Ojcowie dziewcząt napływowych z całej Polski byli w przewaŝającej części pracownikami umysłowymi, a dziewcząt napływowych z powiatu puckiego pracownikami fizycznymi. Wszystkie miejscowości półwyspu są miejscowościami wypoczynkowymi, co stanowi źródło znacznych dodatkowych dochodów ludności (Łaska-Mierzejewska 1968). Średni wiek menarche dziewcząt z półwyspu Hel zbadanych przez Łaskę-Mierzejewską (1968) jest nieco ponad rok niŝszy niŝ kobiet helskich objętych badaniami przez Kowalską (1966). W 1966 roku niektóre miejscowości półwyspu Hel były miastami (Hel i Władysławowo), inne osiedlami typu miejskiego (Jastarnia), a jeszcze inne wsiami (Chałupy, Kuźnica). Hel i Władysławowo otrzymały prawa miejskie w 1963 roku (Hel po raz drugi) i obecnie są siedzibami gmin miejskich. Jastarnia natomiast uzyskała prawa miejskie w 1973 roku i aktualnie równieŝ jest siedzibą gminy miejskiej. Kuźnica to osada leŝąca dzisiaj na obszarze Jastarni (dzielnica Jastarni), a Chałupy to wieś zlokalizowana w granicach administracyjnych Władysławowa. Wszystkie wymienione miejscowości znajdują się w powiecie puckim, w województwie pomorskim. Badania Łaski-Mierzejewskiej (1980) Badania wieku menarche dziewcząt z Półwyspu Helskiego, analogiczne do przeprowadzonych w 1966 roku, Łaska-Mierzejewska (1980) powtórzyła w 1976 roku. Materiał zebrany przez autorkę stanowiły dane 530 dziewcząt uczęszczających do tych samych, co w przypadku badań z 1966 roku, placówek szkolnych. Wyliczony metodą probitów średni wiek menarche dziewcząt zamieszkujących półwysep wynosił 13,24 roku i był o ponad pół roku niŝszy niŝ w grupie dziewcząt zbadanych 10 lat wcześniej (tab. 2 i 3). W materiale z 1976 roku pierwsza miesiączka pojawiała się najwcześniej u dziewcząt napływowych 140

5 Tabela 3 Charakterystyka statystyczna wieku menarche róŝnych grup dziewcząt zamieszkałych na Półwyspie Helskim na podstawie badań z 1976 roku (Łaska-Mierzejewska 1980) metoda status quo i analiza probitów Statistical characteristics of menarcheal age of different groups of girls living on the Hel Peninsula on the basis of research from 1976 (Łaska-Mierzejewska 1980) status quo method and method of analysing probits Table 3 Nazwa grupy dziewcząt N x E x s A Rdzenne ,34 0,12 1,06 0,48 Urodzone na półwyspie ,25 0,15 0,98 0,55 Napływowe z powiatu puckiego (poza półwyspem) 62 13,23 0,25 1,02 0,71 Napływowe z terenu całej Polski ,90 0,21 1,23 0,66 Wszystkie zamieszkałe na półwyspie ,24 0,08 1,01 0,53 A wielkość akceleracji wieku menarche dziewcząt helskich w latach E x błąd standardowy średniej arytmetycznej z terenu całej Polski, przeciętnie w wieku 12,90 roku, natomiast najpóźniej zaczęły dojrzewać dziewczęta rdzenne, średnio w wieku 13,34 roku (według danych z 1966 roku równieŝ najwcześniej zaczęły menstruować dziewczęta napływowe z całej Polski, zaś najpóźniej napływowe pochodzące z powiatu puckiego). Ponadto dziewczęta napływowe wykazały większą akcelerację wieku menarche niŝ rdzenne i urodzone na półwyspie. Na podstawie zgromadzonych danych Łaska-Mierzejewska (1980) odnotowała równieŝ duŝe zróŝnicowanie badanej cechy dziewcząt w zaleŝności od liczby rodzeństwa i wykształcenia ojca. W 1976 roku ojcowie dziewcząt helskich byli w przewaŝającej części rybakami (38%), pracownicy fizyczni i rzemieślnicy stanowili po 22%, a pracownicy umysłowi 