KOMPETENCJE I PRAKTYKI WIZUALNE LEPIEJ WIDZIEĆ RAPORT Z BADAŃ ILOŚCIOWYCH

Transkrypt

1 KOMPETENCJE I PRAKTYKI WIZUALNE LEPIEJ WIDZIEĆ RAPORT Z BADAŃ ILOŚCIOWYCH Agnieszka Figiel Łukasz Rogowski Krzysztof Stachura Współpraca: Marek Krajewski Poznań 2014 Badania do projektu Lepiej Widzieć. Kompetencja wizualna jako element kompetencji codzienności. Zarządzanie kompetencjami oraz rola nowych mediów w ich kształtowaniu i realizacji zostały sfinansowane ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach programu Obserwatorium Kultury. 1

2 SPIS TREŚCI I. WPROWADZENIE: ZAŁOŻENIA TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE BADAŃ ILOŚCIOWYCH. 3 I.1. Tradycyjne badania i analizy kompetencji społeczno-kulturowych założenia, pytania, problemy.. 4 I.2. Badania kompetencji propozycja własna. 7 I.3. Problematyka badawcza. 10 I.4. Przebieg badań.. 12 II. NAJWAŻNIEJSZE WNIOSKI.. 14 III. ANALIZA STATYSTYCZNA I INTERPRETACJA DANYCH EMPIRYCZNYCH III.1. Źródła wiedzy o codziennych sposobach wykorzystywania kultury wizualnej.. 19 III.2. Świadomość manipulacyjnego aspektu komunikatów wizualnych i samoocena obrony przed nimi. 27 III.3. Źródła wzorów poprawności wizualnej. 36 III.4. Preferowane sposoby wizualizowania i pokazywania. 46 III.5. Świadomość społecznego zróżnicowania kultury wizualnej.. 63 IV. ANALIZA WIELOWYMIAROWA 75 V. CHARAKTERYSTYKA CECH SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNYCH PRÓBY.. 80 VI. KWESTIONARIUSZ WYWIADU. 83 2

3 I. WPROWADZENIE: ZAŁOŻENIA TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE BADAŃ ILOŚCIOWYCH Jakościowe i ilościowe badania i analizy kompetencji społeczno-kulturowych, w tym kompetencji wizualnych, w znacznym stopniu różnią się od siebie: oparte są na odmiennych założeniach i stawiają sobie różne cele. W sytuacji łączenia ze sobą w jednym projekcie badawczym tych dwóch podejść, lepszym rozwiązaniem wydaje się zrealizowanie wpierw badań jakościowych, a później ilościowych. Taka kolejność pozwala poznać specyfikę badanego obszaru tematycznego, co z kolei umożliwi uniknięcie sytuacji, w której dalsze etapy badawcze będą odnosiły się do pojęć/zjawisk/problemów, które w rzeczywistości nie są aż tak istotne, jak to się pierwotnie (np. na podstawie wcześniejszych analiz danych zastanych) wydawało. Często może się tak dziać szczególnie wtedy, gdy w badaniach wzorujemy się na podobnych praktykach, które stosowane były w odniesieniu do innych obszarów problemowych (np. gdy badamy kompetencje wizualne korzystając z dorobku badań nad kompetencjami informacyjnymi lub cyfrowymi). Badania jakościowe pozwalają także poznać sposoby mówienia o interesujących nas zjawiskach, pokazują jakie pojęcia i sformułowania są zrozumiałe, a jakie budzą wśród badanych problemy. W ten sposób możliwe staje się stworzenie podręcznego słownika, który następnie może być wykorzystywany podczas realizacji badań ankietowych, w których taka zrozumiałość stawianych pytań, choćby ze względów czasowych, może być niezwykle istotna. Warto też zaznaczyć, że taka sytuacja, w której dwa etapy badań wzajemnie łączą się ze sobą i wpływają na siebie, może skutkować modyfikowaniem pierwotnych założeń badań już w trakcie ich trwania. Dzieje się tak szczególnie wtedy, gdy badania jakościowe dostarczyły zupełnie nowej wiedzy, na podstawie której może zostać uszczegółowiona problematyka i zakres badań ilościowych. Taką procedurę zastosowaliśmy w naszym projekcie badawczym. Niniejszy raport jest drugim, który powstał jako rezultat naszych badań. Planujemy jeszcze stworzenie i opublikowanie trzeciego, który będzie podsumowywał nasze badania i prezentował diagnozę 3

4 stanu kompetencji wizualnych Polaków. Z kolei pierwszy raport 1 dotyczył rezultatów badań jakościowych 60 wywiadów fotograficznych, które zostały zrealizowane od lipca do listopada 2013 r. w trzech lokalizacjach: Poznaniu, Nowym Sączu oraz w okolicach Trójmiasta. W analizach skupiliśmy się tam na trzech głównych tematach. Po pierwsze, opisywaliśmy sposoby rozumienia kompetencji wizualnych przez naszych badanych, jak również wskazywaliśmy na zakres i bariery ich obowiązywania, relatywność funkcjonowania oraz relacje z innymi sferami życia. Po drugie, wskazywaliśmy na źródła wiedzy o kompetencjach. Po trzecie, zastanawialiśmy się nad rolą nowych technologii w kształtowaniu i funkcjonowaniu kompetencji wizualnych, a w szczególności nad tym, w jaki sposób technologie te wpływają na sposoby zapośredniczania i zarządzania obrazami w życiu codziennym. Raport z pierwszego etapu naszych badań miał być nie tylko sprawozdaniem z realizacji wywiadów, analizą uzyskanych danych i wyciągnięciem z nich wniosków. Równie ważnym aspektem było wykorzystanie badań jakościowych w planowaniu badań ilościowych, szczególnie w kontekście budowy narzędzia. Szczególnie pomocne było to przy tworzeniu kafeterii do pytań zamkniętych w zdecydowanej większości są one oparte na odpowiedziach pojawiających się najczęściej w trakcie zrealizowanych wcześniej wywiadów. Co istotne, braliśmy przy tym pod uwagę także te nasze doświadczenia, które wynieśliśmy ze zrealizowanych wywiadów, ale które nie zostały wprost opisane w raporcie. Zawsze jednak mieliśmy świadomość tego, jakie tematy były dla naszych rozmówców mniej problematyczne, a o których rozmawiało się nieco trudniej. I.1. Tradycyjne badania i analizy kompetencji społeczno-kulturowych założenia, pytania, problemy Wspomniane na samym początku różnice pomiędzy analizami jakościowymi i ilościowymi dotyczą jeszcze jednej niezwykle istotnej kwestii. W tym drugim przypadku przyjmuje się 1 A. Figiel, Ł. Rogowski, K. Stachura, M. Krajewski, Kompetencje wizualne: definicje, źródła, technologie. Lepiej Widzieć raport z badań jakościowych, Poznań

