MODEL ZARZĄDZANIA E-USŁUGAMI MEDYCZNYMI W MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTWACH SEKTORA MEDYCZNEGO

Transkrypt

1 POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA Tatiana Wiśniewska MODEL ZARZĄDZANIA E-USŁUGAMI MEDYCZNYMI W MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTWACH SEKTORA MEDYCZNEGO Rozprawa doktorska Promotor: prof. dr hab. Teresa Łuczka Promotor pomocniczy: dr inż. Andrzej Borucki POZNAŃ 2015

2 Spis Treści Wstęp... 4 Rozdział I Społeczeństwo informacyjne Geneza, definicje i główne cechy społeczeństwa informacyjnego Budowa społeczeństwa informacyjnego w świetle strategii Unii Europejskiej Kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce Mierniki społeczeństwa informacyjnego Miejsce e-zdrowia w społeczeństwie informacyjnym Rozdział II Uwarunkowania prawne e-zdrowia w UE i Polsce Regulacje prawne społeczeństwa informacyjnego w Unii Europejskiej Regulacje prawne społeczeństwa informacyjnego w Polsce Strategia rozwoju e-zdrowia w UE Strategia rozwoju e-zdrowia w Polsce Rozdział III Badanie e-usług medycznych w małych i średnich przedsiębiorstwach sektora medycznego Identyfikacja placówek medycznych opieki zdrowotnej w województwie wielkopolskim Identyfikacja interesariuszy e-usług medycznych Analiza podsystemu technologicznego w badanych MSP wielkopolskiego sektora medycznego Systemy informatyczne i ich integralność z innymi systemami Kategorie e-usług medycznych w obszarze e-zdrowia Bezpieczeństwo Finansowanie Bariery i korzyści wynikające z rozwoju gospodarki elektronicznej w obszarze e-zdrowia Rozdział IV Model zarządzania e-usługami medycznymi Model przypadków użycia

3 4.2. Substrat technologiczny Technologie informacyjne/informatyczne wspierające rozwój branży medycznej Systemy informatyczne dedykowane dla placówek medycznych Architektura e-usług medycznych Bezpieczeństwo Finansowanie w ochronie zdrowia Funkcjonalność modelu dla wybranych uczestników Weryfikacja modelu Zakończenie Bibliografia Spis tabel Spis rysunków Spis wykresów

4 WSTĘP Rozwój technologii telekomunikacyjnych, mikroelektroniki, mikrokomputerów oraz telefonów komórkowych znajduje wyraz w technologii informacyjnej. Łączenie się wszystkich tych technik doprowadziło do stworzenia Internetu, być może najbardziej rewolucyjnego medium technologicznego Wieku Informacji 1. Na całym świecie technologie ICT wywołały nową rewolucję przemysłową opartą na informacji, która sama jest wyrazem ludzkiej wiedzy. Postęp technologiczny umożliwił przetwarzanie, przechowywanie, odzyskiwanie i przekazywanie informacji w formie ustnej, pisemnej bądź wizualnej. Wraz z rozwojem technologii informacyjno- komunikacyjnych i ich coraz szerszym zastosowaniem w życiu gospodarczo-społecznym rozpowszechnia się teoria społeczeństwa informacyjnego. Społeczeństwo informacyjne jest ściśle związane z postępem technologicznym, powstaje i zmienia się wraz z rozprzestrzenianiem się nowej generacji rozwiązań informatycznych w kolejnych obszarach gospodarki, sfery publicznej i strukturach społecznych 2. Społeczeństwo informacyjne ma potencjał do poprawy jakości życia obywateli Europy, efektywności organizacji społecznej i gospodarczej jak również wzmocnienia spójności. Rozwój współczesnego Internetu, jak również wzrost nowoczesnych technologii teleinformatycznych, zaczął wywierać wpływ na wzrost gospodarczych zastosowań Internetu. Według H. Simona Internet posiada dwie unikalne cechy: zdolność do dystrybucji cyfrowych produktów do dużej liczby konsumentów i zdolność do pracy w sieciach. Wpływ Internetu zależy od stopnia w jakim przedsiębiorstwo przetwarza zalety tych zdolności. Internet zaczęto wykorzystywać do procesów gospodarczych, zaczęła rozwijać się gospodarka elektroniczna, która polega na wymianie: towarów, usług i własności intelektualnej wszelakiego rodzaju przez media elektroniczne. Jest to też sposób prowadzenia działalności gospodarczej przez uniwersalne i powszechne sieci komputerowe. Gospodarka elektroniczna jest konsekwencją rozwoju technologicznego i 1 M. Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s K. Doktorowicz, Europejski model społeczeństwa informacyjnego polityczna strategia Unii Europejskiej w kontekście globalnych problemów wieku informacji, Wydawnictwo Uniwersytety Śląskiego 2005, s

5 konwergencji, czyli połączenia się i przenikania: technik przetwarzania danych, telekomunikacji, wiedzy 3. Jedną ze stref społeczeństwa informacyjnego jest e-zdrowie. Zdrowie jest wartością samą w sobie, jest również czynnikiem wzrostu gospodarczego: zdrowe społeczeństwo potrafi osiągnąć swój pełen potencjał gospodarczy. Sektor opieki zdrowotnej jest jednym z największych w Unii Europejskiej i jego udział w produkcie krajowym brutto UE wynosi 10% i zatrudniony jest w nim co dziesiąty z wszystkich pracowników UE. Zatem e- zdrowie ma być kluczem do uzyskania większego wzrostu gospodarczego jak również stworzenia nowych miejsc pracy w gospodarce opartej na wiedzy. W związku z starzeniem się społeczeństwa, rosnącymi oczekiwaniami jakości opieki oraz rosnącą mobilnością pacjentów i pracowników służby zdrowia systemy opieki zdrowotnej stoją przed nowymi wyzwaniami. Systemy e-zdrowia i usług mogą mieć wpływ na system opieki zdrowotnej poprzez poprawę dostępu do opieki, zwiększenie jakości, wydajność oraz produktywność tego sektora. Działania strategiczne w kierunku rozwoju obszaru e-zdrowia rozpoczęto w Unii jedenaście lat temu, natomiast w Polsce działanie zostały podjęte rok później. Na tym tle podjęto próbę określenia luki wiedzy w zakresie organizacji i funkcjonowania w małych i średnich przedsiębiorstwach sektora medycznego i w konsekwencji konstrukcji modelu zarządzania e-usługami medycznymi. Przedmiotem badań w niniejszej pracy jest z jednej strony obszar zastosowań technologii informatyczno-komunikacyjnych w placówkach medycznych: Niepublicznych Zakładach Opieki Zdrowotnej, aptekach, Zakładach Lecznictwa Ambulatoryjnego prowadzących swoją działalność na terenie województwa wielkopolskiego, a z drugiej strony stan społeczeństwa informacyjnego w województwie wielkopolskim w grupie lekarzy oraz pacjentów. Celem głównym jest zbudowanie modelu zarządzania e-usługami medycznymi w małych i średnich przedsiębiorstwach sektora medycznego. W pracy sformułowano również cele szczegółowe, które miały określić: stan infrastruktury teleinformatycznej w badanych placówkach, stosowane procedury dotyczące zachowania bezpieczeństwa przechowywanych danych medycznych, 3 Jerzy Kisielnicki, MIS - systemy informatyczne zarządzania, Placet, Warszawa 2008, s

6 stopień wykorzystania systemów informatycznych dedykowanych placówkom medycznym, powiązania z innymi systemami, zakres świadczonych usług on-line w placówkach medycznych, poziomy kooperacji z instytucjami współdziałającymi z placówkami medycznymi, sposoby finansowania projektów służących realizacji strategii informatyzacji w placówkach medycznych. W związku z tym w niniejszej pracy podejmuje się próbę odpowiedzi na następujące pytania: jakie usługi są świadczone drogą elektroniczną? jaki jest stan społeczeństwa informacyjnego w obszarze e-zdrowia w województwie wielkopolskim w ocenie pacjentów i lekarzy? jaki jest poziom bezpieczeństwa przechowywanych danych medycznych placówkach medycznych? jaki jest poziom inwestycji w rozwiązania informatyczne oraz jakie są źródła ich finansowania w MSP wielkopolskiego sektora medycznego? jak organizowana jest zewnętrzna oraz wewnętrzna komunikacja placówki medycznej? W pracy postawiono hipotezę, iż System e-usług medycznych jest nieadekwatny do potrzeb społeczeństwa informacyjnego. Zastosowano następujące jakościowe i ilościowe metody badawcze takie jak: indywidualne wywiady, badania ankietowe PAPI i badania ankietowe CAPI. Punktem wyjścia dla przeprowadzonych badań były studia literatury dotyczące zagadnienia społeczeństwa informacyjnego. Przebieg prowadzonych badań przedstawiono na rys. 1. 6

7 Problem badawczy, cele, pytania Studia literaturowe Badania empiryczne Polityka UE i Polski w zakresie e-zdrowia Wybrane zagadnienia dotyczące społeczeństwa informacyjnego Kanały komunikacji firm i konsumentów w epoce cyfrowej Badania jakościowe: wywiady Akty prawne Badania ilościowe: kwestionariusze ankietowe Opracowanie modelu e-usług medycznych małych i średnich przedsiębiorstw sektora medycznego Weryfikacja opracowanego modelu Wnioski końcowe Rysunek 1. Metodologia badań Źródło: Opracowanie własne. 7

8 Niniejsza rozprawa została podzielona na cztery rozdziały. W pierwszym rozdziale zostały przedstawione definicje, geneza powstania społeczeństwa informacyjnego oraz główne cechy społeczeństwa informacyjnego. Wskazano przy pomocy jakich wskaźników dokonywane są pomiary rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Wyróżnione zostały składniki e-zdrowie, które podzielono na kategorie dotyczące, elektronicznych usług, tworzenia, przechowywania informacji medycznej oraz sposoby jej udostępniania, elektroniczne dokumenty oraz sposoby komunikacji. Do e-usług zaliczone zostały: rejestracja on-line, konsultacje on-line, e-opieka, telemedycyna (telekonsultacje, telemonitoring, teleopieka), wymiana informacji pomiędzy placówkami służby zdrowia, dostęp pacjentów do własnych danych. Do elektronicznych dokumentów: elektroniczne raporty, e-skierowania, e-zwolnienia, cyfrowa dokumentacja medyczna, elektroniczne recepty oraz karta ubezpieczenia zdrowotnego. Natomiast do informacji medycznych umieszczanych w Internecie: informacje medyczne dla lekarzy i pacjentów i informatory medyczne. W drugim rozdziale omówiono akty prawne służące budowie społeczeństwa informacyjnego w Unii Europejskiej i Polsce jak również kierunki rozwoju e-zdrowia w Polsce i UE. Szczególną uwagę zwrócono na ustawy mające bezpośredni wpływ na realizację planów informatyzacji służby zdrowia. Opisane zostały podstawowe działania służące realizacji planu wprowadzenia e-usług medycznych w placówkach ochrony zdrowia. Ponadto opisano dokumenty strategiczne Unii Europejskiej służące budowie społeczeństwa informacyjnego oraz dokumenty strategiczne dotyczące obszaru e-zdrowia w Polsce. Rozdział trzeci zawiera opracowanie wyników badań ankiety przeprowadzonej na przełomie 2013/2014 r. wśród placówek medycznych, lekarzy, pacjentów. W rozdziale tym zidentyfikowano placówki medyczne działające w województwie wielkopolskim oraz interesariuszy modelu e-usług medycznych. Dodatkowo opisano technologie informacyjne wspierające rozwój branży medycznej. Poddano analizie systemy informatyczne aktualnie wykorzystywane w obszarze ochrony zdrowia. Sklasyfikowano funkcjonalność systemów dla wybranych kategorii intereasariuszy (placówki medyczne, pacjenci, lekarze). Omówiono podstawowe portale mające bezpośredni związek z informacjami dotyczącymi ochrony zdrowia. Ponadto sprawdzone zostały sposoby zachowania bezpieczeństwa 8