18% ojców. Badania Buchwalda (1997) W latach Buchwald przeprowadził badania wieku menarche dziewcząt wiejskich z północnego regionu Polski, obejmującego cztery ówczesne województwa: gdańskie, bydgoskie, toruńskie i ciechanowskie. Województwo gdańskie reprezentowały dziewczęta uczęszczające do szkół podstawowych w trzech miejscowościach: Skarszewach, Kleszczewie i Krokowej. Skarszewy to obecnie miasto w województwie pomorskim, w powiecie starogardzkim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Skarszewy. Krokowa to wieś gminna połoŝona w województwie pomorskim, w powiecie puckim. Kleszczewo to wieś w województwie pomorskim, w powiecie gdańskim, w gminie Trąbki Wielkie (w swojej pracy autor nie sprecyzował dokładniej przynaleŝności administracyjnej tej ostatniej miejscowości; według podziału administracyjnego Polski z lat w granicach ówczesnego województwa gdańskiego leŝała ponadto miejscowość Kleszczewo Kościerskie 141

6 obecnie wieś połoŝona w województwie pomorskim, w powiecie starogardzkim, w gminie Zblewo). W celu ustalenia wieku menarche dziewcząt z terenu północnej Polski Buchwald zastosował metodę retrospektywną, uwzględniając tylko dziewczęta juŝ miesiączkujące. Badaną grupę tworzyło łącznie 656 uczennic starszych klas szkół podstawowych, w tym 314 z województwa gdańskiego. W analizowanej pracy Buchwalda brak jest szczegółowych informacji o wieku badanych i roku ich urodzenia. Jednak z zamieszczonej w niej ryciny 1 (s. 15) moŝna odczytać, Ŝe w trakcie badań zdecydowana większość dziewcząt była w wieku od 12 do 16 lat. MoŜna zatem przyjąć, Ŝe urodziły się one mniej więcej w latach Dla ułatwienia analiz porównawczych charakterystyki statystyczne wieku menarche podane przez Buchwalda w miesiącach przeliczono na lata i setne części roku. Uzyskane wyniki zestawiono w tabeli 4. Wynika z niej, Ŝe średnia arytmetyczna wieku pierwszej miesiączki dziewcząt wiejskich z województwa gdańskiego badanych w latach przez Buchwalda wynosiła 13,27 roku. Ponadto, dziewczęta z Krokowej zaczynały miesiączkować przeciętnie pół roku później niŝ ich rówieśnice ze Skarszew i Kleszczewa. Zdaniem Buchwalda, jest to efekt zróŝnicowania warunków socjalno-bytowych rodzin w środowisku wiejskim. W porównaniu z innymi miejscowościami Krokowa charakteryzowała się wysoką dzietnością rodzin oraz niŝszym poziomem edukacji rodziców, zwłaszcza matek. Wiek rozpoczęcia miesiączkowania dziewcząt zbadanych przez Buchwalda, urodzonych średnio w 1977 roku jest niemal identyczny jak dziewcząt z Mierzei Helskiej zbadanych w 1976 roku, a urodzonych przeciętnie w 1962 roku, czyli 15 lat wcześniej. NaleŜy podkreślić, Ŝe metoda retrospektywna polegająca na pytaniu dziewcząt (kobiet), w jakim wieku (kiedy) wystąpiła u nich pierwsza miesiączka ma dwa źródła błędu. Pierwsze to niedoskonałość pamięci, a drugie pomijanie w analizie dziewcząt, które jeszcze nie zaczęły miesiączkować. Ten drugi błąd powoduje zaniŝanie średniej wieku menarche w grupach dziewcząt badanych tą metodą (Łaska-Mierzejewska 1968, Milicer 1968, Zaworski 2007b). Tabela 4 Parametry statystyczne wieku menarche dziewcząt wiejskich ze Skarszew, Kleszczewa i Krokowej (Buchwald 1997) metoda retrospektywna Table 4 Statistical parameters of menarcheal age of country girls from Skarszewy, Kleszczewo and Krokowa (Buchwald 1997) retrospective method Miejscowość N x s Skarszewy i Kleszczewo ,07 1,02 Krokowa ,58 0,77 Ogółem ,27 - Charakterystyki statystyczne podane przez Buchwalda (1997) w miesiącach przeliczono na lata i setne części roku 142