5 zazwyczaj, że zadaniem takich badań jest określenie poziomu kompetencji: bądź poszczególnych osób, bądź różnych kategorii społeczno-demograficznych, bądź całej badanej społeczności. Takie podejście, jak w dalszej części wskażemy, jest dla nas problematyczne szczególnie wtedy, gdy chodzi właśnie o kompetencje wizualne. Wpierw warto jednak przedstawić kilka podstawowych założeń dotyczących tradycyjnego badania kompetencji, na bazie których większość analiz ilościowych jest realizowana. Po pierwsze, i najważniejsze, badania kompetencji zakładają zazwyczaj, że możliwe jest określenie ich poziomu, a więc wskazanie osób/kategorii, które posiadają kompetencje wyższe i niższe. Związane jest to z przekonaniem, że istnieje jakiś punkt odniesienia, kryterium poprawności, do którego można odnosić poszczególne szczegółowe i jednostkowe praktyki. To kryterium najbardziej jest widoczne w przypadku analiz kompetencji językowych 2, w których poprawność jest odnoszona zawsze do reguł gramatycznych/słownikowych. W przypadku kompetencji wizualnych takie postępowanie pojawia się np. w kontekście rozpoznawania cech komunikatów wizualnych (np. nazywania ich autora, stylu, okresu powstania, tematyki etc.). Stąd też dość powszechne jest w przypadku badań kompetencji artystycznych i dociekań tradycyjnie rozumianej historii sztuki, związanej z pojęciem dobrego oka 3. Co za tym idzie, po drugie, przyjmuje się, że owe kryterium porównania jest wspólne dla wszystkich. Taka uniwersalność zakłada więc pewną wspólnotę kultury: norm, wartości, celów, stylów życia etc. W ten sposób badania kompetencji mogą zostać potraktowane jako element ukrycie reprodukujący kulturę grup/kategorii dominujących, które posiadają potencjał narzucania innym swoich kryteriów. Osoba kompetentna to taka, która owe kryteria przyjmuje jako własne. Sprzeciw, proponowanie nowych rozwiązań, może być postrzegane jako konieczność doedukowania. To również dlatego badania kompetencji bardzo często są traktowane jako element innych obszarów wiedzy, np. edukacji medialnej 2 Z. Bokszański, A. Piotrowski, M. Ziółkowski, Socjologia języka, Warszawa 1977.; N. Chomsky, Syntactic Structures, The Hague A. Matuchniak-Krasuska, Gust i kompetencja. Społeczne zróżnicowanie percepcji malarstwa, Łódź 1988.; G. Rose, Interpretacja materiałów wizualnych. Krytyczna metodologia badań nad wizualnością, Warszawa 2010, s ; T. Ferenc, Fotografia. Dyletanci, amatorzy, artyści, Łódź

6 lub wizualnej 4. Pojawiają się także sytuacje, w których to badacz mniej lub bardziej autorytarnie określa, jakie formy praktyk społecznych są mniej/bardziej kompetentne, wyznaczając w ten sposób swoiste optimum kompetencyjne 5. Można więc stwierdzić, że w tradycyjnym ujęciu kompetencji najważniejsze jest sprawne osiągnięcie jakiegoś celu, a nie to, w jaki sposób został on osiągnięty. Po trzecie, tradycyjne ujęcia kompetencji dotyczą najczęściej praktyk urefleksyjnionych. Badane jest to, co staje się możliwe do wypowiedzenia przez badanych. Z tego powodu o wiele rzadziej uwzględniane są te aspekty kompetencji, które odnoszą się do świadomości praktycznej, wiedzy ucieleśnionej lub nawyków 6. Po czwarte, w zdecydowanej większości badań kompetencja jest traktowana jako zmienna zależna. Analizowane jest więc to, jak na kompetencje wpływają cechy społecznodemograficzne lub inne charakterystyki jednostek. Przyjmuje się więc, że kompetencja ma niejako charakter statyczny, jest zdeterminowana przez inne zjawiska określające pozycję społeczną jednostek. O wiele rzadsze są natomiast te analizy, które traktują kompetencje jako zmienną niezależną, posiadającą wpływ na inne sfery życia. Wskazać można na dwie cechy charakterystyczne, które rozszerzają te założenia, gdy odniesiemy je do samych już kompetencji wizualnych. W bardzo dużym stopniu łączą się one z kwestią edukacji wizualnej i kształtowaniem sposobów patrzenia przez instytucje szkolne 7. Nierzadko też utożsamiają ze sobą kompetencje wizualne z kompetencjami medialnymi, unieważniając tym samym znaczenie wizualności innej, niż dwuwymiarowe reprezentacje 8. W tych ujęciach bardzo proste staję się aplikowanie badań i analiz ilościowych, umożliwiających tworzenie wytycznych dotyczących programów edukacyjnych. Z drugiej strony wielu badaczy odrzuca możliwość prowadzenia takich badań w omawianym obszarze 4 N. Pater-Ejgierd, Kultura wizualna a edukacja, Poznań 2010.; J. Lipszyc (red.), Cyfrowa przyszłość. Edukacja medialna i informacyjna w Polsce raport otwarcia, Warszawa P. Siuda i in., Dzieci Sieci 2.0. Kompetencje komunikacyjne młodych, Gdańsk A. Giddens, Stanowienie społeczeństwa. Elementy teorii strukturacji, Poznań 2013.; J-C. Kaufmann, Ego. Socjologia jednostki, Warszawa L. Burmark, Visual Literacy: Learn to See, See to Learn, N. Beauregard St. Alexandria B.A. Chauvin, Visual or Media Literacy?, [w:] Journal of Visual Literacy, 2003, Vol. 23, No. 2, Autumn, s ; M. Griffin, Visual competence and media literacy: can one exist without the other?, [w:] Visual Studies, 2008, 23:2, s

7 tematycznym. Argumentem jest to, że badając kompetencje wizualne konieczne jest oglądanie obrazów, a nie tylko rozmawianie o nich. A jako że komunikaty wizualne zbudowane są na zasadzie nielinearnej, a sposób ich oglądania i odbioru może być bardzo różny to stosowanie metodologii ilościowej jest niejako ograniczaniem potencjału wizualności poprzez sprowadzanie do jednego sposobu myślenia. I.2. Badania kompetencji propozycja własna Nie chcemy przez to powiedzieć, że wymienione powyżej założenia są zawsze i wszędzie błędne. Wręcz przeciwnie, w wielu przypadkach muszą być one zachowane, co wynika z dwóch kwestii. Po pierwsze, istnieją sfery życia, w których stabilność i jednoznaczność kompetencji musi być jednoznacznie określona. To w dużej mierze wspomniana sfera kompetencji językowych, lecz również wiele aspektów dotyczących kompetencji zawodowych, związanych z proceduralnym wykonywaniem pewnych czynności prowadzących do osiągnięcia zamierzonych rezultatów. To w tym sensie można mówić o pojawiającym się często w dyskursie rynku pracy rozróżnieniu na kompetencje twarde i miękkie. Po drugie, jest to związane z przyjętą procedurą badawczą. W przypadku badań ilościowych a szczególnie takich, które były realizowane w naszym projekcie, czyli badań CATI w o wiele mniejszym stopniu można wykorzystywać różnego rodzaju dodatkowe procedury urefleksyjniające (np. wykonywanie/pokazywanie zdjęć, uwzględnienie aspektu mobilności etc.). Stąd też konieczność koncentrowania się na poziomie dyskursywnym. Konieczne jest jednak wskazanie innych ogólnych założeń, na które zwracaliśmy uwagę przy naszych badaniach. Można je potraktować jako cztery sztandarowe punkty tego etapu naszego projektu. Nowe obszary kompetencji. Zmiana zasad życia społecznego sprawia, że pojawiają się nowe obszary wpływające na pozycję społeczną jednostki i jej funkcjonowanie w życiu społecznym. Związane jest to przede wszystkim z rozwojem nowych mediów i technologii. Co oczywiste, skutkuje to wzrostem znaczenia kompetencji dotyczących tych obszarów, przede wszystkim cyfrowych (związanych z szeroko rozumianą obsługą nowych technologii) oraz 7