9 danych medycznych pacjenta jak również metody ochrony wysyłanych informacji medycznych. Poddane analizie zostały również sposoby finansowania inwestycji informatycznych w placówkach służby zdrowia oraz bariery i korzyści wynikające z wprowadzenie e-usług. W czwartym rozdziale na podstawie analizy literatury, dokumentów strategicznych i planów działania w kierunku rozwoju e-zdrowia w UE i Polsce przedstawionych w rozdziale I i II został opisany model e-usług medycznych. Podstawowe warstwy w opisanym modelu stanowiły: warstwa technologiczna, warstwa związana z oprogramowaniem oraz jego funkcjonalnością, bezpieczeństwo oraz źródła finansowania inwestycji przeprowadzanych w placówkach medycznych w celu realizacji projektów związanych z wdrożeniem e-zdrowia. Przedstawione w rozdziale IV składniki modelu dotyczyły wymagań niefunkcjonalnych. Zbudowany został również model funkcjonalności e-usług medycznych na podstawie wyszczególnionych przypadków użycia z perspektywy pacjenta. Przedstawiono otoczenie modelu, które stanowili pacjenci, personel medyczny oraz instytucje zdrowotne. Wyróżniono aktorów modelu (pacjenci) oraz przypadki użycia bezpośrednio związane z pacjentem, które pogrupowano ze względu na funkcjonalność dotyczącą komunikacji, usług on-line, telemonitoringu oraz informacji. Do budowy modelu użyto języka UML, zgodnie z jego notacją utworzono diagramy dotyczące wyszczególnionych przypadków użycia oraz przedstawiono związki zachodzące pomiędzy aktorem modelu pacjentem a systemem. Modelowanie rzeczywistości e-usług medycznych z perspektywy pacjenta posłużyło do wysunięcia wniosków dotyczących stanu obecnego e-usług medycznych w Polsce. 9

10 ROZDZIAŁ I SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE 1.1. Geneza, definicje i główne cechy społeczeństwa informacyjnego Współczesne społeczeństwo ulega ciągłym przeobrażeniom, które następują pod wpływem postępu technologicznego, dyfuzji kultury, ruchów społeczno-ideologicznych zarówno tych rewolucyjnych, reformatorskich jak i ekspresyjnych. W społeczeństwie agrarnym istotą działania była produkcja żywności, niewielka grupa osób miała dostęp do nauki. Rewolucja przemysłowa której początek miał miejsce w XVIII w. wykształciła nowe społeczeństwo, którego działania opierały się na pracy w przemyśle. Jednocześnie malała liczba osób pracujących w rolnictwie, ponieważ ludzie zaczęli przenosić się z obszarów wiejskich do miast. Stopniowo zaczął upowszechniać się też dostęp do wiedzy, a rozwijająca się telefonia, telegraf oraz nowe środki transportu ułatwiły komunikację międzyludzką i zainicjowało społeczeństwo industrialne. Kiedy zaczęła rozwijać się gospodarka oparta przede wszystkim na usługach i coraz większa liczba osób znajdowała zatrudnienie w sektorze usług nastąpiło przejście od masowej produkcji do produkcji skierowanej na klienta, wówczas zaczęto mówić o nowym rodzaju społeczeństwa mianowanym społeczeństwem postindustrialnym. Rozwój technologii informacyjnej w społeczeństwie postindustrialnym miał podobny wpływ na zmiany społeczne, jak rozwój przemysłu w społeczeństwie industrialnym. Teoretyczna wiedza stała się zasobem równie podstawowym, jak kapitał w społeczeństwie przemysłowym i zapasy żywności w społeczeństwie agrarnym: wartość dodana pracy została zastąpiona wartością dodaną wiedzy 4. Jednym z określeń dla powstającego społeczeństwa było społeczeństwo sieciowe. Schemat koncepcji społeczeństwa sieciowego wykreował M. Castells. Nie ma jednoznacznej daty powstania społeczeństwa informacyjnego. W 1963 roku japoński socjolog T. Umesao opisując ewolucyjną teorię opartą na przemyśle informacyjnym, użył terminu johoka shakai dla społeczeństwa, które komunikowało się poprzez komputer. 4 The Coming of Post-industrial Society, A Venture In Social Forecasting. New York: Basic Books, XIII, 507 p.,, s

11 W Japonii 1972 roku Y. Masuda opracował kompleksowy, wielofazowy i długofalowy plan przeobrażania wszystkich sfer życia społecznego w oparciu o rozwój sektora informacji i telekomunikacji przygotowujący nowe społeczeństwo 5 (por. tab. 1). Tabela 1. Plan Masudy (1972), Okres rozwoju komputeryzacji i powstania społeczeństwa informacyjnego w Japonii Okres I Komputeryzacja wielkiej nauki Okres II Komputeryzacja zarządzania Okres III Komputeryzacja informacji społecznej Dobrobyt, opieka społeczna Dobrobyt społeczny Okres IV Komputeryzacja działań jednostkowych Zadowolenie Cel Obrona, rozwój, badania kosmosu Produkt narodowy brutto Skala Prestiż narodowy Wzrost Rozwój wartościowania gospodarczy osobowości Podmiot Kraj Przedsiębiorstwo Ludność Osoba prywatna Przedmiot Przyroda Organizacja Społeczeństwo Jednostka ludzka Nauka Nauki Nauki o Nauki społeczne Nauki o podstawowa przyrodnicze zarządzaniu zachowaniu jednostki Twórczość intelektualna Wzorzec informacyjny Osiąganie celu Wydajność Rozwiązywanie problemów Źródło: T. Goban Klas, P. Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania, Kraków 1999, s.35. W Stanach Zjednoczonych pojęcie społeczeństwo informacyjne przyjęło się dzięki pracom F. Machlupa i M. U. Porata. Rozwojowi społeczeństwa informacyjnego sprzyjał wolny rynek oraz w początkowej fazie inicjatywy rządowe. Zaczął się tworzyć nowy technologiczny paradygmat, zorganizowany wokół technik informacyjnych, był on specyficznym segmentem społeczeństwa amerykańskiego, rozwijającym się w interakcji z globalną gospodarką i ze światową geopolityką, która przybrała postać nowego systemu produkcji, komunikowania się, zarządzania i życia 6. W Europie pierwszym krajem, w którym zwrócono uwagę na zmiany, jakim ulega społeczeństwo pod wpływem technologii była Francja. Dwaj socjologowie A. Minc i S. Nora w 1978 roku przedstawili prezydentowi Francji raport dotyczący sukcesów gospodarczych Japonii. Publikacja wywołała dyskusję na temat nowych wyzwań stojących 5 T. Goban Klas, P. Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania, Kraków 1999, s M. Castells, Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2008, s

12 przed systemem politycznym, którego zmiany miały sprostać nowej skali życia gospodarczego oraz nowym wzorcom życia społecznego. Najważniejszym zaś krokiem Europy w kierunku propagowania społeczeństwa informacyjnego był dokument M. Bangemanna z 1994 roku, który wskazywał na potrzebę odpowiedzi Unii Europejskiej na wyzwania społeczeństwa informacyjnego. Dokument zyskał poparcie wielu europejskich firm związanych z gałęzią telekomunikacyjno-informatyczną. W Polsce Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji w lipcu 1996 roku wydała raport pt. Społeczeństwo informacyjne w Polsce, w którym stwierdzono, że Społeczeństwo staje się społeczeństwem informacyjnym, gdy osiąga stopień rozwoju oraz skali i skomplikowania procesów społecznych i gospodarczych wymagający zastosowania nowych technik gromadzenia, przetwarzania, przekazywania i użytkowania olbrzymiej masy informacji generowanej przez owe procesy. W takim społeczeństwie: - informacja i wynikająca z niej wiedza oraz technologie są podstawowym czynnikiem wytwórczym, a wszechstronnym czynnikiem rozwoju jest wykorzystywanie teleinformatyki, - siła robocza składa się w większości z pracowników informacyjnych, - większość dochodu narodowego brutto powstaje w obrębie szeroko rozumianego sektora informacyjnego 7. Zmiany, które następowały w społeczeństwie oraz wyróżniane cechy, które opisywały dany rodzaj społeczeństwa powodowały, że badacze zajmujący się badaniem nowego zjawiska w różny sposób je nazywali. W związku z tym w literaturze przedmiotu można znaleźć wiele określeń związanych ze społeczeństwem informacyjnym (tabela 2). Tabela 2. Różne określenia społeczeństwa informacyjnego Rok Nazwa społeczeństwa Autor Samotny tłum Człowiek posthistoryczny Reisman Seidenberg 1953 Rewolucja organizacyjna Boulding 1956 Człowiek organizacji White 1958 Merytokracja Young 1959 Rewolucja edukacyjna Społeczeństwo postkapitalistyczne 1960 Koniec ery ideologii Bell Drucker Dahrendorf 7 J. S. Nowak, Społeczeństwo informacyjne Krok naprzód, dwa kroki wstecz, Red nauk P. Sienkiewicz, J.S. Nowak, PTI Katowice

13 Społeczeństwo przemysłowe Aron 1962 Rewolucja komputerowa Ekonomia wiedzy Barkeley Machlup 1963 Nowa klasa pracująca Mallet 1964 Globalna wioska Człowiek jednowymiarowy Era postcywilizacyjna Społeczeństwo usług Społeczeństwo technologiczne McLuhan Marcuse Boulding Dahrendorf Ellul 1967 Nowe państwo przemysłowe Galbraith Rewolucja naukowo techniczna Richta 1968 Podwójna ekonomia Averitt Neokapitalizm Gorz Społeczeństwo postmodernistyczne Etzoni Technokracja Meynaud 1969 Wiek nieciągłości Drucker 1970 Społeczeństwo skomputeryzowane Wiek postliberalny Kultura prefiguratywna Era technotroniczna Martin and Norman Kahn Mead Brzeziński 1971 Wiek informacji Compunifications Społeczeństwo postprzemysłowe Helvey Oettinger Touraine 1972 Społeczeństwo posttradycjonalne Świat bez granic Eisenstat Brown 1973 Nowe społeczeństwo usług Lewis 1974 Rewolucja informacyjna Lamberton 1975 Wiek środków komunikowania Mediokracja Trzecia rewolucja przemysłowa Philips Philips Stine 1976 Społeczeństwo przemysłowo- technologiczne Megacourp Ionescu Eichner 1997 Rewolucja elektroniczne Ekonomia informacji Evans Porat 1978 Demokracja antycypacyjna Naród sieciowy Republika technologii Społeczeństwo telepatyczne Społeczeństwo okablowane Bezold Hiltz i Turoff Boorstin Nora i Minc Martin 1979 Wiek komputerowy, Tysiąclecie mikro Detouzos i Moses 1980 Mikrorewolucja Rewolucja mikroelektroniczna Trzecia fala 1981 Społeczeństwo informacyjne Rynek sieciowy 1982 Rewolucja środków komunikowania Wiek informacji 1983 Państwo komputerowe Wiek genów 1984 Drugi podział przemysłowy Człowiek Turinga Evans Large Forester Toffler Martin i Butler Dodrick Williams Dizard Brunham Sylvester i Klotz Piore i Sabel Bolter 1996 Społeczeństwo sieciowe Castells Źródło: T. Goban Klas, P. Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania, Kraków 1999, s