7 Badania własne z lat Badania wieku menarche dziewcząt z województwa pomorskiego przeprowadzone pod kierunkiem autora niniejszej pracy oparte były na dwóch metodach: metodzie status quo i metodzie prospektywnej (obserwacji ciągłych). Pierwsze z badań, przeprowadzone w latach (Zaworski i Połóg 2005, Zaworski 2007a, b, c), objęło zarówno dziewczęta wiejskie, jak i miejskie, natomiast drugie, trwające od 1999 do 2006 roku, wyłącznie dziewczęta wiejskie (Zaworski 2007b). W skład grupy dziewcząt wiejskich ankietowanych w latach weszły uczennice z 12 szkół podstawowych (uwzględniono dziewczęta z klas IV-VI) i 10 gimnazjów na terenie sześciu gmin województwa pomorskiego: Borzytuchomia i Kołczygłów (pow. bytowski), Łęczyc (powiat wejherowski), Potęgowa (pow. słupski), StęŜycy i Sulęczyna (pow. kartuski). Łącznie w obu typach szkół zebrano dane od 1130 dziewcząt w wieku od 10 do 16 lat, urodzonych w latach (średnio w 1992 roku). Wiek menarche zbadanych dziewcząt w całości materiału oraz w podziale na gminy (gminy Borzytuchom i Kołczygłowy oraz StęŜyca i Sulęczyno ze względu na sąsiedztwo rozpatrywano łącznie) wyznaczono metodą probitów czyli najmniejszych kwadratów (Furdal 1989). Rozkłady liczebności oraz frakcje procentowe dziewcząt menstruujących i niemenstruujacych w grupach wieku kalendarzowego przedstawia tabela 5. Częstość występowania menarche w grupach wiekowych dziewcząt wiejskich z województwa pomorskiego zbadanych w latach (dane własne) Occurrence of menarche in age groups of country girls from Pomeranian Province examined in (author s own data) Tabela 5 Table 5 Grupa wieku Liczba Występowanie menarche zbadanych Nie Tak Nie (%) Tak (%) ,0 0, ,2 1, ,0 9, ,2 37, ,4 77, ,2 92, ,0 100,0 Razem Dziewczęta wiejskie z województwa pomorskiego zaczynały miesiączkować pomiędzy 11 i 15 rokiem Ŝycia. Spośród dziewcząt 11-letnich tylko 3 zaczęły miesiączkować. Średni wiek menarche dziewcząt ze wszystkich uwzględnionych w badaniach szkół wynosił 13,33 roku, ale w poszczególnych gminach był on dość zróŝnicowany (tab. 6). Najwcześniej, 143

8 Wiek menarche dziewcząt wiejskich z województwa pomorskiego (dane własne) metoda status quo i analiza probitów Age at menarche of country girls from Pomeranian Province (author s own data) status quo and analysing probits methods Tabela 6 Table 6 Gmina Region badań Powiat Lata badań Rok urodzenia N x s Potęgowo 1) słupski ,37 0,97 Łęczyce 2) wejherowski ,08 1,25 Borzytuchom 2) i Kołczygłowy bytowski ,10 1,06 StęŜyca i Sulęczyno kartuski ,04 1,75 Ogółem ,33 1,08 1) Zaworski i Połóg 2005, Zaworski 2007a, c 2) Zaworski 2007a, c przeciętnie w wieku 13,04 roku, zaczynały miesiączkować uczennice z gmin StęŜyca i Sulęczyno, najpóźniej natomiast dziewczęta ze szkół w Łupawie, Potęgowie i Skórowie w gminie Potęgowo (13,37 roku). RóŜnica pomiędzy tymi grupami wyniosła cztery miesiące. O późnym wieku menarche dziewcząt z gminy Potęgowo sygnalizowano juŝ we wcześniejszych pracach (Zaworski i Połóg 2005, Zaworski 2007a, c). Wszystkie wymienione powyŝej gminy województwa pomorskiego są gminami typowo rolniczymi. W większości z nich (z wyjątkiem gmin StęŜyca