8 informacyjnych (związanych z nowymi możliwościami wytwarzania, wyszukiwania i odbierania informacji). Ale nowe media wpływają również na funkcjonowanie innych obszarów życia społecznego prawa, polityki, gospodarki, cielesności, wizualności... co także skutkuje wytwarzaniem w nich nowych zasad funkcjonowania 9. Kompetencja jako proces. Wspomnieliśmy wcześniej, że w tradycyjnych ujęciach kompetencji kluczowym elementem jest cel i możliwie efektywne jego osiąganie. Z drugiej strony, do czego bardziej się przychylamy, możliwe jest postrzeganie kompetencji z punktu widzenia procesu, w ramach którego cel jest dopiero kształtowany. W tym sensie można porównać kompetencję do idei labów, w których łączy się różne typy wiedzy i umiejętności i różne perspektywy patrzenia na świat 10. W tym sensie kompetencja procesualna nawiązuje także do innych cech nowych mediów, takich jak m.in. wielozadaniowość (multitasking), kultura remiksu, konwergencja mediów, nieformalne obiegi treści 11. Nie tylko uczestniczy w tych cechach na poziomie technologii, lecz również je przejmuje, w związku z czym możemy mówić o kompetencjach wielozadaniowych, o miksowaniu kompetencji, o konwergencji kompetencji czy też o nieformalnych obiegach kompetencji. Kompetencja jako autorefleksyjność. Jeżeli przyjmiemy procesualny charakter kompetencji, to tym samym kluczowym elementem staje się kwestia refleksyjnego monitorowania tego procesu. Zadaniem jednostki jest nie tylko jak to jest w tradycyjnych ujęciach kompetencji znajomość zasad i reguł panujących w danym polu społecznym i stosowanie ich z zamierzeniem osiągnięcia celu. Prócz tego jednostka musi być również świadoma własnej pozycji w tym polu i poza nim, posiadanych kapitałów, możliwości ich stosowania, a także skutków podejmowanych przez siebie działań. W tym sensie kompetencja polegałaby nie na zgodności z regułami pola, a na takich aktywnościach, które będą skutkowały obiektywnymi lub subiektywnymi korzyściami dla działającego aktora. Korzyści te mogą być oczywiście powiązane z przestrzeganiem reguł pola, ale równie dobrze mogą być one związane z 9 C. Tyner, Literacy in a Digital World. Teaching and Learning in the Age of Information, Mahwah, New Jersey, London M. Filiciak, A. Tarkowski, A. Jałosińska, Medialab. Instrukcja obsługi, Chrzelice L. Lessig, Remiks. Aby sztuka i biznes rozkwitały w hybrydowej gospodarce, Warszawa 2009.; H. Jenkins, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, Warszawa 2007.; M. Filiciak, J. Hofmokl, A. Tarkowski, Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści, Warszawa

9 kwestionowaniem tych reguł, z modyfikowaniem ich lub z opuszczeniem pola. Kompetencja byłaby w tym sensie rozumiana jako swoista wyobraźnia społeczna, która umożliwia przewidzenie różnych wymiarów skutków swoich działań. Wielość kompetencji. Jeżeli punktem wyjścia nie są tylko i wyłącznie reguły pola, ale raczej relacje pomiędzy tymi regułami a autorefleksyjnością jednostki i jej pozycją społeczną, to dochodzimy do sytuacji, w której można zakwestionować jednolitość kompetencji. Wyznaczający wzory praktyk punkt odniesienia nie ma charakteru uniwersalnego, lecz jest uzależniony od relacji pomiędzy jednostką a polem. Oczywiście nie oznacza to jednak, że kompetencje mają charakter wyłącznie relatywny i że nie jest możliwe zidentyfikowanie pewnych powtarzalnych wzorów. Istotniejsze i bardziej uzasadnione jest jednak poszukiwanie tych wzorów nie na poziomie ogólnospołecznym, lecz raczej w ramach poszczególnych subkultur lub kategorii społeczno-demograficznych. Z powyższych założeń wynika kilka wskazówek, którymi kierowaliśmy się planując badania ilościowe, konstruując ich narzędzie oraz przeprowadzając ich analizy: Nie jest możliwe stworzenie jednego ogólnego wskaźnika/indeksu określającego poziom kompetencji wizualnych. Szczegółowe wymiary kompetencji mogą wzajemnie do siebie nie przystawać, a co za tym idzie ich zestawianie ze sobą może skutkować powstawaniem artefaktów. Poziom kompetencji może być określany na podstawie deklaracji i w odniesieniu do szczegółowo określonych aktywności. Najważniejszym zadaniem staje się wskazanie na formy praktyk wizualnych i ich zróżnicowanie w różnych kategoriach społeczno-demograficznych. Na podstawie porównywania ze sobą różnych form praktyk szczegółowych możliwe staje się wyróżnienie typów praktyk wizualnych i potraktowanie ich jako typy kompetencji wizualnych czyli sposoby postępowania z wizualnością w różnych sytuacjach społecznych. Typy kompetencji mogą zostać szczegółowo scharakteryzowane wyłącznie na podstawie połączenia analiz ilościowych i jakościowych. 9

10 I.3. Problematyka badawcza Przystępując do analiz zawartych w tym raporcie odnosiliśmy się do pięciu głównych obszarów tematycznych, które zostały wskazane we wniosku grantowym. Lecz tak jak już zostało wspomniane, wcześniejsze zrealizowanie badań jakościowych sprawiło, że nasze pierwotne założenia zostały częściowo przynajmniej zmodyfikowane. Stąd też niektóre z tych obszarów tematycznych są bardziej szczegółowo opisane od innych. 1. Źródła wiedzy o codziennych sposobach wykorzystywania kultury wizualnej Dużo informacji na ten temat zebraliśmy już na etapie jakościowym. Wszystkie zadawane przez nas pytania były tam odnoszone do sfer życia wybranych przez naszych respondentów, po to, aby faktycznie opowiadali nam oni o swoich codziennych doświadczeniach. Na podstawie uzyskanych tam wyników zdecydowaliśmy się rozszerzyć ten aspekt o pytania dotyczące szeroko rozumianego monitoringu. Pytaliśmy o to, czy takie technologie zmieniają ludzkie zachowania oraz o to, po co takie materiały są zbierane. W ten sposób możliwe stało się poznanie opinii na temat tego, co inni ludzie robią z wizualnością i do czego może być ona wykorzystywana. Co istotne, został tu włączony kontekst relacji pomiędzy wizualnością wytwarzaną instytucjonalnie/odgórnie (za taką potraktowaliśmy właśnie monitoring), a tym, w jaki sposób oddziałuje ona na praktyki i interakcje codzienne. Dokonane analizy będą miały na celu poznanie zależności i różnic w postrzeganiu tych kwestii w różnych kategoriach społecznych. 2. Świadomość manipulacyjnego aspektu komunikatów wizualnych i samoocena obrony przed nimi W tym obszarze chcieliśmy poznać opinie na temat tego, w jakim stopniu komunikaty wizualne (np. reklamy) wpływają na codzienne zachowania. Mając świadomość tego, że respondenci mogą się niechętnie przyznawać do podejmowania decyzji w taki sposób, celowo nie pytaliśmy o to, jak ta kwestia wygląda w życiu samych badanych, ale jak przedstawia się ona u innych ludzi. Zapytaliśmy także o to, kto przede wszystkim podejmuje decyzje w ten sposób traktując to jako pytanie otwarte. Dzięki temu respondenci mogli odnosić się do różnych, samodzielnie wskazanych kategorii, związanych np. z różnymi 10