14 W literaturze przedmiotu występują różne terminy dotyczące definicji nowego społeczeństwa, którym określa się społeczeństwo informacyjne. Głównymi jego wyróżnikami są: gospodarka oparta na informacji oraz sektor usług, rozwój technik telekomunikacyjnych i informacyjnych, rozwój sektora edukacji, rozwój informatyki, biotechnologii oraz genetyki, nowe struktury bazujące na przekazie informacji. Kolejnym określeniem jest społeczeństwo wiedzy, którego głównymi wyróżnikami są: masowość edukacji, kształcenie ustawiczne, gospodarka oparta na wiedzy, transfer technologii oraz innowacyjność gospodarki. Można również znaleźć określenie społeczeństwo sieciowe, czyli takie, którego struktura gospodarki opiera się na sieci (outsourcing) jak również struktura społeczna opiera się na sieci (Internet). Społeczeństwo postindustrialne, którego głównym wyróżnikiem jest zwiększenie zatrudnienia w nieprzemysłowych i w nie rolniczych zawodach, nowe gałęzie gospodarki, gospodarka oparta na wiedzy. Społeczeństwo globalne, którego głównym wyróżnikiem jest rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz transportu. Społeczeństwo informatyczne, którego głównym wyróżnikiem jest rozwój technologii informatycznych oraz ich wykorzystanie. Definicja społeczeństwa informacyjnego, najczęściej wykorzystywana w Europie pochodzi z opublikowanego w 1994 r. raportu Europe and the Global Information Society: Recommendations to the European Council, zwanego potocznie Raportem Bangemanna. Społeczeństwo informacyjne charakteryzuje się przygotowaniem i zdolnością do użytkowania systemów informatycznych i wykorzystuje usługi telekomunikacyjne do przekazywania i zdalnego przetwarzania informacji 8. Społeczeństwo informacyjne, z jednej strony jest metaforą społecznego i ekonomicznego rozwoju, z drugiej jednak stanowi źródło konfliktów i sprzeczności, co sprawia, iż wzrostowi jakości życia towarzyszy często inwigilacja elektroniczne czy też kontrola korporacyjna 9. Na potrzeby strategii określającej rozwój społeczeństwa informacyjnego w Polsce do roku 2013 społeczeństwo informacyjne zdefiniowano jako to, w którym przetwarzanie informacji z wykorzystaniem technologii informacyjnych i komunikacyjnych stanowi znaczącą wartość K. Doktorowicz, Europejski model społeczeństwa informacyjnego polityczna strategia Unii Europejskiej w kontekście globalnych problemów wieku informacji, Wydawnictwo Uniwersytety Śląskiego 2005, s. 23, s

15 ekonomiczną, społeczną i kulturową 10. Za rozwinięte społeczeństwo informacyjne uważa się takie, które korzysta ze wspólnej przestrzeni informacyjnej, w jego ramach możliwe jest korzystanie z usług administracji publicznej, które są w pełni dostępne on-line, w kontekście wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych uwzględnia kwestie integracji społecznej (poprzez minimalizację wykluczenia cyfrowego), inwestuje w działalność badawczo-rozwojową i charakteryzuje się wysokim poziomem innowacyjności. Istotnym wskaźnikiem jest również poprawa jakości życia, wdrożenie technologii informacyjno-komunikacyjnych umożliwia bowiem wprowadzenie nowych usług zdrowotnych czy społecznych. T. Goban-Klas oraz P. Sienkiewicz zdefiniowali społeczeństwo informacyjne w następujący sposób: Społeczeństwo informacyjne to społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i komunikowania, lecz środki te są podstawą tworzenia dochodu narodowego i dostarczają źródła utrzymania większości społeczeństwa 11. Społeczeństwo informacyjne to z pewnością społeczeństwo, które wytwarza informację, przechowuje informację, przekazuje informację, pobiera informację, wykorzystuje informację 12. Z kolei w Polsce, na I Kongresie Informatyki Polskiej w 1994 roku zdefiniowano społeczeństwo informacyjne jako: Społeczeństwo charakteryzujące się przygotowaniem i zdolnością do użytkowania systemów informatycznych, skomputeryzowane i wykorzystujące usługi telekomunikacji do przesyłania i zdalnego przetwarzania informacji 13. W roku 1973 D. Bell wskazał następujące cechy społeczeństwa informacyjnego: dominacja naukowców i specjalistów w strukturze zawodowej, wzrost znaczenia wiedzy teoretycznej jako źródła innowacji, dominacja sektora usług w gospodarce oraz rozwój sektora czwartego (finanse, ubezpieczenia itp.) i piątego (zdrowie, oświata, nauka), 10 Strategia Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w Polsce do roku T. Goban-Klas, P.Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagrożenia, wyzwania, Wydawnictwo Fundacji Postępu Telekomunikacji, Kraków, Zacher, L. (red). Polska a globalne społeczeństwo informacyjne. Ekspertyza zbiorowa (K. Doktrowicz, T. Goban-Klas, K. Krzysztofek, F. Mączyński, L. Zacher) dla Komitetu Badań Naukowych, Raport 1 Kongresu Informatyki Polskiej, Poznań 1994, szy_kongres/index.html. 15

16 nastawienie na sterowany rozwój techniki, tworzenie nowych technologii intelektualnych jako podstaw podejmowania decyzji politycznych i społecznych 14. Istotne cechy społeczeństwa informacyjnego wyróżniał M. Nowina-Konopka, który do elementarnych cech społeczeństwa informacyjnego zaliczył: (1) wytwarzanie, (2) przechowywanie, (3) przekazywanie, (4) pobieranie i (5) wykorzystywanie informacji przez większość obywateli oraz organizacji i miejsc pracy w szeroko rozumianym zakresie użytku własnego, społecznego w edukacji i działalności zawodowej 15. Cechami charakterystycznymi społeczeństwa informacyjnego są zatem: informacja, wiedza, technologia, komunikacja i rozwój 16. Biorąc pod uwagę przedstawione dotąd definicje społeczeństwo informacyjne można scharakteryzować za pomocą kilku materialnych cech: informacja stanowi jego główny surowiec, buduje i tworzy społeczeństwo informacyjne; technologie działają na informację, a nie informacja na technologie (jak to było w rewolucji przemysłowej); wszechobecność nowych technologii oraz ich wzmożony wpływ na społeczeństwo (formuje procesy indywidualnej i zbiorowej egzystencji); powstaje sieciowa logika, czyli zbiór stosunków, w których operuje się nowymi technologiami informacyjnymi; występuje elastyczność struktur, co umożliwia zmianę, modyfikację oraz rekonstrukcję elementów sieci; następuje ciągła zmiana i płynność organizacyjna; następuje łączenie się technologii w jeden, wysoce zintegrowany system (technologie łączą się ze sobą co ułatwia im rozwój) S.J. Nowak, Geneza rozwoju społeczeństwa informacyjnego, Polskie Towarzystwo Informatyczne oddział Górnośląski, Katowice M. Nowina Konopka, Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego. [w] Społeczeństwo informacyjne. Istota, rozwój, wyzwania, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s A. Dąbrowska, M. Janoś-Kresło, A. Wódkowski, E-usługi a społeczeństwo informacyjne. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009, s M. Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s

17 1.2. Budowa społeczeństwa informacyjnego w świetle strategii Unii Europejskiej Działania Unii Europejskiej na rzecz społeczeństwa informacyjnego rozpoczęły się w latach 90-tych. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat Unia Europejska opracowała dokumenty, strategie oraz plany działania, które miały wspierać realizowanie założeń dotyczących budowy społeczeństwa informacyjnego (rys.2). Lata Raport Bangemanna Strategia Lizbońska Nowa Strategia Lizbońska Zielona księga, Living and Working in the Information Society - People First White paper on Growth, Competitiveness, Employment. The challenges and ways forward into the 21 st century Strategia Europa 2020 Rysunek 2. Etapy budowy społeczeństwa informacyjnego w UE Źródło: opracowanie własne. W dokumentach oraz strategiach zawarte były wizje i projekty UE związane z tematem społeczeństwa informacyjnego oraz obszary, w których należało podjąć działania, w celu utworzeniu społeczeństwa informacyjnego. Do podstawowych dokumentów należały: White paper on Growth, Competitiveness, Employment. The challenges and ways forward into the 21 st century, Raport Bangemanna oraz Zielona księga, Living and Working in the Information Society - People First. Podstawowymi strategiami była Strategia Lizbońska z Planem działania eeuropa2002 oraz eeuropa2005, Nowa Strategia Lizbońska z planem działania i2010 oraz Europa2020 (por. rys. 2). 17

18 Rysunek 3. Schemat dokumentów, strategii oraz planów działania opisujących plany UE w celu zbudowania społeczeństwa Źródło: Opracowanie własne. W dokumencie White paper on Growth, Competitiveness, Employment. The challenges and ways forward into the 21 st century przedstawiono wizję modelu społeczeństwa informacyjnego (1993 r.). Utworzenie dokumentu wspierało debatę na rzecz stworzenia zrównoważonego rozwoju gospodarek europejskich, które miały być konkurencyjne na arenie międzynarodowej. Przejście do społeczeństwa informacyjnego 18

19 stało się procesem nieodwracalnym i miało mieć wpływ na wszystkie aspekty społeczeństwa oraz relacje między gospodarczymi partnerami 18. Pierwszym zagadnieniem przedstawionym w omawianym dokumencie był wspólny obszar informacji w UE, który miał opierać się na kilku zasadach : informacja miałaby być przekształcana i zbierana w formie elektronicznej za pomocą formularza elektronicznego, zapisywana do bazy danych, bazy dokumentów, zdjęć itd., użytkownik miałby dostęp do sprzętu, akcesoriów i oprogramowania służącego do przetwarzania informacji, budowa naziemnej infrastruktury kablowej oraz komunikacji bezprzewodowej, sieci i satelity, rozwój podstawowych usług telekomunikacyjnych, poczta elektroniczna, interaktywny dostęp do bazy danych, interaktywna cyfrowa transmisja obrazu, działania, które poprawią strukturę informacji oraz łatwość obsługi dla użytkownika 19. Stworzenie wspólnego obszaru informacji miało wpływ na: wprowadzenie nowych metod organizacji pracy np. telepraca, liberalizację nowych infrastruktur np. infrastruktury transportowej, utworzenie nowych usług (edukacja i szkolenia, kultura, bezpieczeństwo), realizację nowych metod płatności za usługi takie jak Pay oraz poprawę sytuacji na rynku pracy. Drugim zagadnieniem przedstawionym w omawianym dokumencie były zasady utworzenia informacyjnej infrastruktury, polityki normalizacyjnej i polityki innowacyjnej oraz wsparcie dla polityki regionalnej. UE powinna zmierzać do osiągnięcia takich celów jak: zawieranie pomiędzy firmami międzynarodowych sojuszy, promowanie systemów otwartych i międzynarodowych standardów, 18 White paper Growth, competitiveness, employment. The challenges and ways forward into 21st century, 19 Ibidem. 19