i Sulęczyno) do czasu wejścia w naszym kraju gospodarki rynkowej funkcjonowały liczne państwowe gospodarstwa rolne. Największa ich ilość występowała w gminie Potęgowo. PGR-y, w liczbie 13, obejmowały tam ponad połowę sołectw. W gminie Kołczygłowy działało 6 PGR-ów, w gminie Łęczyce 5, a w gminie Borzytuchom 2 (Zaworski 2007a). Skutkami upadku państwowych gospodarstw rolnych, przede wszystkim w gminie Potęgowo, stały się: wysokie bezrobocie, niskie kwalifikacje zawodowe i niski poziom wykształcenia męŝczyzn i kobiet rodziców zbadanych dziewcząt (Zaworski 2007a). MoŜna zatem przypuszczać, Ŝe późny wiek menarche dziewcząt z gminy Potęgowo w porównaniu z dziewczętami z innych regionów województwa pomorskiego (a takŝe kraju) jest skutkiem niekorzystnej sytuacji socjalno-bytowej i materialnej rodzin z tej gminy. W zestawieniu z grupami dziewcząt z innych gmin wiejskich województwa pomorskiego, młode mieszkanki gminy Potęgowo cechowały się równieŝ zdecydowanie najniŝszym wzrostem (Zaworski 2007a). Powszechnie wiadomo, Ŝe dzieci i młodzieŝ ze środowiska wiejskiego charakteryzują się wolniejszym tempem rozwoju, tzn. późniejszym osiąganiem określonych stadiów rozwojowych, późniejszym dojrzewaniem i wystąpieniem menarche u dziewcząt w porównaniu z miejskim rówieśnicami (Szemik 1986, Jedlińska 1987, Hulanicka i in. 1990, Ignasiak i in. 1992, Zaworski 1999). W celu określenia róŝnic środowiskowych wieku menarche dziewcząt z województwa pomorskiego (w aspekcie miasto wieś) przeprowadzono 144

9 w latach badania tej cechy u dziewcząt z Lęborka. Materiał zgromadzony w Lęborku obejmował dane 381 dziewcząt w wieku od 10 do 16 lat, z dwóch szkół podstawowych i dwóch gimnazjów. Średni wiek menarche dziewcząt lęborskich wyznaczony metodą probitów wynosił 12,95 roku (s = 1,29). Oznacza to, Ŝe zaczynały one miesiączkować cztery i pół miesiąca wcześniej niŝ dziewczęta wiejskie. Pomijając gminę Potęgowo, róŝnice pomiędzy średnim wiekiem pierwszej miesiączki dziewcząt lęborskich i dziewcząt z kaŝdej z pięciu pozostałych gmin wiejskich były znacznie mniejsze (od 0,09 do 0,15 roku). Obserwacje ciągłe wieku menarche u dziewcząt wiejskich z województwa pomorskiego przeprowadzono w ramach długofalowych badań rozwoju fizycznego dzieci i młodzieŝy wiejskiej z Kaszub, tzw. Kaszubskich Badań Longitudinalnych. Badania te objęły 184 dziewczęta urodzone w latach , uczęszczające w momencie rozpoczęcia badań do 9 szkół podstawowych w miejscowościach: Chmielno, Gowidlino, Kolonia, Łyśniewo, Mirachowo, Puzdrowo, Staniszewo, Tuchlino i Załakowo. Miejscowości te są połoŝone na terenie trzech gmin (Chmielno, Kartuzy i Sierakowice) w powiecie kartuskim. Po ukończeniu nauki w szkole podstawowej przewaŝająca część dziewcząt zaczęła uczęszczać do gimnazjów w innych miejscowościach (Zaworski 2007b). Zastosowana w badaniach metoda prospektywna, dająca bardzo dokładne wyniki, polega na obserwacji grupy dziewcząt, z których Ŝadna nie zaczęła jeszcze miesiączkować. Dziewczęta te w pewnych odstępach czasu są pytane, czy juŝ miesiączkują. Badania trwają do momentu, gdy u wszystkich dziewcząt stwierdzi się miesiączkę. Wiarygodność podawanej przez dziewczęta daty rozpoczęcia miesiączkowania moŝna weryfikować przy kolejnym badaniu. Jednak w związku z tym, Ŝe pierwsza miesiączka moŝe wystąpić zarówno w 10, jak i 16 roku