11 cechami społeczno-demograficznymi. Analizy tego obszaru mają na celu wskazanie kategorii postrzeganych jako mniej/bardziej podatne na manipulacyjny aspekt komunikatów wizualnych. 3. Źródła wzorów poprawności wizualnej W tym obszarze naszym celem było zidentyfikowanie punktów odniesienia, na podstawie których badani podejmują praktyki związane z wytwarzaniem i zarządzaniem wizualnością. Pytaliśmy więc, na czym/kim wzorują się, gdy urządzają mieszkanie (wizualność przestrzeni), gdy ubierają się (wizualność cielesności), gdy wykonują zdjęcia (reprezentacje wizualne). Interesowało nas również to, jak często takie wzory/reguły są traktowane jako istotne i w jakim stopniu zwraca się na nie uwagę. Przeprowadzone analizy mają na celu określenie, na ile w kontekście kultury wizualnej można mówić na wzór np. poprawności językowej o punktach odniesienia/porównania, jak ważne są te wzory i jak się zmieniają w zależności od różnych cech badanych. 4. Preferowane sposoby wizualizowania i pokazywania Ten obszar badawczy dotyczył przede wszystkim reprezentacji wizualnych (głównie zdjęć) i w największy sposób spośród wszystkich wymienionych odnosił się do kwestii nowych mediów i technologii. Chcieliśmy w ten sposób poznać sposoby, wedle których reprezentacje wizualne są włączane w relacje społeczne i stają się elementem interakcji poprzez ich pokazywanie, zakrywanie czy wymianę. Po pierwsze więc, pytaliśmy o preferencje dotyczące oglądania zdjęć i tego, jakie fotografie są dla respondentów atrakcyjne. Zostało to dokonane na podstawie trzech dychotomii: ładne/interesujące, znane/nieznane, prywatne/publiczne. Po drugie, interesowały nas praktyki fotograficzne respondentów jak często robią zdjęcia, czym je wykonują oraz w jaki sposób dzielą się nimi z innymi. W ten sposób w ramach analiz możliwe będzie wskazanie na zróżnicowanie w sposobach wizualizowania i pokazywania, a tym samym na większy/mniejszy potencjał generowania za pośrednictwem wizualności relacji społecznych, charakterystyczny dla różnych kategorii. 5. Świadomość społecznego zróżnicowania kultury wizualnej Ten obszar tematyczny można potraktować jako najściślej związany z tradycyjnym rozumieniem kompetencji. Chcieliśmy tu wskazać na poziom i wewnętrzne charakterystyki 11

12 różnych szczegółowych aspektów kompetencji wizualnych. Po pierwsze, był to potencjał wskaźnikowy wizualności w jakim stopniu to, co widzimy, może nam podpowiadać dodatkowe cechy dotyczące obserwowanego obiektu. Po drugie, było to pytanie o to, czy w sferze wizualności można wartościować gusta, czy też każdy ma prawo do posiadania i praktykowania swoich własnych. Po trzecie, pytaliśmy również o to, jakie cechy są charakterystyczne dla ekspertów wizualnych, rozumiejąc pod tym pojęciem dobrego fotografa. W ten sposób, na poziomie analiz, możliwe stanie się wskazanie na poziom niektórych szczegółowych wymiarów kompetencji wizualnych w różnych kategoriach społecznych. I.4. Przebieg badań Badanie ilościowe zostało zrealizowane techniką wywiadu kwestionariuszowego. Narzędzie, przygotowane przez nas liczyło 18 pytań (w tym: 2 otwarte i 1 półotwarte), odnoszących się do pięciu podstawowych problemów badawczych projektu. Za realizację badania odpowiadał Millward Brown. Badanie pilotażowe zostało przeprowadzone w dwóch etapach (tak, by umożliwić korektę narzędzia i jego ponowne sprawdzenie), między 14 a 20 marca 2014 r. Próba łącznie liczyła 100 osób i odpowiadała charakterystyką próbie głównej (respondenci obu płci, pełnoletni, zróżnicowani pod względem wykształcenia i miejsca zamieszkania). Po pilotażu narzędzie badawcze zostało poddane nieznacznej korekcie, przede wszystkim poprawiono i doprecyzowano niektóre itemy kafeterii oraz uzupełniono instrukcje dla ankieterów (dopuszczając możliwość powtórnego odczytania pytania w przypadku, gdyby respondent go nie zrozumiał). Najbardziej problematyczne okazało się pytanie nr 6, w którym chcieliśmy dowiedzieć się, kto według respondentów jest najbardziej podatny na wpływ komunikatów wizualnych. Kłopot polegał na takim sformułowaniu pytania, by z jednej strony było ono jasne i zrozumiałe dla badanych, a z drugiej by nie sugerowało możliwych skojarzeń i odpowiedzi. 12

13 Badanie główne zostało przeprowadzone w dniach marca 2014 r. techniką CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo) w ramach usługi CATIBUS (cykliczne omnibusowe badanie sondażowe prowadzone na reprezentatywnej próbie Polaków N=1000). Próba miała charakter mieszany: zawierała numery telefonów stacjonarnych i komórkowych. Uzyskane dane były przez Millward Brown zakodowane, sprawdzone pod względem poprawności logicznej, przeważone i przekazane nam w postaci elektronicznej bazy danych. Analiza danych miała charakter statystyczny, a do jej przeprowadzenia wykorzystano program SPSS. 13

14 II. NAJWAŻNIEJSZE WNIOSKI Źródła wiedzy o sposobach codziennego wykorzystywania kultury wizualnej Opinie badanych nt. monitoringu stanowiły dla nas wskaźnik stosunku do kultury wizualnej obecnej w codzienności respondentów. W toku prowadzonych analiz wyróżnić można dwie postawy. Z jednej strony mamy więc osoby, dla których wizualność ma charakter niejako opresyjny. W ich przekonaniu zarówno komunikaty wizualne, jak i narzędzia służące do ich wytwarzania mogą modyfikować zachowania ludzi, bo obserwują, dokumentują, utrwalają i gromadzą informacje dotyczące tychże zachowań. Komunikaty wizualne i związane z nimi technologie stanowią więc swoistego rodzaju źródło władzy; władzy, której należy się obawiać, ale która jednocześnie stanowi gwarant bezpieczeństwa. Tego rodzaju przekonania wyrażały głównie osoby z niższym kapitałem kulturowym i społecznym: z mniejszych miejscowości, o niższych dochodach i przede wszystkim niżej wykształcone. Z drugiej strony mamy osoby, które komunikaty wizualne i narzędzia służące ich wytwarzaniu traktują jak sprzymierzeńców. Wizualność nie ma charakteru opresyjnego, ale pomaga porządkować rzeczywistość społeczną. To wyjaśnia pozorną sprzeczność w wypowiedziach respondentów, którzy twierdzili, że monitoring co prawda nie wpływa na zachowania ludzi, ale zwiększa poczucie bezpieczeństwa w kontekście udzielanych odpowiedzi należy zapewne bezpieczeństwo rozumieć nie w kategoriach prawno-kryminologicznych, ale jako synonim przewidywalności i uporządkowania. Innymi słowy, sama obecność kamer nie zmieni zachowania ludzi, bo część z nich postępuje zgodnie z regułami (a monitoring pomaga te reguły rozpoznawać), a część z premedytacją reguły ignoruje (i tu monitoring może pomóc w wykryciu sprawców naruszeń). Tego rodzaju przekonania wyrażały głównie osoby z wyższym kapitałem kulturowym i społecznym: z większych miejscowości, o wyższych dochodach i przede wszystkim wyżej wykształcone. 14