20 uwzględnianie w opracowywanych systemach europejskich cech: wielojęzyczność, różnorodność kulturową, różnice gospodarcze, a co za tym idzie, zachowanie modelu społecznego, stworzenie warunków, w których w otwartym i międzynarodowym systemie Europa będzie miała popyt na podstawowe technologie, efektywność i konkurencyjność przemysłu 20. Pełniejsze wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych powinno mieć wpływ na tworzenie nowych rynków usług, stworzenie partnerstwa pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym oraz zmianę procedur, pozwalających na przyśpieszenie podejmowania decyzji administracyjnych. Strategia tworząca wspólny obszar informacyjny musiała spełniać cztery wymagania: rozpowszechnienie najlepszych praktyk i rozwój zastosowań technologii ICT, liberalizację sektora telekomunikacyjnego, standaryzację w rozdrobnionych komunikacyjnych obszarach, które mogą złożyć się na jeden obszar informacyjny, stworzenie transeuropejskiej infrastruktury, która stanie się fundamentem społeczeństwa informacyjnego 21. Drugim dokumentem, który miał istotny wkład w rozwój społeczeństwa informacyjnego był Raport Bangemanna. Raport ten stanowił punkt wyjścia do podjęcia działań na poziomie europejskim i państw członkowskich i zawierał wizję społeczeństwa informacyjnego oraz przedstawił korzyści jakie może przynieść obywatelom oraz instytucjom gospodarczym wejście w nowy wiek informacji. W raporcie został zawarty Plan działania oparty na konkretnych inicjatywach włączających partnerów zarówno z sektora prywatnego jak i publicznego. Wskazano w nim obszary, w których należało podjąć działania, aby przejść do nowego społeczeństwa, podkreślano również fakt, że ważne jest aby współpracę podjął sektor prywatny z publicznym. Istotnym elementem było wdrożenie europejskiej infrastruktury szerokopasmowej (European Brodband 20 Ibidem. 21 Ibidem. 20

21 Infrastructur) oraz połączenie jej z telekomunikacją europejską, telewizją kablową oraz siecią satelitarną 22. Technologiczny postęp i ewolucja rynku spowodowały, że UE musiała zrezygnować ze starych procedur. Pojawienie się nowych rynków skutkowało utworzeniem nowych przepisów, które umożliwiały pełne współzawodnictwo. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w raporcie Bangemanna należało skupić się na liberalizacji sektora telekomunikacyjnego poprzez: otworzenie dla konkurencji infrastruktur i usług znajdujących się ciągle w obszarze monopolu, usunięcie niekomercyjnych politycznych obciążeń i ograniczeń budżetowych nałożonych na firmy telekomunikacyjne, sporządzenie jasnych harmonogramów i ustalenie dat ukończenia wprowadzania praktycznych zarządzeń, aby osiągnąć zamierzone cele 23. Konkurencyjne otoczenie wymagało zwolnienia usług telekomunikacyjnych z ograniczeń politycznych, takich jak: (1) subsydiowanie funkcji publicznych, (2) zewnętrzne działania rozwojowo-badawcze, (3) wkłady na cele planowania przestrzennego i zarządzania oraz (4) samodzielną odpowiedzialności za usługi 24. Założono stworzenie odpowiednich ram regulacyjnych w celu umożliwienie powstania i ochrony konkurencji oraz umożliwienia planowania strategicznego i inwestycyjnego. Podjęto działania w celu dostosowania taryf, obniżka międzynarodowych taryf służyła zwiększeniu wykorzystanie infrastruktury generując dodatkowe dochody. Wprowadzenie konkurencyjnego udostępniania usług i infrastruktury telekomunikacyjnej spowodowało, że firmy telekomunikacyjne musiały działać w kierunku dostosowania swoich taryf do warunków rynkowych. Omawianemu procesowi towarzyszyły dwa elementy: po pierwsze - firmy telekomunikacyjne zostały uwolnione od ograniczeń budżetowych narzuconych politycznie, po drugie - nastąpił sprawiedliwy i proporcjonalny podział obciążeń pomiędzy wszystkie firmy telekomunikacyjne w związku z zapewnieniem powszechnych usług Ibidem. 24 Ibidem. 25 Ibidem. 21

22 Ważnym aspektem w społeczeństwie informacyjnym stanowiła ochrona praw własności intelektualnej ponieważ brak zaufania konsumentów miałby niekorzystny wpływ na szybki rozwój społeczeństwa informacyjnego. W związku z tym ustanowiono ogólnoeuropejskie podejście do bezpieczeństwa prawnego i generalne zasady ochrony danych i zajęto się kwestią zabezpieczeń elektronicznych płatności (szyfrowanie) Szyfrowanie było niezmiernie ważne również dla telehandlu, który wymagał wiarygodności podpisu i tekstu jak również międzynarodowego uznania prawnego. W społeczeństwie informacyjnym pojawiał się nowy sposób komunikacji, a co za tym idzie inne metody przekazywania informacji. Unia Europejska miała przewodzić działaniom przeciwdziałającym różnicom mechanizmów kontrolnych oraz umocnić bezpieczeństwo prawne, które jest ważne dla globalnej konkurencyjności europejskiego przemysłu środków przekazu. W raporcie Bangemanna opisano dziesięć inicjatyw, które służyło zbudowaniu społeczeństwa informacyjnego: 26 telepraca, nauka na odległość, sieci dla uniwersytetów i centrów badawczych, usługi teleinformatyczne dla małych i średnich przedsiębiorstw, zarządzanie ruchem drogowym, kontrola ruchu powietrznego, sieć opieki zdrowotnej, przetargi elektroniczne, ogólnoeuropejska sieć administracji publicznej, miejskie autostrady informacji. Z punktu widzenia celu niniejszej pracy istotna była inicjatywa dotycząca utworzenia sieci opieki zdrowotnej, która polegała na połączeniu lekarzy, szpitali i centrów socjalnych na skalę europejską. Działania w kierunku jej utworzenia podjął sektor prywatny, ubezpieczyciele, stowarzyszenia ubezpieczeń medycznych oraz sektor opieki zdrowotnej państw członkowskich. Analiza przeprowadzanych działań wykazała, że wprowadzenie sieci zdrowotnej będzie służyć poprawie jakości w opiece zdrowotnej,

23 poprawi diagnostykę poprzez bezpośredni dostęp do specjalistów europejskich, udostępni bezpośrednią rezerwację do usług analitycznych i szpitalnych przez lekarzy w skali europejskiej. Podatnicy i administracje publiczne skorzystają poprzez dokładniejszą kontrolę kosztów i oszczędności w wydatkach na opiekę zdrowotną oraz przyspieszenie procedur zwrotu kosztów 27. Niebezpieczeństwem, jakie dostrzeżono w zastosowanie sieci zdrowotnych, było niedostateczne chronienie danych poufnych oraz zachowanie prywatności pacjentów. Systemy telekomunikacji połączone z zaawansowanymi technologiami stanowiły klucz do budowy społeczeństwa informacyjnego. Sieci (telefoniczne, satelitarne, kablowe), które przesyłają informację usunęły ograniczenia czasu oraz odległości, , interaktywne video pozwalają używać sieci, nauka na dystans oraz telepraca oferują wyspecjalizowane zadania dla grupy użytkowników. Finansowanie działań wspierających budowę społeczeństwa informacyjnego stało się głównym zadaniem dla sektora prywatnego. Fundusze publiczne, które będą przeznaczane na budowę społeczeństwa informacyjnego skierowano na konkretne działania. Obok dokumentów, które stanowiły o rozwoju społeczeństwie informacyjnego UE stworzyła programy działania opisane w strategiach. Pierwszą z nich była Strategia Lizbońska. W marcu 2000 r. w Lizbonie Rada Europejska uchwaliła dziesięcioletni program społeczno-gospodarczy zwany Strategią Lizbońską. Celem Strategii Lizbońskiej było stworzenie w UE dynamicznej oraz konkurencyjnej gospodarki na świecie, co zniwelowałoby lukę w tempie rozwoju pomiędzy Europą a Stanami Zjednoczonymi. Podkreślano, że gospodarka powinna być oparta na wiedzy, być zdolna do tworzenia nowych miejsc pracy, zapewniać spójność społeczną tzn. zapewnić dobrobyt wszystkim członkom społeczeństwa europejskiego. Przejście do konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki opartej na wiedzy miała się dokonać poprzez realizację takich celów jak: Stworzenie społeczeństwa informacyjnego. 2. Stworzenie Europejskiego Obszary Badań i Innowacji. 3. Sprzyjanie tworzeniu i rozwojowi innowacyjnych przedsiębiorstw. 4. Przeprowadzenie reform ekonomicznych mających wpływ na stworzenie

24 funkcjonalnego rynku wewnętrznego. 5. Stworzenie wydajnych i zintegrowanych rynków finansowych. 6. Koordynowanie polityki makroekonomicznej, konsolidację fiskalną i jakość finansów publicznych poszczególnych gospodarek UE. Zatem realizacja założeń społecznych wyrażała się w działaniach polegających na: 29 edukacji przygotowującej do życia i pracy w społeczeństwie opartym na wiedzy, rozwoju polityki zatrudnienia, modernizacji opieki społecznej, promocji zaangażowania społecznego. Chcąc zrealizować cele zawarte w Strategii Lizbońskiej należało w miarę szybko przejść do gospodarki opartej na wiedzy, w tym do rozwoju społeczeństwa informacyjnego, zainicjować badania i innowacje oraz rozwinąć kształcenie ustawiczne. Podjęte działania powinny: po pierwsze, doprowadzić do liberalizacji i integracji tych rynków i sektorów, których wspólny rynek de facto nie objął: telekomunikacyjnego, energetycznego, transportowego, pocztowego a także usług finansowych, po drugie, rozwinąć przedsiębiorczość poprzez deregulację i lepsze wsparcie ze strony administracji (powinna nastąpić likwidacja barier administracyjno-prawnych, łatwiejszy dostęp do kapitału i technologii oraz ograniczanie zakłócającej konkurencję pomocy publicznej i tworzenie równego pola konkurencji, po trzecie, dążyć do wzrostu zatrudnienia i zmian modelu społecznego, wzrostu aktywności zawodowej, uelastycznienia rynku pracy, poprawy edukacji, unowocześnienia systemu zabezpieczeń społecznych, ograniczenia biedy i wykluczenia społecznego, po czwarte, dbać o trwałe fundamenty rozwoju i środowiska naturalnego: ograniczyć zmiany klimatyczne oraz zachować zasoby naturalne Wydział Analiz Ekonomicznych i społecznych, Informacja Nr. 111, Strategia Lizbońska, grudzień 2004 r. 30 J. Szomburg, Strategia Lizbońska szansą dla Europy, [w:] Biała Księga Część I: Polska wobec Strategii Lizbońskiej, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, Gdańsk-Warszawa 2003, s