Ŝycia, zastosowanie tej metody wymaga bardzo długiego oczekiwania na wynik. Mankamentem jest ponadto tendencja do zmniejszania się (ubytku) liczby badanych, typowa dla badań longitudinalnych (Łaska-Mierzejewska 1968, Milicer 1968, Zaworski 2007b). Badania wieku menarche w analizowanej grupie dziewcząt wiejskich z Kaszub trwały łącznie około 6 i pół roku. Rozpoczynano je w IV klasie szkoły podstawowej. O fakt wystąpienia pierwszej menstruacji pytano dziewczęta dwa razy w roku: po raz pierwszy w trakcie corocznie wykonywanych pomiarów antropometrycznych (tj. w marcu lub kwietniu), a po raz drugi we wrześniu. Na podstawie zebranych danych sporządzono dla całego materiału rozkład częstości wieku menarche, a jego normalność oceniono, opierając się na wyniku testu W Shapiro-Wilka. Następnie dla całości materiału, w podziale na gminy i rok urodzenia dziewcząt, wyliczono podstawowe charakterystyki statystyczne analizowanej cechy. Uzyskane wyniki zebrano w tabelach 7 i 8. Rozkład wieku menarche w analizowanej grupie dziewcząt ze wsi kaszubskich był rozkładem normalnym (W Shapiro-Wilka = 0,975; p < 0,111). Przeciętny wiek wystąpienia pierwszej miesiączki wynosił w badanym zespole 13,23 roku (rozpiętość od 10,41 roku do 16,24 roku; tab. 7 i 8). Najwcześniej, biorąc pod uwagę rok urodzenia, zaczęły miesiączkować dziewczęta urodzone w 1990 roku (13,12 roku), a najpóźniej z rocznika 1989 (13,33 roku; tab. 7). Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania (zamieszkiwaną gminę), najwcześniej przeciętnie w wieku 13,09 roku pierwsza miesiączka wystąpiła u mieszkanek gminy Kartuzy (tab. 8). Prawie miesiąc później zaczynały miesiączkować dziewczęta z gminy Chmielno, a trzy miesiące później dziewczęta ze szkół w gminie Sierakowice (Zaworski 2007b). Dziewczęta kaszubskie objęte badaniami ciągłymi miały niemal identyczny wiek menarche jak dziewczęta wiejskie z trzech powiatów woj. pomorskiego (bytowskiego, słupskiego i wejherowskiego), urodzone w latach (średnio w 1991 roku). Średnia 145

10 Tabela 7 Wiek menarche dziewcząt wiejskich z Kaszub urodzonych w latach (Zaworski 2007b) na podstawie danych prospektywnych Table 7 Age at menarche of country girls from Kashubia born in (Zaworski 2007b) on the basis of prospective data Rok urodzenia N x s Min. Max. Mediana ,25 1,19 10,48 15,30 13, ,33 1,34 10,41 16,24 13, ,12 1,07 11,27 15,56 13,08 Całość ,23 1,21 10,41 16,24 13,25 Tabela 8 Wiek menarche dziewcząt wiejskich z wybranych gmin powiatu kartuskiego urodzonych w latach (Zaworski 2007b) na podstawie danych prospektywnych Table 8 Age at menarche of country girls from selected communes of Kartuzy district born in (Zaworski 2007b) on the basis of prospective data Gmina N x s Min. Max. Mediana Chmielno 37 13,17 1,13 11,27 15,45 13,19 Kartuzy 57 13,09 1,32 10,46 16,24 13,06 Sierakowice 90 13,34 1,16 10,41 15,56 13,44 Całość ,23 1,21 10,41 16,24 13,25 probitowa wieku menarche tych ostatnich, badanych w latach , wynosiła 13,24 roku (Zaworski 2007b, c). Taki sam wynik (13,24 roku) uzyskała równieŝ Łaska- -Mierzejewska (1980) dla dziewcząt zamieszkałych na Półwyspie Helskim na podstawie badań przeprowadzonych w 1976 roku. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe badane przez wspomnianą autorkę dziewczęta urodziły się w latach (średnio w 1962 roku), a więc około 27 lat wcześniej niŝ omawiane dziewczęta z badań ciągłych. PODSUMOWANIE Z przedstawionego powyŝej przeglądu piśmiennictwa antropologicznego oraz zestawienia rezultatów badań własnych (tab. 1-9) wynika, Ŝe zagadnienie zmian międzypokoleniowych wieku menarche dziewcząt z terenu obecnego województwa pomorskiego jest 146