15 Świadomość manipulacyjnego aspektu komunikatów wizualnych i samoocena obrony przed nimi Przekonanie o tym, jak powszechna jest podatność na wizualną manipulację, wydaje się być powiązane z ogólniej ujętą wiedzą nt. czynników modyfikujących zachowania człowieka. O tym, że dużo lub bardzo dużo jest osób podejmujących decyzje pod wpływem komunikatów wizualnych, mówili przede wszystkim respondenci młodsi, wyżej wykształceni, z większych miast, o wyższych dochodach a więc ci o większym kapitale kulturowym, bardziej świadomi tego, jak rozległy jest wpływ obrazów na życie jednostek i jak trudno się przed tym bronić. Analiza wszystkich wymienionych czynników ulegania komunikatom wizualnym ujawnia zaś kilka tropów, jakimi posługiwali się respondenci. Po pierwsze, za Mitchellem, można powiedzieć, że według badanych podatni ma wizualną manipulację są inni, najczęściej podporządkowane kategorie społeczne: dzieci i młodzież, kobiety, słabo wykształceni, o mniejszych dochodach. Z drugiej strony, ulegają komunikatom wizualnym także osoby zajmujące wysokie miejsce w strukturze społecznej, a dokładniej rzecz ujmując: osoby zamożne, pracujące na eksponowanych stanowiskach w ich przypadku umiejętność czytania, interpretowania i posługiwania się kodem wizualnym jest elementem gry o sukces. Dalej, podatność na manipulacyjny aspekt komunikatów wizualnych może wynikać z cech właściwych jednostce: jej osobowości, charakteru, poziomu inteligencji, podatności na wpływ otoczenia. Nieistotny jest wówczas kapitał społeczno-kulturowy i, co więcej, jednostka ma ograniczone możliwości uodpornienia się na wizualną manipulację. Z drugiej strony, badani (przede wszystkim ci wyżej wykształceni) wskazywali także na posiadanie lub brak kompetencji wizualnych, a taka interpretacja rozszerza zakres możliwości jednostki: kompetencje wszak można nabyć. Źródła wzorów poprawności wizualnej Źródłami wzorów urządzania mieszkania są przede wszystkim eksperci oraz podpowiedzi z mediów (te drugie istotne głównie dla osób w wieku lata). Bardziej skłonni ufać profesjonalistom są respondenci z wyższym dochodem i wykształceniem. Rzadziej w tej grupie bazuje się na przedstawieniach medialnych mieszkań. Można zaryzykować też, że w 15

16 sferze wzorów mieszkaniowych generalnie panuje kult ekspertów, zaś w mniejszym zakresie liczy się na wsparcie bliskich. By dobrze ubierać się i wyglądać, badani uczą się na własnym doświadczeniu, względnie bazują na wzorach zaczerpniętych w toku socjalizacji w domu rodzinnym. Wysokie poczucie sprawczości badanych, czyli skłonności do uczenia się na własnym doświadczeniu koreluje z wysokim wykształceniem i dochodem. Częściej występuje też u kobiet, mężczyźni być może z racji mniejszego poczucia pewności w tej sferze przyjmują raczej rolę obserwatorów. Co ciekawe, opinia profesjonalistów w zakresie tego, jak się ubrać jest dużo mniej istotna niż w przypadku urządzania mieszkania. Grupy odniesienia są ważne dla ludzi młodych, traktujących często ubiór jako element formujący przynależność do grupy i pozwalający na asymilację w danej społeczności. Osoby zamieszkujące na wsiach i w małych miastach oraz te o niskich dochodach, np. aby nauczyć się fotografować, najchętniej brałyby udział w specjalnie dedykowanych kursach i szkoleniach. Te zmienne niezależne zdają się więc być silnym korelatem sprawczości. Lokuje się ją na zewnątrz, oczekując pomocy i wsparcia od profesjonalistów i posiadaczy wiedzy eksperckiej, w sytuacji posiadania relatywnie niskiego kapitału kulturowego. Preferowane sposoby wizualizowania i pokazywania Aż 8 na 10 badanych preferuje zdjęcia interesujące w stosunku do ładnych. Te ładne chętniej oglądane są przez kobiety, osoby najmłodsze i najstarsze oraz te o niskich dochodach. Z kobiecą preferencją do estetyki kontrastuje męskie przywiązanie do funkcjonalności. Z kolei w przypadku wykształcenia wydaje się, że im ono wyższe, tym częściej traktuje się obrazy jako źródło informacji m. in. dlatego, że dostępne są inne źródła zaspokajające potrzeby estetyczne. Zdjęcia nowe (nie zaś te prezentujące coś znanego) preferują oglądać osoby młodsze, lepiej wykształcone i zamożniejsze, a rodzinne (nie ze sfery publicznej i mediów) kobiety, osoby starsze i mieszkające na wsi bądź w małym mieście. Zdjęcia robi ¾ badanych, najczęściej okazjonalnie. Częstotliwość robienia zdjęć rośnie wraz ze wzrostem wykształcenia i dochodów; jest to też częsta deklaracja osób młodych. 16

17 Zdjęcia wykonywane przez samych badanych mają być przede wszystkim interesujące bądź przedstawiać coś nowego. Ładne fotografie chcą wykonywać kobiety i osoby o relatywnie niskich dochodach. Potwierdzają się stereotypowe podziały płciowe dotyczące tego, co publiczne, a co prywatne. Co ciekawe, korelatem nie jest tu ani wykształcenie, ani obecność w gospodarstwie domowym dzieci, choć można by przypuszczać, że niepełnoletnie dzieci stanowią przyczynek do fotografowania. Częstotliwość robienia zdjęć maleje z wiekiem, ale rośnie wraz ze zwiększającymi się dochodami. Być może jest tak dlatego, że za lepszym uposażeniem podążają inwestycje, np. w lepszy sprzęt. Zdjęć nie robią częściej kobiety, osoby starsze, gorzej wykształcone, słabiej zarabiające i mieszkające w małych ośrodkach miejskich bądź na wsiach. Zdjęcia najczęściej pokazuje się na ekranie aparatu, telefonu lub tabletu robi tak ¾ osób, ale nadal blisko połowa pokazuje fotografie wywołane lub wydrukowane. Kobiety robią zdjęcia po to, by je oglądać, a mężczyźni by je pokazywać. Niezależnie od płci fotografia nie tyle pełni funkcję wspomagania pamięci, co służy rozrywce i poszukiwaniu wrażeń. Funkcja pokazywania zdjęć natomiast zmienia się z więziotwórczej na mającą pomóc zabić nudę. Analogowe sposoby dzielenia się zdjęciami dominują wśród osób starszych, mniej zamożnych i mieszkających w mniejszych miejscowościach. Tłem dla tych danych jest problem cyfrowego wykluczenia, czyli luk kompetencyjnych w zakresie dostępu do nowych technologii. Świadomość społecznego zróżnicowania kultury wizualnej Najważniejsze wnioski dla poszczególnych podproblemów: Potencjał wskaźnikowy wizualności. Aby móc ocenić kim jest jednostka tylko i wyłącznie na podstawie jej wyglądu potrzebna jest wyobraźnia wizualna. Respondenci byli dość ostrożni w ocenie własnej wyobraźni, nie deklarując zdecydowanie, czy potrafią (lub nie) orzekać o kimś na podstawie danych wizualnych. Pewniejsze w samoocenie były osoby lepiej wykształcone, z większych miast, o wyższych dochodach. Co ciekawe, nie ma tu znaczenia wiek przekonanie o sile własnej 17