25 Ważnym obszarem w Strategii Lizbońskiej była wyszczególniona również w raporcie Bangemanna telekomunikacja, ponieważ liberalizacja telekomunikacji miała przyczynić się do rozwoju tej branży, co wiązałoby się z obniżeniem kosztów i spadkiem cen usług, a to z kolei wpłynęłoby pozytywnie na efektywność prowadzenia działalności gospodarczej. W związku z tym, że tempo realizacji założonych celów Strategii Lizbońskiej było niejednakowe w poszczególnych państwach członkowskich zdecydowano w 2005 r., że cele zostaną zawężone do uzyskania wzrostu gospodarczego oraz usystematyzowania obszarów priorytetowych czyli rozwój wiedzy i innowacji, rozwój atrakcyjności UE jako miejsca inwestowania i pracy, rozwój mechanizmów umożliwiającym przedsiębiorstwom tworzenie większej liczby lepszych miejsc pracy 31. Wytyczne dotyczące realizacji Strategii Lizbońskiej został zawarty w planie działania e-europa, którą zainicjowało przyjęcie planu e-europa2002 Wpływ i priorytety a następnie kontynuowana w planie e-europa2005 Społeczeństwo informacyjne dla wszystkich. W planie działania e-europa2002 wyznaczono trzy główne cele, takie jak: - tańszy, szybszy i bezpieczniejszy Internet, - inwestowanie w ludzi i umiejętności, - zachęcanie do korzystania z Internetu 32. Pierwszy cel miał być zrealizowany (1) poprzez przyjęcie pięciu dyrektyw dotyczących nowych ram w łączności elektronicznej tj.: ogólne ramy dostępu i wzajemnych połączeń, zezwolenia i licencje, powszechne usługi oraz ochrona danych, które miały pomóc w uzyskaniu tańszego Internetu. (2) przeznaczenie środków na badania sieci elektronicznych wykorzystywanych przez społeczności naukowe. Priorytetem stało się ustanowienie szybkiego dostępu do Internetu oraz Intranetów w Uniwersytetach oraz wspieranie technologii WWG- World Wide Grid 33, które miało za zadanie ułatwienie współpracy pomiędzy rozproszonymi zespołami naukowców. (3) ważne było również budowanie zaufania użytkowników do handlu elektronicznego. Zaufanie może zostać zbudowane jeżeli użytkownicy czują się bezpieczni w sieci. Bezpieczeństwo miało być 31 Ministerstwo rozwoju regionalnego, 32 KOM(201) 140 wersja ostateczna, 33 Sieć, która ma uzupełniać WWW świadcząc usługi danych strukturalnych, które są wykorzystywane przez oprogramowanie. 25

26 uzyskane poprzez: promowanie technologii ochrony prywatności, certyfikację zasad bezpieczeństwa oraz budowanie niezawodnej infrastruktury informatycznej. Drugi cel - inwestowanie w ludzi i umiejętności-zamierzano osiągnąć (1) poprzez rozwój cyfrowej młodzieży, (2) poprzez adaptację pracownika do pracy w gospodarce opartej na wiedzy, (3) poprzez koordynację działań, które umożliwią szeroki dostęp do Internetu, zapobiegną wykluczeniu cyfrowemu osób starszych oraz niepełnosprawnych. Dodatkowo należało stworzyć (4) normy dla produktów informatycznych oraz (5) przyjąć wytyczne dotyczące publicznych stron Internetowych. (Web Accassibility Initiative - WAI) Trzeci cel - zachęcanie do korzystania z Internetu zamierzano osiągnąć poprzez: przyśpieszenie rozwoju e-handlu, stworzenie elektronicznego dostępu do usług publicznych oraz rozwinięcie obszaru e-zdrowia. Rozwój rynku e-handlu wiązał się z ustanowieniem rynku wewnętrznego, oraz zwiększeniem zaufania konsumentów. Należało zatem przyjąć prawodawstwo UE dotyczące praw autorskich, marketingu usług finansowych, e-pieniędzy, podatku VAT na niektóre usługi elektroniczne. Zaufanie konsumentów można natomiast uzyskać proponując mechanizmy rozwiązywania sporów, przyjęcia kodeksów postępowania oraz tworzenie dobrego prawa dla małych i średnich przedsiębiorstw oferujących usługi elektroniczne. Rozwój oprogramowania open-source w sektorze publicznym, uproszczenie procedur administracyjnych on-line dla biznesu umożliwiał elektroniczny dostęp do usług publicznych. W planie pojawił się również zapis dotyczący służby zdrowia w zakresie usług on-line. Świadczeniodawcy powinni mieć odpowiednią infrastrukturę, powinny być również zdefiniowane kryteria jakościowe dla stron internetowych związanych ze zdrowiem W kolejnym planie działania e-europa2005 zawarte było także przesłanie dotyczące stworzenia korzystnych warunków dla prywatnych inwestycji i tworzenia nowych miejsc pracy, wzrostu wydajności, modernizacji usług publicznych i zapewnienia wszystkim możliwości uczestnictwa w globalnym społeczeństwie informacyjnym 34. Działania miały skoncentrować się na takich obszarach jak e-administracja, e-learning, e- zdrowie oraz e-biznes. Do rozwoju tych obszarów miała się przyczynić powszechna 34 Monitor Europejski, eeuropa2005 Społeczeństwo informacyjne dla wszystkich, 26

27 dostępność oraz korzystanie z sieci szerokopasmowych. Miał temu sprzyjać również rozwój protokołu internetowego IPv6 35 oraz bezpieczeństwa sieci i informacji. Rozwijające się nowe usługi wymagały znacznych inwestycji. Zarówno rozwój usług jak i budowa infrastruktury stały się głównym zadaniem dla sektora prywatnego. Należało prowadzić działania, które będą stymulować popyt oraz zmniejszyć niepewność inwestorów prywatnych. Należało również stworzyć przyjazne ramy prawne. Plan działań e-europa2005 poświęcony był przede wszystkim upowszechnieniu Internetu. Kolejną inicjatywą UE w zakresie społeczeństwa informacyjnego była Strategia i2010: Społeczeństwo i Media działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia (2006 r.). Komisja Europejska przedstawiła trzy główne priorytety, które zamierzono osiągnąć do 2010 roku: - tworzenie jednolitej europejskiej przestrzeni informacyjnej, - promowanie inwestycji i innowacji na rzecz badań naukowych, - realizację integracyjnego europejskiego społeczeństwa informacji i mediów 36. Budując jednolitą europejską przestrzeń informacyjną należało odnieść się do czterech wyzwań, które powstały w związku z konwergencją cyfrową takich jak: - szybkość: szybsze usługi szerokopasmowe w Europie, umożliwiające dostarczanie zawartości multimedialnej, np. video wysokiej rozdzielczości; - zawartość multimedialna: poprawa pewności ekonomicznej i prawnej sprzyjająca powstawaniu nowych usług i zawartości on-line; - interoperacyjność: ulepszenie urządzeń i platform komunikujących się ze sobą oraz stworzenie usług, które można przenosić pomiędzy platformami; - bezpieczeństwo: lepsze zabezpieczenia Internetu przed oszustwami, szkodliwą zawartością i awariami technologicznymi zwiększające zaufanie inwestorów i konsumentów do tego medium 37. Inwestycje w badania i innowacje były warunkiem koniecznym aby sektor ICT nadal w znaczący sposób wpływał na tworzenie nowych miejsc pracy oraz stymulował wzrost gospodarczy. Stosowanie technologii ICT było coraz bardziej powszechne, a tym 35 IPv6- protokół komunikacyjny. 36 KOM(2005) 229 wersja ostateczna, 37 Tamże. 27

28 samym wzrósł wpływ tych technologii na życie społeczne. Wzmocnienie spójności społecznej, ekonomicznej i terytorialnej poprzez zwiększenie dostępności i produktów usług ICT, również w regionach słabiej rozwiniętych, jest ekonomiczną, społeczną, etyczną i polityczną koniecznością 38 w związku z tym w Strategii i2010 zwrócono uwagę na wyposażenie obywateli w podstawowe umiejętności cyfrowe. Technologie ICT mając również duży potencjał w obszarze poprawy jakości życia, mogą przyczynić się do poprawy zdrowia obywateli dzięki nowym usługom zdrowotnym i socjalnym. W związku z wyzwaniami demograficznymi stojącymi przed Europą mogą pomóc w zwiększeniu wydajności i efektywności publicznych systemów ochrony zdrowia i opieki społecznej. Podsumowując założenia przedstawione w Strategii i2010, UE postanowiła skierować swoje działania w kierunku: opracowania propozycji mających na celu zaktualizowanie ram regulacyjnych dotyczących łączności elektronicznej i usług z dziedziny społeczeństwa informacyjnego i mediów w celu pełnego wykorzystania potencjału rynku wewnętrznego; stymulowania inwestycji w badania strategiczne przy użyciu wspólnotowych instrumentów finansowych w celu pokonania przeszkód utrudniających zastosowanie na szeroką skalę innowacji ICT; politycznego wsparciem w dziedzinie e-integracji i jakości życia 39. Następną koncepcją jaka powstała w UE na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego była strategia Europa2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu (Bruksela, KOM(2010) 2020). Celem strategii było osiągnięcie wzrostu gospodarczego, który będzie: inteligentny (rozwój gospodarki oparty na wiedzy i innowacji), zrównoważony (dzięki zdecydowanemu przesunięciu w kierunku gospodarki niskoemisyjnej, bardziej przyjaznej dla środowiska i bardziej konkurencyjnej) oraz 38 Ibidem. 39 Ibidem. 28

29 sprzyjający wyłączeniu społecznemu (ze szczególnym naciskiem na tworzenie nowych miejsc pracy i ograniczanie ubóstwa) 40. Realizacja przedstawionych celów wymagała działania na poziomie krajowym, unijnym oraz międzynarodowym. W celu ułatwienia realizacji przedstawionych zamierzeń UE przedstawiła siedem projektów przewodnich, które umożliwiały postępy w ramach każdego z priorytetów tematycznych: 41 Unia innowacji projekt na rzecz poprawy warunków ramowych i dostępu do finansowania badań i innowacji, tak by innowacyjne pomysły przeradzały się w nowe produkty i usługi, które z kolei przyczynią się do wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy. Młodzież w drodze projekt na rzecz poprawy wyników systemów kształcenia oraz ułatwiania młodzieży wejścia na rynek pracy. Europejska agenda cyfrowa projekt na rzecz upowszechnienia szybkiego Internetu i umożliwienia gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom czerpania korzyści z jednolitego rynku cyfrowego. Europa efektywnie korzystająca z zasobów. projekt na rzecz uniezależnienia wzrostu gospodarczego od wykorzystania zasobów, przejścia na gospodarkę niskoemisyjną, większego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, modernizacji transportu oraz propagowania efektywności energetycznej. Polityka przemysłowa w erze globalizacji projekt na rzecz poprawy otoczenia biznesu, szczególnie w odniesieniu do MSP, oraz wspierania rozwoju silnej i zrównoważonej bazy przemysłowej, przygotowanej do konkurowania na rynkach światowych. Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia projekt na rzecz modernizacji rynków pracy i wzmocnienia pozycji obywateli poprzez rozwój kwalifikacji przez całe życie w celu zwiększenia współczynnika aktywności zawodowej i lepszego dopasowania popytu na rynku pracy, między innymi mobilność siły roboczej. 40 KOM(2010) 2020 wersja ostateczna, s Tamże. 29