11 147

12 bardzo słabo udokumentowane i rozpoznane. Mimo iŝ pierwsze informacje o wieku menarche kobiet z rozpatrywanego regionu Polski dotyczą urodzonych na początku ubiegłego stulecia (Kowalska 1966), moŝliwość oceny tempa i kierunku zmian czasowych analizowanej cechy fizjologicznej na przestrzeni kolejnych lat aŝ do chwili obecnej jest bardzo ograniczona (tab. 9). Spowodowane jest to wieloma względami, a najwaŝniejsze z nich są następujące: 1. Stosowanie róŝnych metod badania wieku menarche powoduje uzyskiwanie nie w pełni porównywalnych wyników. Spośród trzech powszechnie stosowanych sposobów gromadzenia danych o wieku pierwszej miesiączki najwięcej zastrzeŝeń, ze względu na niedokładność pamięci, budzi metoda retrospektywna. 2. Niespełnienie przez badającego podstawowych załoŝeń danej metody np. błędne jest zastosowanie do badania wieku menarche metody retrospektywnej w grupie dziewcząt, z których nie wszystkie zaczęły jeszcze miesiączkować. Pominięcie dziewcząt niemiesiączkujących powoduje zaniŝanie wyniku (np. Buchwald 1997). 3. RóŜne sposoby wyznaczania charakterystyk liczbowych wieku menarche (metoda analizy probitów, metoda Behrensa-Kärbera, średnia arytmetyczna z konkretnych dat pierwszej miesiączki) ograniczają ocenę istotności zróŝnicowania cechy. 4. Niewystarczająca liczba obserwacji w próbie moŝe powodować uzyskiwanie przypadkowych i niewiarygodnych wyników, np. średnia wieku menarche kobiet z Półwyspu Helskiego urodzonych w latach została wyliczona na podstawie zaledwie 20 wyników (Kowalska 1966). 5. Trudności z zakwalifikowaniem badanych dziewcząt do wyróŝnionych ze względu na stopień urbanizacji miejsca zamieszkania środowisk (miasto wieś), np. niektóre miejscowości półwyspu Hel pomiędzy badaniami Kowalskiej (1966) i Łaski-Mierzejewskiej (1968, 1980), a takŝe między kolejnymi badaniami Łaski-Mierzejewskiej (1968, 1980) zmieniły status z wiejskiego na miejski. 6. Na tempo dojrzewania płciowego dziewcząt moŝe wpływać specyfika danej populacji. Przykładem populacji o specyficznych warunkach geograficznych, małych tendencjach migracyjnych i jednorodności pod względem etnicznym i socjalnym jest populacja Półwyspu Helskiego (za: Łaska-Mierzejewska 1968). 7. Brak szczegółowych informacji o wieku kalendarzowym badanych dziewcząt, roku ich urodzenia oraz miejscu zamieszkania równieŝ utrudnia analizę przejawów trendu sekularnego wieku menarche. 8. Bardzo mała liczba prac z podjętej problematyki oraz danych porównawczych uniemoŝliwiają ocenę akceleracji wieku menarche dziewcząt z województwa pomorskiego w krótszych odcinkach czasu. W świetle powyŝszego jedyne w pełni porównywalne wyniki dotyczące wieku rozpoczęcia miesiączkowania dziewcząt z pomorskiego pochodzą z badań Łaski-Mierzejewskiej (1968, 1980). Autorka, wykorzystując te same metody gromadzenia danych i wyznaczania wieku menarche oraz rozpatrując ten sam obszar dwukrotnie w odstępie 10 lat, określiła wiek menarche dziewcząt z Półwyspu Helskiego. Łaska-Mierzejewska (1968, 1980) stwierdziła, Ŝe dziewczęta