18 wyobraźni wizualnej nie jest więc kwestią tzw. doświadczenia życiowego, ale funkcjonowania w określonym kontekście społecznym (klasa średnia i wyższa). Wizualność a gust. Zdecydowana większość, bo prawie 2/3 badanych, przychyliła się do opinii, że są gusta lepsze i gorsze. Jest to przede wszystkim efekt naturalnego zróżnicowania ludzi. Dopiero w drugiej kolejności respondenci wskazywali na związek pomiędzy gustem a kompetencjami wizualnymi, a dokładniej rzecz ujmując: posiadanie lub brak gustu może być wskaźnikiem posiadania (lub braku) kompetencji. Interesujące jest to, że ku drugiej opinii ( wszystkie gusta są równe ) skłaniały się najczęściej osoby, którym ze względu na pewne cechy (młody wiek, niskie wykształcenie i dochody) powszechnie przypisuje się brak gustu bądź zły/niewyrobiony/kiepski gust. W odpowiedziach respondentów ujawniła się dość mocna reakcja obronna: nasz gust (możliwe, że niski i niedoskonały) jest tak samo dobry jak inne. Cechy charakterystyczne eksperta wizualnego. W opinii badanych zajmowanie się fotografią jest raczej kwestią osobistych przymiotów, a nie wynikiem uzbrojenia się w wiedzę i sprzęt. Co więcej, nie ma zależności pomiędzy zmysłem obserwacji a posiadaniem drogiego i profesjonalnego sprzętu. Pogłębiona analiza danych pozwoliła wyróżnić dwa profile dobrego fotografa: wykształconego profesjonalistę i utalentowanego praktyka. Zwolennikami pierwszego profilu były przede wszystkim osoby, które ze względu na własne cechy szukają formalnych i materialnych potwierdzeń kompetencji - a więc były to osoby raczej starsze, niżej wykształcone, z mniejszych miejscowości. Co ciekawe, w przypadku drugiego profilu opinie różnicowała jedynie płeć: kobiety częściej niż mężczyźni deklarowały, że to talent czyni danego człowieka dobrym fotografem. 18

19 III. ANALIZA STATYSTYCZNA I INTERPRETACJA DANYCH EMPIRYCZNYCH III.1. Źródła wiedzy o codziennych sposobach wykorzystywania kultury wizualnej Problematyka codziennego wykorzystywania kultury wizualnej jest bardzo obszerna i w związku z tym, ze względów metodologicznych i technicznych, w badaniu ilościowym musieliśmy zawęzić jej zakres do wybranego aspektu. Wskaźnikiem interesujących nas procesów stał się przypadek monitoringu, a dokładniej rzecz ujmując: wyobrażenia dotyczące wpływu monitoringu na zachowania ludzi i wiedza na temat wykorzystywania materiału zbieranego za pomocą kamer. Istotna była dla nas relacja pomiędzy wytwarzaną w ten sposób wizualnością, sposobami zarządzania nią a codziennymi praktykami i interakcjami. Po pierwsze, zapytaliśmy, czy według badanych obecność kamer zmienia zachowania ludzi. Wyniki (bez odpowiedzi trudno powiedzieć ) prezentuje poniższa tabela: Częstość Procent Procent Zdecydowanie nie 82 8,4 41,7 Raczej nie ,3 Ani tak, ani nie 86 8,8 8,8 Raczej tak ,0 49,5 Zdecydowanie tak ,5 Ogółem ,0 100,0 Prawie połowa badanych uznała, że obecność kamer w przestrzeni publicznej modyfikuje zachowania ludzi. Przeciwnego zdania było prawie 42% zapytanych. Warto zauważyć, że odpowiedzi skrajnych ( zdecydowanie ) było więcej w przypadku zgody z przedstawionym w pytaniu zdaniem. Poszukując czynników różnicujących opinię badanych przeprowadzono serię testów statystycznych. Wykazano, że różnicują opinie następujące zmienne: Wykształcenie (analiza wariancji ANOVA F(3, 968) = 4,099; p<0,05) o im wyższe wykształcenie, tym częściej respondent twierdził, że obecność kamer w miejscach publicznych nie ma wpływu na zachowania ludzi; 19

20 o test post-hoc Gabriela wykazał, że istnieje statystycznie istotna różnica pomiędzy osobami z wyższym wykształceniem i wszystkimi pozostałymi; o współczynnik korelacji eta =0,112 wykazał, że jest to zależność słaba; Dochód (analiza wariancji ANOVA F(2, 867) = 6,394; p<0,05) o ze względu na wymogi analizy 12 zredukowano liczbę kategorii do 3: dochód do 1000 zł dochód zł dochód 2000 zł i więcej o im wyższy dochód, tym częściej respondent twierdził, że obecność kamer w miejscach publicznych nie ma wpływu na zachowania ludzi; o test post-hoc Gabriela wykazał, że istnieje statystycznie istotna różnica pomiędzy osobami z najniższej i najwyższej z wyróżnionych 3 kategorii dochodu; o współczynnik korelacji eta =0,121 wykazał, że jest to zależność słaba; Wykazano, że nie różnicują opinii: Płeć (test t-studenta t(945,061) = -0,477, p>0,05); Wiek w 4 przedziałach (analiza wariancji ANOVA z poprawką Brown-Forsythe a 13 F(4, 912,465) = 1,098; p>0,05); Miejsce zamieszkania wg 4 klas wielkości (test Kruskala-Wallisa 14 H=2,622, p>0,05); Obecność w gospodarstwie domowym niepełnoletnich dzieci (test t-studenta t(967) = -1,911, p>0,05); Uszczegóławiając powyższe analizy należy pamiętać o tym, iż istnieje dość silna korelacja pomiędzy wykształceniem i dochodem (C=0,437, p<0,05) im wyższe wykształcenie, tym wyższy dochód. To wewnętrzne powiązanie pomiędzy zmiennymi okazało się istotne przy próbie stworzenia modelu w analizie regresji dla danych: wykształcenie (wyższe), dochód (najniższa i najwyższa kategoria) oraz ocena, jak wiele osób modyfikuje swoje zachowanie ze 12 Dążenie do zrównania liczebności porównywanych grup. 13 Stwierdzono niehomogeniczność wariancji. 14 Ponieważ różnice w liczebnościach porównywanych grup są zbyt duże, to pomimo homogeniczności wariancji zrezygnowano z testu analizy wariancji na rzecz testu Kruskala-Wallisa. 20