30 Europejski program walki z ubóstwem projekt na rzecz zapewnienia spójności społecznej i terytorialnej, tak aby korzyści płynące ze wzrostu gospodarczego i zatrudnienia były szeroko dostępne, a osoby ubogie i wykluczone społecznie mogły żyć godnie i aktywnie uczestniczyć w życiu społeczeństwa. Program Europejska Agenda Cyfrowa była jednym z siedmiu flagowych programów UE w ramach strategii reform gospodarczych Europa2020. Celem Agendy było wyznaczenie kierunków rozwoju i wskazanie działań w obszarze społeczeństwa informacyjnego, pozwalających na maksymalne wykorzystanie potencjału nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w szczególności Internetu 42. Komisja Europejska wskazała obszary strategicznych, w których podejmie działania: jednolity rynek cyfrowy, w tym: dostęp do treści cyfrowych, transakcje internetowe i transgraniczne, zaufanie do środowiska cyfrowego, jednolity rynek usług telekomunikacyjnych, interoperacyjność i normy, zaufanie i bezpieczeństwo, bardzo szybki i szybki dostęp do Internetu, badania i innowacje, umiejętności wykorzystywania technologii cyfrowych i włączenie społeczne, korzyści z technologii teleinformatycznych dla obywateli UE, w tym: technologie informacyjne i komunikacyjne na rzecz środowiska naturalnego, technologie informacyjne i komunikacyjne w ochronie zdrowia (e-zdrowie), różnorodność kulturowa i treści, administracja elektroniczna (e-administracja), inteligentne systemy transportowe 43. Analizując działania, które miały być podjęte w ramach Agendy w aspekcie korzyści z technologii informatycznych dla obywateli UE, należy zwrócić uwagę na działania szczególnie istotne z punktu widzenia celów niniejszej pracy w zakresie e- 42 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Departament Społeczeństwa Informacyjnego, Europejska Agenda Cyfrowa, szs.mac.gov.pl/download/56/12285/europejskaagendacyfrowa.pdf. 43 Tamże. 30

31 zdrowia, które doprowadzą do stabilnej opieki zdrowotnej, co umożliwi udostępnianie elektronicznych usług medycznych, które wpłyną na poprawę jakość opieki medycznej oraz ograniczą koszty leczenia. W Polsce warunkiem skutecznego zastosowania tych technologii było zagwarantowanie osobom fizycznym bezpiecznego przechowywania danych, które dotyczą ich stanu zdrowia w systemie opieki zdrowotnej udostępnionym w Internecie. Chcąc w pełni wykorzystać potencjał nowych usług e-zdrowia należało usunąć bariery prawne i organizacyjne, zwłaszcza te mające wpływ na interoperacyjność. Koniecznym wydawało się wprowadzenie wspólnej terminologii, bez której nie byłoby możliwe prawidłowe określanie zdarzeń medycznych. Należało również zacieśnić współpracę pomiędzy państwami członkowskimi. Inicjatywa rynków pionierskich dla Europy w zakresie e-zdrowia promowała normalizację, badania interoperacyjności i certyfikację elektronicznych rejestrów medycznych i sprzętu. Wspierała również nowe usługi medyczne na przykład konsultacje medyczne w Internecie, lepszą opieka w nagłych przypadkach oraz przenośne urządzenie umożliwiające monitorowanie stanu zdrowia osób chorych, niepełnosprawnych mogących dać swobodę przemieszczania się pacjentom Kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce Polskie działania w kierunku rozwoju społeczeństwa informacyjnego rozpoczęły się w 1994 r. na Kongresie Informatyki w Poznaniu, gdzie przedstawiono dziesięć istotnych zaleceń dla rozwoju informatyzacji w Polsce: W strategii rozwoju Polski należy przyjąć, że teleinformatyka jest jednym z podstawowych czynników gospodarczego i społecznego rozwoju kraju. 2. W celu umożliwienia efektywnej integracji Polski z Unią Europejską należy dopasować nasze już istniejące i nowo powstające systemy informatyczne do jej standardów. 3. Wszystkie podmioty gospodarcze w Polsce muszą być równoprawne pod względem dostępu do rynku, koncesji oraz zamówień publicznych w ramach zasad wolnej konkurencji przy maksymalnym wykorzystaniu istniejącego potencjału polskich przedsiębiorstw informatycznych. 44 KOM(2010) 245 wersja ostateczna, s

32 4. Konieczna jest polityczna zgoda na szeroki udział firm prywatnych w budowie i eksploatacji sieci teleinformatycznych teraz, a infostrad w przyszłości, a więc na demonopolizację obecnych struktur obsługi telekomunikacji. 5. Pilnym zadaniem władzy ustawodawczej jest opracowanie racjonalnych rozwiązań prawnych dotyczących informatyki. 6. Podczas tworzenia normatywnych aktów prawnych oprócz weryfikacji prawnej musi być dokonywana weryfikacja informatyczna, gwarantująca ich algorytmizację. 7. Dla dobra społeczeństwa oraz w celu osiągnięcia społecznej akceptacji informatyzacji konieczne jest prawne zagwarantowanie ochrony danych osobowych obywatela w powszechnych systemach informacyjnych. 8. Dla prawidłowego przebiegu rozwoju informatyzacji konieczne jest zapewnienie dopływu wykształconych kadr informatycznych, co można osiągnąć tylko na podstawie sprawnie funkcjonującego systemu edukacji. 9. Aby osiągnąć odpowiedni poziom wiedzy informatycznej w społeczeństwie, konieczne jest upowszechnienie dostępu do informatyki w domu i szkole dzięki zmniejszeniu wysokości cła i podatków. 10. W dobie powszechnej dostępności do ogólnoświatowych dóbr kultury należy upowszechniać kulturę polską za pomocą środków informatycznych. W latach podjęto szereg działań przygotowawczych do wdrożenia zasad społeczeństwa informacyjnego. Odbyły się w tych latach liczne konferencje, które przybliżały te zagadnienia. Komitet Badań Naukowych w marcu 1995 opracował: Program rozwoju infrastruktury informatycznej dla polskich środowisk naukowych. Rada Ministrów uchwałą Sejmu RP z 14 lipca 2000 roku przyjęła pierwsze stanowisko w sprawie budowy społeczeństwa informacyjnego (M.P. z 2000 r. Nr 22, poz. 448). Stwierdzono, że obowiązujący system prawny i polityka Rządu nie tworzą dostatecznych 32

33 warunków do stworzenia społeczeństwa informacyjnego. Wymieniono następujące zagadnienia, na które należy zwrócić szczególną uwagę: 46 zasady powszechnego dostępu i wykorzystania Internetu, plan rozwoju edukacji informatycznej dzieci i młodzieży, plan rozwoju edukacji informatycznej osób dorosłych, uwzględniający konieczność zdobywania nowych kwalifikacji w transformującej się gospodarce, plany i priorytety rozwoju systemów informatycznych w administracji, sprzyjające racjonalizacji wykorzystania środków budżetowych, a także usprawniające kontakty obywatela z urzędem oraz samorządem lokalnym, metodykę rozwoju systemów teleinformatycznych uwzględniających wymagania obronności i bezpieczeństwa pastwa, priorytety rozwoju systemów teleinformatycznych wspomagających system finansowy państwa, działania podejmowane przez państwo dla rozwoju systemów teleinformatycznych dla potrzeb ośrodków naukowych i ośrodków uniwersyteckich, system ostrzegania przed zagrożeniami związanymi z nadużyciami i przestępstwami z wykorzystaniem sieci teleinformatycznych i telekomunikacyjnych, plan działań wspomagających wykorzystywanie usług społeczeństwa informacyjnego: dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, dla rozwoju wsi, w ochronie zdrowia, w zwiększaniu dostępności do dóbr kultury, w transporcie, w ochronie środowiska, dla zwiększania bezpieczeństwa obywateli i ochrony porządku publicznego, udział przedstawicieli Polski w międzynarodowych ustaleniach i działaniach standaryzujących zasady gospodarki elektronicznej. Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej na podstawie dokumentów strategicznych, które opracowano w UE na potrzeby stworzenia społeczeństwa 46 Uchwała Sejmu RP w sprawie budowania podstaw społeczeństwa informacyjnego w Polsce, Warszawa 2000 r., 33

34 informacyjnego Rząd RP zaczął przygotowywać dokumenty strategiczne, które miały kształtować polskie społeczeństwo informacyjne, poprzez wskazywanie priorytetów i sposobów ich osiągania. Pierwszy dokument utworzony był w 2003 r. a ostatni w 2014 r. (rys. 4) Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata Strategia informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej epolska na lata Polska Cyfrowa Program Zintegrowanej Informatyzacji Państwa Rysunek 4. Etapy tworzenia dokumentów strategicznych dotyczących budowy społeczeństwa informacyjnego w Polsce Źródło: Opracowanie własne na podstawie Strategia Strategia informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej epolska na lata (Ministerstwo Nauki i Informatyzacji) została utworzona w grudniu 2003, miała na celu: zapewnienie wszystkim obywatelom i firmom taniego, szerokopasmowego i bezpiecznego dostępu do Internetu, tworzenie szerokiej i wartościowej oferty treści i usług dostępnych w Internecie, zapewnienie powszechną umiejętność posługiwania się informatyką 47. Kolejną strategią była Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji) i była spójna ze Strategią Rozwoju Kraju , Narodowymi Strategicznymi Ramami Odniesienia oraz Strategicznym Planem Rządzenia i miała na celu: 47 Strategia Informatyzacji RP -epolska na lata , 34

35 poprawę warunków funkcjonowania gospodarki elektronicznej poprzez zmniejszanie barier rozwoju (legislacyjnych, administracyjnych, organizacyjnych), zwiększenie popytu na usługi świadczone w formie cyfrowej i inne zastosowania technologii informacyjnych w gospodarce i w życiu społecznym (upowszechnianie dostępu do Internetu szerokopasmowego, upowszechnianie umiejętności korzystania z technologii informacyjnych, kształtowanie świadomości korzyści przynoszonych przez nie w życiu gospodarczym i społecznym). zwiększanie podaży usług w formie cyfrowej (rozwój usług w formie cyfrowej świadczonych przez podmioty publiczne, stymulowanie zastosowania technologii cyfrowych przez przedsiębiorców w kontaktach między sobą i z klientami) 48. Kolejnym działaniem w omawianym obszarze było stworzenie w 2013 r. programu: Program Zintegrowanej Informatyzacji Państwa (Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji), a ostatnim Program Operacyjny Polska Cyfrowa na lata przygotowanym w styczniu 2014 r., który miał na celu wzmocnienie cyfrowych fundamentów dla rozwoju kraju. Zgodnie z Umową Partnerstwa 49, jako fundamenty te przyjęto: szybki dostęp do Internetu, efektywne i przyjazne użytkownikom e-usługi publiczne oraz stale rosnący poziom kompetencji cyfrowych społeczeństwa 50. Dokument został opracowany na podstawie dokumentów Zalecenia Rady w sprawie krajowego programu reform Polski z 2013 r. 51, Strategia Europa oraz Europejska Agenda 48 Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata , 49 Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju: Umowa Partnerstwa jest dokumentem określającym kierunki interwencji w latach trzech polityk unijnych w Polsce Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej Wspólnej Polityki Rybołówstwa. Dokument powstał na bazie Założeń Umowy Partnerstwa przyjętych przez Radę Ministrów w dniu 15 stycznia 2013 roku. Przygotowując Umowę wzięto pod uwagę zapisy unijnych i krajowych dokumentów strategicznych, dotychczasowe doświadczenia związane z wdrażaniem perspektywy oraz * Council of the European Union, Recommendation for a Council Recommendation on Poland's 2013 national reform programme and delivering a Council opinion on Poland's convergence programme for , 52 Komunikat KE Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, COM (2010)