urodzone średnio w roku 1962 w stosunku do urodzonych w roku 1952 obniŝyły wiek menarche o nieco ponad pół roku. Przyjmując za Łaską- -Mierzejewską (1968), Ŝe kobiety helskie badane przez Kowalską (1966) urodziły się średnio w roku 1930 moŝna określić wielkość trendu sekularnego wieku menarche u dziewcząt/kobiet z półwyspu w okresie (biorąc pod uwagę rok urodzenia) wynosił on 1,64 roku, czyli rok i prawie osiem miesięcy. Rezultaty badań własnych dotyczące dziewcząt wiejskich moŝna jedynie porównać z wynikami uzyskanymi przez Kowalską (1966) i Buchwalda (1997). Dziewczęta z sześciu 148

13 wiejskich gmin województwa pomorskiego badane w latach , a urodzone w latach (średnio w 1992 roku) zaczęły miesiączkować o 0,06 roku później niŝ dziewczęta wiejskie z ówczesnego województwa gdańskiego badane przez Buchwalda (1997) w latach (urodzone średnio w 1977 roku). W odniesieniu do danych Kowalskiej (1966) dziewczęta z gmin Borzytuchom, Kołczygłowy, Łęczyce, Potęgowo, StęŜyca i Sulęczyno zaczęły miesiączkować o rok i blisko siedem miesięcy wcześniej. Przyjmując, Ŝe dziewczęta z badań Kowalskiej (1966) urodziły się średnio w 1930 roku, a dziewczęta z sześciu wymienionych powyŝej gmin średnio w 1992 roku stwierdzamy, Ŝe wiek menarche dziewcząt wiejskich z terenu obecnego województwa pomorskiego obniŝał się w tempie dwa i pół miesiąca na dekadę. Zakładając, Ŝe populacja dziewcząt zamieszkałych na półwyspie Hel jest populacją miejską (większość miejscowości, w których Łaska-Mierzejewska (1968, 1980) przeprowadziła swoje badania, to miasta) porównano średni wiek menarche dziewcząt z półwyspu i miasta Lęborka. Dziewczęta lęborskie urodzone średnio w roku 1993 zaczęły miesiączkować o 0,82 roku (prawie 10 miesięcy) i 0,29 roku (trzy i pół miesiąca) wcześniej niŝ odpowiednio dziewczęta z Mierzei Helskiej urodzone średnio w 1952 i 1962 roku. Wyniki badań własnych uzyskane róŝnymi metodami wykazały ponadto, Ŝe wiek pierwszej miesiączki poszczególnych grup dziewcząt wiejskich z terenu obecnego województwa pomorskiego, urodzonych w podobnym czasie jest zbliŝony. RóŜnica pomiędzy średnim wiekiem menarche dziewcząt z sześciu wiejskich gmin województwa pomorskiego wyznaczonym metodą status quo a grupą dziewcząt objętych badaniami ciągłymi w ramach Kaszubskich Badań Longitudinalnych wynosi jeden miesiąc. Oprócz oceny wieku menarche dziewcząt z określonych regionów obecnego województwa pomorskiego, w kilku z wyŝej wymienionych prac rozpatrywany był równieŝ wpływ statusu społeczno-ekonomicznego rodzin na kształtowanie się badanej cechy fizjologicznej dziewcząt. Zaobserwowano duŝe zróŝnicowanie wieku menarche dziewcząt w zaleŝności od wybranych czynników środowiskowych (Łaska-Mierzejewska 1980, Buchwald 1977, Zaworski i Połóg 2005, Zaworski 2007c). WNIOSKI 1. Zagadnienie zmian międzypokoleniowych wieku menarche dziewcząt z terenu obecnego województwa pomorskiego jest bardzo słabo rozpoznane i udokumentowane w piśmiennictwie antropologicznym. 2. W latach (rok urodzenia badanych) wiek menarche dziewcząt wiejskich z badanego obszaru obniŝył się o ponad 1,5 roku. Obecnie wynosi on 13,33 roku według metody status quo i 13,23 roku według danych z badań ciągłych. 3. Akceleracja wieku wystąpienia pierwszej miesiączki u dziewcząt miejskich z analizowanego terytorium wyniosła w latach (rok urodzenia badanych) 0,82 roku. 4. Najdokładniej pod względem zmian sekularnych wieku menarche dziewcząt z obszaru województwa pomorskiego rozpoznany jest Półwysep Helski. 5. Brak odpowiednich danych porównawczych uniemoŝliwia bardziej szczegółową analizę dynamiki zmian międzypokoleniowych wieku pierwszej miesiączki u dziewcząt wiejskich i miejskich z analizowanego terenu. 149