21 względu na obecność kamer monitoringu. W modelu wykształcenie wyższe dodatnio korelowało z najwyższą kategorią dochodu (r xy =0,323) oraz ujemnie z najniższą kategorią dochodu (r xy =-0,227), w efekcie zaś obie zmienne dochodowe okazywały się nieistotne dla całego modelu. Analiza korelacji cząstkowych potwierdziła przypuszczenia: korelacja pomiędzy opinią nt. wpływu obecności kamer na zachowanie ludzi a dochodem najniższym i najwyższym okazywała się praktycznie nieistotna statystycznie przy oddziaływaniu zmiennej kontrolującej wykształcenie wyższe (odpowiednio r xy =-0,073 i r xy =0,080). Można więc przyjąć, że dla oceny powszechności wpływu kamer monitoringu na zachowanie ludzi najważniejsze jest wykształcenie respondenta im wyższe wykształcenie, tym częściej respondent twierdził, że obecność kamer w miejscach publicznych nie ma wpływu na zachowania ludzi. Zapewne jest to związane z posiadanym kapitałem kulturowym i społecznym. Z jednej strony, lepiej wykształceni wiedzą, że na zachowanie człowieka ma wpływ wiele czynników i przypisywanie zmian tylko i wyłącznie jednemu z nich jest zbytnim uproszczeniem. Z drugiej strony, osoby lepiej wykształcone mogą mieć również większe poczucie podmiotowości i sprawstwa, a w odpowiedziach za punkt odniesienia przyjmowały za pewnie siebie lub sobie podobnych. Respondentów zapytaliśmy również o cel gromadzenia materiałów pochodzących z kamer umieszczonych w przestrzeni publicznej. W opinii badanych kamery rejestrują przede wszystkim po to by: Częstość Procent zwiększać nasze poczucie bezpieczeństwa, utrzymywać porządek i zapobiegać przestępstwom ,9 gromadzić dowody przestępstw ,3 śledzić, inwigilować, dokonywać przestępstw 84 9,6 prowadzić badania (społeczne, naukowe) 30 3,5 wykorzystać dane w celach marketingowych (reklama, zachowania konsumenckie) 27 3,1 obserwować zachowania ludzi 19 2,2 wykorzystywać je do celów prywatnych 12 1,3 regulować ruch w mieście 5 0,5 inne cele 30 3,5 Ogółem ,0 21

22 Warto zaznaczyć, że 131 osób (13,1% ogółu respondentów) nie wskazała celu gromadzenia materiałów z monitoringu. Z kolei wśród odpowiedzi w kategorii inne pojawiły się m.in. by udokumentować ważne wydarzenie, ograniczyć naszą wolność, bo ktoś chce zarobić na produkcji kamer do monitorowania. Na potrzeby dalszych analiz odpowiedzi badanych zostały zrekodowane do mniejszej liczby kategorii: Częstość Procent cele prewencyjne: zwiększać nasze poczucie bezpieczeństwa, utrzymywać porządek i zapobiegać ,4 przestępstwom, regulować ruch gromadzić dowody przestępstw ,3 cele prywatne (dla celów marketingowych, badawczych, prywatnych) 88 10,1 śledzenie, inwigilacja, dokonywanie przestępstw 84 9,6 inne cele 30 3,5 ogółem ,0 Następnie wykonano serię testów chi-kwadrat, by wyodrębnić poszczególne czynniki różnicujące opinie badanych. Wykazano, że różnicują opinie: Płeć ( 2 (4, N=869) = 10,434, p<0,05) o Współczynnik kontyngencji C=0,109 wskazuje, że jest to korelacja słaba; o Kobiety częściej niż mężczyźni wskazywały, że materiał z kamer monitoringu stanowi dowód przestępstw (25% kobiet i 17% mężczyzn udzieliło takiej odpowiedzi); o Mężczyźni nieznacznie częściej odpowiadali, że monitoring pełni rolę prewencyjną (57,2% mężczyzn i 53,7% kobiet) oraz wykorzystywany jest do innych celów niż bezpieczeństwo publiczne (odpowiednio: 11,9% i 8,5% odpowiedzi); o Według mężczyzn monitoring ma więc przede wszystkim zapobiegać naruszeniom porządku społecznego, a według kobiet dokumentować ich konsekwencje. Mężczyźni wierzą, że obecność kamer może powstrzymać sprawców, kobiety są zaś mniejszymi optymistkami w tej kwestii (być może 22

23 dlatego, że postrzegają świat jako bardziej niebezpieczny, nieprzewidywalny, gdzie można jedynie mierzyć się ze skutkami niepożądanych zachowań); Wiek w 4 przedziałach ( 2 (16, N=870) = 32,428, p<0,05) o Współczynnik kontyngencji C=0,208 wskazuje, że jest to korelacja umiarkowana; o Najmłodsi respondent (18-24 lat) najrzadziej odpowiadali, że monitoring przydaje się do śledzenia, inwigilacji i dokonywania przestępstw (2,5% odpowiedzi w tej kategorii wiekowej, podczas gdy w pozostałych było to 7,7-11,8%) być może dlatego, że wiedzą iż realne przestępstwa są popełniane w inny sposób (np. via Internet); o Im starszy respondent z kolei, tym częściej wskazywał, że monitoring może służyć innym celom niż kwestie związane z bezpieczeństwem (13,8% odpowiedzi w kategorii 60 lat i więcej wobec 7-11,4% w pozostałych); o Wyróżniała się również kategoria lat : najrzadziej wskazywali, że monitoring może stanowić dowód przestępstw (a najwięcej mówili o tym najmłodsi badani) oraz najczęściej odpowiadali, że materiał z kamer służy poprawie bezpieczeństwa (a najrzadziej wskazywali tę odpowiedź najstarsi respondenci). Wykształcenie ( 2 (12, N=870) = 53,614, p<0,05) o Współczynnik kontyngencji C=0,241 wskazuje, iż jest to korelacja umiarkowania; o Im wyższe wykształcenie respondenta, tym częściej jako cel zbierania materiałów z monitoringu wskazywał poprawę bezpieczeństwa (a więc podkreślał prewencyjną rolę kamer) i tym rzadziej mówił, iż monitoring może stanowić dowód przestępstwa; o Na tle pozostałych grup wyróżniała się kategoria osób z wykształceniem zawodowym: stosunkowo często wskazywali, że monitoring może służyć do inwigilacji (14,4% odpowiedzi w tej kategorii przy 5,8-9,9% w pozostałych) 23