36 Cyfrowa 53. Realizacja Programu Operacyjnego Cyfrowa Polska miała przyczynić się do poprawy sytuacji dostępności do szerokopasmowego Internetu, poprawy działalności jakości oraz efektywności działań administracji publicznej poprzez jej cyfryzację oraz zwiększenie odsetka osób uczących się przez całe życie poprzez wsparcie kompetencji cyfrowych, które zwiększy liczbę osób dokształcających się w zakresie technologii informacyjno-komunikacyjnych. Dokument zawierał również opis działań, jakie należało podjąć w celu realizacji wyszczególnionych zamierzeń. Na uwagę zasługiwały działania, które miały doprowadzić do dalszej elektronizacji zwolnień lekarskich i ich przesyłania do ZUS, warunkiem koniecznym do ich przeprowadzenia było zbudowanie komunikacji między systemami teleinformatycznymi podmiotów leczniczych, platformą P1 oraz systemem ZUS, miała pomóc w tym budowa platformy analityczno-statystycznej 54. Działania w obszarze e-zdrowia opisane w programie operacyjnym Cyfrowa Polska dotyczyły: rozwoju e-usług, zasad zarządzania elektroniczną dokumentacją medyczną przez pacjenta; zasad utworzenia elektronicznych dokumentów medycznych (e-recepta, e-skierowania, e-zwolnienia (usługa zintegrowana z e-usługą świadczoną przez ZUS); e-rejestracja na wizytę do lekarza (z wykorzystaniem identyfikacji m.in. profilem zaufanym); zasad wprowadzenia elektronicznej karty ubezpieczenia zdrowotnego; zasad utworzenia systemu informacji o dostępności leków, uzyskiwania środków na dostosowanie systemów teleinformatycznych świadczeniodawców do wymiany danych w ramach ogólnopolskiego systemu informacji; kryteria wyboru projektów weryfikujące komplementarność i niedublowanie się funkcji z systemami krajowymi w ramach Regionalnych Programach Operacyjnych, dostosowania podmiotów leczniczych nadzorowanych przez resorty do wymiany danych z systemem informacji medycznej, wsparcia telemedycyny: konsultacje między pracownikami medycznymi; kontakty pacjent lekarz; rozwój aplikacji cyfrowych wspomagających 53 Komunikat KE Europejska Agenda Cyfrowa, COM(2010)

37 monitorowanie stanu zdrowia, profilaktykę zdrowotną i procesy lecznicze; medycyna powypadkowa i ratownictwo medyczne. Należy podkreślić, że Wielkopolska była jednym z regionów, w którym w 2004 r. uznano rozwój społeczeństwa informacyjnego za istotny priorytet rozwojowy. W strategii e-wielkopolska zdefiniowano dwa zasadnicze cele strategiczne: niedopuszczenie do wystąpienia zjawiska wykluczenia cyfrowego, zapewnienie wykształcenia dobrze wykształconej młodzieży przez transformację wielkopolskiej gospodarki w gospodarkę opartą na wiedzy Mierniki społeczeństwa informacyjnego W związku z realizacją kolejnych strategii na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego pojawiła się konieczność jego kontroli i mierzalności rozwoju i związku z tym, zaczęła rozwijać się statystyka społeczeństwa informacyjnego. Rozwój międzynarodowej statystyki społeczeństwa informacyjnego został zapoczątkowany przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju OECD w 1997 r., którą powołała Grupa Robocza ds. Wskaźników Społeczeństwa Informacyjnego (Working Party for Indicators on Information Society WPIIS). Celem jej było opracowanie spójnych w skali międzynarodowej definicji i metodologii dostarczania porównywalnych danych dotyczących różnych aspektów społeczeństwa informacyjnego. W początkowej fazie zdecydowano, że rozwój bazy statystycznej, będącej narzędziem do tworzenia polityki i planowania rozwoju, rozpocznie się od opracowania istniejących danych, przede wszystkim z obszernych, dostępnych w tym czasie w OECD, zbiorów dotyczących przemysłu i towarów. Obecnie ciągły monitoring najnowszych obszarów rozwoju w dziedzinie ICT prowadzony przez OECD daje możliwość ich uwzględnienia w badaniach rozwijanych przez Eurostat i implementowanych następnie na poziomie narodowym przez poszczególne kraje członkowskie 56. Statystyka społeczeństwa 55 Program Operacyjny Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w województwie Wielkopolskim w latach GUS w Szczecinie; Społeczeństwo informacyjne w Polsce wyniki badań statystycznych z lat ; 37

38 informacyjnego jest niezmiennym elementem Europejskiego Systemu Statystycznego. Został stworzono jednolity system wskaźników, który umożliwia dokonywanie porównań. Zasady systematycznego przygotowywania danych na temat społeczeństwa informacyjnego zostały określone w Rozporządzeniu nr 808/2004 dotyczącym statystyk Unii Europejskiej w sprawie społeczeństwa informacyjnego, przyjętym przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej. W dniu 21 września 2011 r. weszło w życie Rozporządzenie Komisji (EC) nr 937/2011, które określiło zakres badań z tematyki społeczeństwa informacyjnego (zarówno dla przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych) na 2012 rok. W Polsce badania dotyczące społeczeństwa informacyjnego zostały włączone do Programu Badań Statystycznych Statystyki Publicznej w 2004 roku. Gromadzone dane stanowią podstawę do systematycznego badania stanu realizacji założeń Agendy Cyfrowej bądź Strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego do roku W literaturze przedmiotu przedstawiane są różne podejścia do problemu budowy mierników społeczeństwa informacyjnego. Społeczeństwo informacyjne można mierzyć przy pomocy wskaźników prostych bądź złożonych. Wskaźniki proste pogrupowane są według kategorii: technika, gospodarka, użytkownicy, edukacja nauka. Do wskaźników prostych pomiaru społeczeństwa informacyjnego w grupie technika należą: liczba abonentów telefonii komórkowej, liczba abonentów telefonii stacjonarnej, liczba komputerów stacjonarnych, liczba komputerów mobilnych, odsetek gospodarstw domowych posiadających sprzęt komputerowy, liczba łączy o określonej szybkości, liczba internautów, liczba abonentów telefonii cyfrowej. Do kategorii gospodarka należą wskaźniki wskazujące na udział firm z branży IT w PKB, odsetek firm posiadających stronę internetową, odsetek firm umożliwiających przeprowadzenie transakcji drogą elektroniczną, odsetek firm działających wyłącznie w Internecie, liczba pracowników firm z branży IT. Do kategorii użytkownicy należą takie wskaźniki jak: częstotliwość korzystania z Internetu, cel korzystania z Internetu, czas spędzony on-line, stopień zaawansowania użytkowników w korzystaniu z komputera. Do kategorii edukacja należą takie wskaźniki jak: liczba komputerów w placówkach edukacyjnych, liczba komputerów podłączonych do Internetu, liczba osób kontynuujących naukę na poziome wyższym, liczba naukowców oraz badaczy, liczba naukowców i badaczy prowadząca działalność badawczą na obszarze IT. 38

39 Konstrukcja wskaźników złożonych wymaga ustalenia wskaźników cząstkowych. W procesie doboru Organizacja OECD podzieliła wskaźniki dotyczące społeczeństwa informacyjnego na trzy grupy. Pierwsza grupa to gotowość, druga intensywność, a trzecia wpływ. Wskaźniki gotowości określają przygotowanie społeczeństwa, przedsiębiorstw, infrastruktury oraz gospodarki do działań związanych z społeczeństwem informacyjnym Lista wskaźników benchmarkingu została zawarta również w strategii i2010 Społeczeństwo Informacyjne i media w kierunku wzrostu i zatrudnienia i obejmuje dziewięć obszarów: rozwój sieci szerokopasmowej, usługi zaawansowane, bezpieczeństwo, wpływ (udział sektora ICT w gospodarce), inwestycje w badania na ICT, wdrożenia ICT przez przedsiębiorstwa, wpływ wdrożenia ICT przez przedsiębiorstwa na ich działalność, integracja oraz usługi publiczne. Szczegółowe wskaźniki opisujące obszar pierwszy (Rozwój sieci szerokopasmowej) obejmują: 57 odsetek ludności objętej zasięgiem przełączników (switches) zapewniających usługę DSL i/lub mieszkającej w budynkach, do których doprowadzony jest przewodów większym standardzie technicznym (upgraded cable). Źródło danych: Badanie operatorów komunikacji elektronicznej, liczbę abonentów według platformy (DSL, przewód, światłowód, 3G, dostęp bezprzewodowy). Źródło danych: dane COCOM na temat abonentów dostępu szerokopasmowego według platformy dostępu, odsetek gospodarstw domowych z dostępem szerokopasmowym, odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu w domu, odsetek przedsiębiorstw z dostępem szerokopasmowym. Źródłem danych mają być badania wspólnotowe w zakresie ICT, liczbę abonamentów według prędkości przesyłu danych: 256, 512, 1024 (Kb/s), 2 i 4 Mb/s, odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu według urządzenia: PC, telewizja cyfrowa, urządzenie mobilne (wszystkie rodzaje dostępu mobilnego; przenośny komputer, telefon komórkowy, 3G). Źródło danych: Badania wspólnotowe w zakresie ICT, 57 i2010.pdf. 39

40 Z kolei szczegółowe wskaźniki opisujące obszar drugi (Usługi zaawansowane) obejmują: odsetek osób regularnie korzystających z Internetu (według wieku, płci, zatrudnienia, statusu społecznego, poziomu wykształcenia, szerokości pasma), odsetek osób wykonujących określone czynności on-line w ciągu ostatnich 3 miesięcy według rodzaju działania, szerokości pasma, wykształcenia i wieku. Czynności: wysyłanie/otrzymywanie wiadomości pocztą elektroniczną, korzystanie z Internetu do komunikacji zaawansowanej, wyszukiwanie informacji o towarach i usługach, abonamenty mediów on-line, korzystanie z telewizji cyfrowej, odtwarzanie/pobieranie gier i muzyki, korzystanie z bankowości internetowej, zakupy on-line oraz wykorzystanie Internetu do celów kształcenia. Dostępność usług zaawansowanych: Wskaźniki nie zostały jeszcze opracowane. Dla obszaru bezpieczeństwo wskaźniki nie zostały jeszcze określone. Szczegółowe wskaźniki opisujące obszar czwarty (Wpływ) obejmują: udział sektora ICT w gospodarce mierzony jako odsetek PKB i całkowitego zatrudnienia, wzrost sektora ICT mierzony jako procentowa zmiana wartości dodanej w bieżących i stałych cenach. Szczegółowe wskaźniki opisujące obszar piąty (Inwestycje w badania nad ICT): nakłady na badania i rozwój według sektorów biznesu jako odsetek PKB i jako odsetek całkowitych nakładów na badania i rozwój. Źródło danych: EUROSTAT badanie dotyczące nauki i technologii. Nakłady sektora publicznego b) na badania i rozwój ICT, jako odsetek PKB i jako odsetek całkowitych nakładów na badania i rozwój. Szczegółowe wskaźniki opisujące obszar szósty (Wdrożenie ICT przez przedsiębiorstwa) są następujące: odsetek osób zatrudnionych korzystających z komputera z dostępem do Internetu w zwykłym trybie pracy, odsetek przedsiębiorstw z LAN i korzystających z Intranetu lub Extranetu, odsetek przedsiębiorstw z dostępem szerokopasmowym, 40