14 LITERATURA Buchwald W Wiek menarche u dziewcząt wiejskich z terenu Polski północnej. Zmienność Biologiczna Człowieka, 4: Furdal S Modelowanie statystyczne w badaniach empirycznych. Seria: Prace i Materiały. Wydawnictwa Instytutu Sportu, Warszawa, 30. Hulanicka B., Brajczewski C., Jedlińska W., Sławińska T., Waliszko A City town village. Growth of children in Poland in Monographies of the Institute of Anthropology. Polish Academy of Science, 7. Ignasiak Z., Sławińska T., Jasiński R., Wolski P., Zaleski A Rozwój fizyczny dzieci wiejskich i miejskich z Dolnego Śląska. W: Biologia populacji ludzkich współczesnych i pradziejowych. F. RoŜnowski (red.). WSP, Słupsk: Jedlińska W Wpływ niektórych czynników środowiska społecznego na wysokość ciała dzieci szkolnych w Polsce. Przegl. Antropol., 51 (1985), 1-2: Kowalska I Wiek i pora roku menarche u kobiet wiejskich i miejskich. Pr. i Mat. Nauk. IMD, 7: Łaska-Mierzejewska T Wiek menarche dziewcząt półwyspu Hel. Przegl. Antropol., 34, 1: Łaska-Mierzejewska T Secular changes in menarche age of girls from the Hel Peninsula and Sub-Carpathians (preliminary report). Studies in Physical Anthropology, 6: Milicer H Wiek menarchy dziewcząt wrocławskich w 1966 r. w świetle czynników środowiska społecznego. Mat. i Pr. Antropol., 76: Szemik M RóŜnice w rozwoju fizycznym dzieci i młodzieŝy z miast i wsi polskich. Przegl. Antropol., 50 (1984), 2: Zaworski B Kształtowanie się wybranych cech somatycznych dzieci kaszubskich w zaleŝności od środowiska Ŝycia. W: Uwarunkowania rozwoju, sprawności i zdrowia. J. Rodziewicz- -Gruhn, J. Wojtyna (red.). WSP, Częstochowa: Zaworski B. 2007a. Status społeczno-ekonomiczny rodzin z terenów popegeerowskich a rozwój fizyczny wychowujących się w nich dzieci (na przykładzie gminy Potęgowo, pow. słupski). Wieś i Rolnictwo, 1 (134): Zaworski B. 2007b. Wiek menarche dziewcząt wiejskich z Kaszub. Wyniki badań longitudinalnych. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio D Medicina. Vol. LXII, suppl. XVIII, 9: Zaworski B. 2007c. Wpływ stratyfikacji społecznej na wiek występowania menarche u dziewcząt wiejskich z województwa pomorskiego. W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red.). Kieleckie Towarzystwo Naukowe. Kielce, 4: Zaworski B., Połóg A Wiek menarche dziewcząt wiejskich z Pomorza Wschodniego (doniesienie wstępne). W: Korektywa i kompensacja zaburzeń w rozwoju fizycznym dzieci i młodzie- Ŝy. K. Górniak (red.). Wyd. AWF Warszawa ZWWF Biała Podlaska, Biała Podlaska, 1: PODZIĘKOWANIE Za pomoc w zorganizowaniu i przeprowadzeniu badań dziękuję mgr mgr Justynie Dysarskiej, Mai Fedro, Patrycji Pionk, Agnieszce Połóg, Jackowi Romanowi, Dominice Rompskiej, Iwonie Tesmer, Bartłomiejowi Woźniakowi i Michalinie Zaworskiej oraz Pani Kazimierze Ulanowskiej. Dziękuję równieŝ rodzicom badanych dzieci za wyraŝenie zgody na badanie ich dzieci oraz dyrektorom placówek szkolnych za przychylność, wyrozumiałość i pomoc w trakcie badań. 150