24 oraz do celów nie związanych z bezpieczeństwem (16,3% odpowiedzi w tej kategorii przy 6,2-9% w pozostałych); Dochody respondenta ( 2 (8, N=779) = 19,263, p<0,05) o Współczynnik kontyngencji C=0,155 wskazuje, iż jest to korelacja słaba; o Im wyższe dochody respondenta, tym: Częściej wskazywał, że monitoring może pełnić rolę prewencyjną; Rzadziej uznawał, że celem monitoringu jest dostarczanie dowodów przestępstw lub że monitoring ma inne zastosowania niż bezpieczeństwo publiczne; Wielkość miejsca zamieszkania ( 2 (12, N=870) = 31,627, p<0,05) o Współczynnik kontyngencji C=0,187 wskazuje, iż jest to korelacja słaba; o Mieszkańcy średniej wielkości miast ( tys.) w porównaniu z pozostałymi kategoriami najczęściej odpowiadali, że monitoring służy poprawie bezpieczeństwa, a najrzadziej wskazywali, że może służyć do dokonywania przestępstw; o Mieszkańcy wsi najczęściej wskazywali, że materiał z kamer może stanowić dowód przestępstw, a najrzadziej że posłuży do poprawy bezpieczeństwa i utrzymywania porządku; Nie różnicuje natomiast opinii fakt obecności w gospodarstwie domowym niepełnoletnich dzieci ( 2 (4, N=867) = 5,045, p>0,05). Podsumowując wyniki testów chi-kwadrat: a) Materiał z monitoringu służy poprawie bezpieczeństwa a sam monitoring pełni rolę prewencyjną: a. Częściej twierdzą tak respondenci w średnim wieku (35-44 lat); o wyższym poziomie wykształcenia; o wysokich dochodach; zamieszkujący największe lub średniej wielkości miasta. b. Rzadziej twierdzą tak respondenci najstarsi (powyżej 60 roku życia); z wykształceniem zawodowym; o niskich dochodach; zamieszkujący wsie. 24

25 b) Materiał z kamer służy najczęściej jako dowód przestępstw: a. Częściej twierdzą tak respondenci młodsi; o niższym poziomie wykształcenia; o niższych dochodach; zamieszkujący wsie lub średniej wielkości miasta. b. Rzadziej twierdzą tak respondenci w średnim wieku (35-44 lat); o wyższym poziomie wykształcenia; o wysokich dochodach; zamieszkujący największe miasta. c) Materiał z kamer umożliwia śledzenie, inwigilację lub dokonywanie przestępstw: a. Częściej twierdzą tak respondenci starsi (powyżej 45 roku życia); z wykształceniem zawodowym; o najniższych dochodach (do 1000 zł); zamieszkujący wsie. b. Rzadziej twierdzą tak respondenci najmłodsi (do 24 roku życia); z wykształceniem wyższym; o dochodach umiarkowanych (z przedziału zł); zamieszkujący średniej wielkości miasta. d) Materiał z kamer służy innym celom niż bezpieczeństwo publiczne (marketing, badania, cele prywatne) a. Częściej twierdzą tak respondenci najstarsi (powyżej 60 roku życia); z wykształceniem zawodowym; o dochodach umiarkowanych (z przedziału zł); zamieszkujący największe miasta. b. Rzadziej twierdzą tak respondenci w średnim wieku (35 44 lat); o wykształceniu wyższym; o najwyższych dochodach; zamieszkujący małe lub średnie miasta. Dla dalszego uogólnienia wyników przeprowadzono analizę skupień (algorytm dwustopniowego grupowania). Otrzymano dwa klastry, a miara Silhouette jakości grup wyniosła 0,3: a) Grupa 1 (rozmiar: 56,1%) charakterystyka skupienia: Cel zbierania danych z monitoringu: aby udowodnić przestępstwa; dla celów marketingowych i badawczych; śledzenie i inwigilacja; Płeć: głównie kobiety; Wiek: głównie najmłodsi (18-24 lata) i najstarsi (powyżej 60 lat); 25

26 Wykształcenie: podstawowe, zawodowe, średnie; Dochód: do 1999 zł; Miejsce zamieszkania: głównie wsie i małe miasta (do 100 tys. mieszkańców) b) Grupa 2 (rozmiar: 43,9%) charakterystyka skupienia: Cel zbierania danych z monitoringu: zwiększanie poczucia bezpieczeństwa, utrzymywanie porządku i zapobieganie przestępstwom; Płeć: głównie mężczyźni; Wiek: głównie w średnim wieku (najwięcej: lata); Wykształcenie: średnie i wyższe; Dochód: powyżej 2000 zł; Miejsce zamieszkania: głównie średnie i duże miasta (powyżej 100 tys. mieszkańców) Interesujące było również zestawienie odpowiedzi na oba pytania dot. monitoringu: zakres modyfikowania zachowań ludzi i cel zbierania danych. Nie stwierdzono co prawda zależności istotnej statystycznie (z wykorzystaniem testu chi-kwadrat), ale rozkład częstości pokazał, że: Opinię o tym, że monitoring służy poprawie bezpieczeństwa wygłaszały najczęściej osoby, które twierdziły, że obecność kamer nie modyfikuje zachowań ludzi (63,1% w tej kategorii w stosunku do 54,3% wśród osób deklarujących ani tak, ani nie i 55,2% wśród osób odpowiadających raczej/zdecydowanie tak monitoring wpływa na zachowania ludzi ); Z kolei dla respondentów przekonanych o tym, że obecność kamer może zmienić zachowanie człowieka częściej niż dla pozostałych grup celem zbierania materiału z monitoringu było dostarczanie dowodów przestępstw (23,1% w tej kategorii w stosunku do 21,4% wśród osób deklarujących ani tak, ani nie i 19,6% wśród osób odpowiadających raczej/zdecydowanie nie monitoring nie wpływa na zachowania ludzi ). 26

27 Opinie badanych nt. monitoringu stanowiły dla nas wskaźnik stosunku do kultury wizualnej obecnej w codzienności respondentów. W toku prowadzonych analiz wyróżnić można dwie postawy. Z jednej strony mamy więc osoby, dla których wizualność ma charakter niejako opresyjny. W ich przekonaniu zarówno komunikaty wizualne, jak i narzędzia służące do ich wytwarzania mogą modyfikować zachowania ludzi, bo obserwują, dokumentują, utrwalają i gromadzą informacje dotyczące tychże zachowań. Komunikaty wizualne i związane z nimi technologie stanowią więc swoistego rodzaju źródło władzy; władzy, której należy się obawiać, ale która jednocześnie stanowi gwarant bezpieczeństwa. Tego rodzaju przekonania wyrażały głównie osoby z niższym kapitałem kulturowym i społecznym: z mniejszych miejscowości, o niższych dochodach i przede wszystkim niżej wykształcone. Z drugiej strony mamy osoby, które komunikaty wizualne i narzędzia służące ich wytwarzaniu traktują jak sprzymierzeńców. Wizualność nie ma charakteru opresyjnego, ale pomaga porządkować rzeczywistość społeczną. To wyjaśnia pozorną sprzeczność w wypowiedziach respondentów, którzy twierdzili, że monitoring co prawda nie wpływa na zachowania ludzi, ale zwiększa poczucie bezpieczeństwa w kontekście udzielanych odpowiedzi należy zapewne bezpieczeństwo rozumieć nie w kategoriach prawno-kryminologicznych, ale jako synonim przewidywalności i uporządkowania. Innymi słowy, sama obecność kamer nie zmieni zachowania ludzi, bo część z nich postępuje zgodnie z regułami (a monitoring pomaga te reguły rozpoznawać), a część z premedytacją reguły ignoruje (i tu monitoring może pomóc w wykryciu sprawców naruszeń). Tego rodzaju przekonania wyrażały główniee osoby z wyższym kapitałem kulturowym i społecznym: z większych miejscowości, o wyższych dochodach i przede wszystkim wyżej wykształcone. III.2. Świadomość manipulacyjnego aspektu komunikatów wizualnych i samoocena obrony przed nimi Analizując manipulacyjną role komunikatów wizualnych nie chcieliśmy ograniczać się tylko do najbardziej oczywistego przykładu: reklam. Zgodnie z założeniami projektu wizualność 27