41 odsetek przedsiębiorstw korzystających z systemów operacyjnych z otwartym kodem źródłowym, odsetek obrotów przedsiębiorstw z e-handlu jako % całkowitych obrotów, odsetek przedsiębiorstw otrzymujących zamówienia za pośrednictwem sieci komputerowych, gdzie zamówienia te stanowią 1% obrotów, odsetek przedsiębiorstw dokonujących zakupów za pośrednictwem sieci komputerowych, gdzie zakupy te stanowią 1% wszystkich zakupów. integracja wewnętrznych procesów administracyjnych: odsetek przedsiębiorstw, których wewnętrzne procesy administracyjne są automatycznie połączone, integracja z dostawcami i/lub klientami: odsetek przedsiębiorstw, których procesy administracyjne są automatycznie połączone z procesami dostawców i/lub klientów, wykorzystanie rozwiązań oprogramowania do poprawy relacji z klientami: % przedsiębiorstw korzystających z rozwiązań oprogramowania takich, jak CRM (customer relation management zarządzanie relacjami z klientem), ukierunkowanych na poprawę relacji z klientami, odsetek przedsiębiorstw wysyłających i/lub otrzymujących e-faktury, odsetek przedsiębiorstw oferujących internetowy kanał sprzedaży, których system sprzedaży on-line zapewnia bezpieczeństwo transakcji, odsetek przedsiębiorstw korzystających z zaawansowanych podpisów elektronicznych w relacjach z dostawcami i/lub klientami. Szczegółowe wskaźniki opisujące obszar siódmy (Wpływ wdrożenia ICT w przedsiębiorstwach): odsetek zatrudnionych osób z kompetencjami użytkownika ICT odsetek zatrudnionych osób z kompetencjami specjalisty w zakresie ICT Szczegółowe wskaźniki opisujące obszar ósmy (Integracja): powody braku dostępu do Internetu w domu i braku dostępu szerokopasmowego w domu, 41

42 rożne miejsca korzystania z dostępu do Internetu w ciągu ostatnich trzech miesięcy (w domu, w miejscu pracy, w instytucji kształcenia, w domu innej osoby, w punktach publicznego dostępu do Internetu), Szczegółowe wskaźniki opisujące obszar dziewiąty (Usługi publiczne): liczba podstawowych usług publicznych całkowicie dostępna on-line (Definicja usług podstawowych jest obecnie aktualizowana). Źródło danych: badanie sieciowe usług e-administracji, odsetek osób korzystających z Internetu w kontaktach z władzami publicznymi według celu kontaktu (uzyskanie informacji, pobranie formularza, zwrot wypełnionego formularza), odsetek przedsiębiorstw korzystających z Internetu w kontaktach z władzami publicznymi według celu kontaktu (uzyskanie informacji, pobranie formularza, zwrot wypełnionego formularza, pełne załatwienie sprawy drogą elektroniczną, złożenie oferty w elektronicznym systemie przetargowym). W związku z potrzebą określenia poziomu dostępności ICT (ang. Information and Communication Technologies) przez Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (ang. International Telecommunication Unionna TUI) został opracowany wskaźnik dostępu cyfrowego (Digital Access Index - DAI). Bierze on pod uwagę takie nowe czynniki, jak poziom wykształcenia i przystępność cenową. Nowy indeks obejmuje łącznie 178 gospodarek narodowych, co czyni go pierwszym globalnym rankingiem państw pod względem dostępności ICT. Do opisu rozwoju społeczeństwa informacyjnego stosuje się również miary taksonomiczne rozwoju Hellwiga (TMR) porządkowanie liniowe. Stopień informatyzacji społeczeństwa i gospodarki jest mierzony przy pomocy miernika RITE. Został opracowany w Japonii w Instytucie Telekomunikacji i Ekonomii RITE(Ito,1981). Mierniki społeczeństwa RITE obejmują cztery podstawowe elementy: Wielkość informacji: liczba rozmów telefonicznych w ciągu roku na osobę, liczba czasopism na 100 osób, liczba książek na 1000 osób, 58 D. Dziuba, Gospodarki nasycone informacją i wiedzą. Podstawy ekonomiki sektora informacyjnego, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2000 s

43 gęstość zaludnienia jako miara komunikacji międzyludzkiej. 2. Dystrybucja mediów komunikacyjnych: liczba aparatów telefonicznych na 100 osób, liczba radioodbiorników na 100 gospodarstw domowych, liczba telewizorów na 100 gospodarstw domowych, 3. Jakość działalności informacyjnych: relacja liczby pracowników sfer usług do ogółu populacji, relacja liczby studentów do populacji w wieku studenckim, 4. Współczynnik informacji wydatki gospodarstw domowych na dobra i usługi informacyjne oraz działalność informacyjną w relacji do ogółu wydatków. Do celów badań rynkowych oraz prognostycznych został opracowany przez Bostońską firmę International Data Corporation miernik społeczeństwa informacyjnego ISI ( Information Society Index). W celu zbadania zdolności kraju do wykorzystania ICT można zastosować indeks NRI (The Networked Readiness Index) 59, dokładniej stanowi on miernik skłonności kraju do wykorzystywania możliwości rozwojowych, jakie stwarzają technologie informacyjne i telekomunikacyjne (ICT). NRI składa się z trzech subindeksów: 1. Stan środowiska społeczno-gospodarczego a. Stan otoczenia rynkowego, wykwalifikowana siła robocza, zdolność finansowa, poziom rozwoju środowiska biznesowego b. Stan środowiska politycznego i regulacyjnego c. Stan infrastruktury 2. Stan gotowości do wykorzystania (ICT) a. Stan gotowości mieszkańców do wykorzystania ICT poziom alfabetyzacji, rodzaj i miejsce korzystania z Internetu, poziom dostępu do sieci przez mieszkańców. 59 Miernik utworzony przez Światowe Forum Ekonomiczne (BIP). 43

44 b. Stan gotowości organizacji gospodarczych do wykorzystania ICT inwestycje w alfabetyzację cyfrową pracowników c. Stan gotowości ze strony władzy politycznej i administracji do wykorzystania ICT. Dostępność usług administracji rządowej w trybie on-line. 3. Stan wykorzystania (ICT) a. Stan wykorzystania ICT przez mieszkańców stopień rozpowszechnienia technologii wpływających na wzrost przepływu informacji, takich jak telefony i urządzenia zapewniające łączność internetową poziom wykorzystania Internetu, wydatki ponoszone na wykorzystanie sieci. b. Stan wykorzystania ICT przez organizacje gospodarcze4 poziom handlu elektronicznego B2B 60 i B2C 61, wykorzystanie ICT w działalności marketingowej poziom transakcji prowadzonych on-line. c. Stan wykorzystania ICT przez administrację podejście do ICT jako priorytetu rozwojowego, wykorzystanie ICT dla usprawnienia pracy samej administracji rządowej i jej kontaktów z obywatelami 62. Wskaźnik IDI Information Development Index jest liczony jako średnia ważona trzech złożonych wskaźników cząstkowych: wskaźnik aktywności (odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu, odsetek gospodarstw domowych z komputerem, odsetek abonentów telefonii stacjonarnej na 100 mieszkańców, odsetek abonentów telefonii komórkowej na 100 mieszkańców)- waga nominalna we wzorze 0.4, wskaźnik użycia (odsetek osób korzystających z Internetu, użycie sieci szerokopasmowej na 100 mieszkańców) - waga nominalna we wzorze=0.4 oraz wskaźnik umiejętności złożony z 60 Nazwa relacji występująca pomiędzy firmami (ang. Business to Business). 61 Nazwa relacji występującej pomiędzy firmą a klientem końcowym

45 (współczynnik solaryzacji brutto 63, poziom alfabetyzacji 64 )- waga nominalna we wzorze= Miejsce e-zdrowia w społeczeństwie informacyjnym W społeczeństwie informacyjnym gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa jak również instytucje publiczne posiadają dostęp do Internetu i urządzeń umożliwiających połączenie z Internetem. Infrastruktura, ICT oraz Internet służą do pozyskiwania oraz przetwarzania informacji jak również pozwalają na korzystanie z usług świadczonych drogę elektroniczną. Usługi elektroniczne rozwijane są w obszarze edukacji, administracji, handlu, turystyki jak również zdrowia. Stosowanie technologii informacyjnokomunikacyjnych w ochronie zdrowia przyczyniło się do powstania pojęcia e-zdrowie. Już w 2001 roku G. Eysenbach zaproponował definicję e-zdrowia jako dziedziny dotyczącej usług mających na celu zachowanie zdrowia i łączącej aspekty informatyki medycznej, zdrowia publicznego i działalności biznesowe. Z kolei Komisja Europejska w Komunikacie do Parlamentu Europejskiego w 2012 r. określiła, że e-zdrowie polega na wykorzystaniu technologii informacyjno-komunikacyjnych w produktach, usługach i procesach związanych ze zdrowiem. Obejmuje ono także zmiany organizacyjne w systemach opieki zdrowotnej i nowe umiejętności. E-zdrowie odnosi się do narzędzi i usług wykorzystujących technologie informacyjno-komunikacyjnych, które mogą poprawić jakość profilaktyki, diagnostykę leczenie oraz monitorowanie zdrowia pacjenta. Natomiast celem e-zdrowia jest poprawa zdrowia obywateli, efektywności i wydajności świadczenia opieki zdrowotnej, a także podniesienie gospodarczej i społecznej wartości zdrowia. E-zdrowie obejmuje również interakcje między pacjentami i podmiotami świadczącymi usługi zdrowotne, przekazywanie danych między instytucjami i wzajemną komunikację między pacjentami lub pracownikami medycznymi Według GUS Relacja liczby osób uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia (niezależnie od wieku) do liczby ludności (stan w dniu 31 XII) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania. Współczynnik skolaryzacji brutto np. dla poziomu szkoły podstawowej wyliczamy dzieląc liczbę wszystkich uczniów szkół podstawowych bez względu na wiek na początku danego roku szkolnego przez liczbę ludności w wieku 7-12 lat (wiek przypisany do tego poziomu) według stanu w dniu 31 XII tego samego roku; wynik podajemy w ujęciu procentowym. 64 Odsetek ludności powyżej 15 roku życia, posiadający umiejętność czytania i pisania. 65 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno- Społecznego i Komitetu Regionów, Bruksela, dnia

46 Analizując składniki e-zdrowia można wyróżnić odpowiednio kategorie dotyczącą, elektronicznych usług, tworzenia, przechowywania informacji medycznej oraz sposoby jej udostępniania, elektroniczne dokumenty oraz sposoby komunikacji. Do e-usług zaliczone zostały: rejestracja on-line, konsultacje on-line, e-opieka, telemedycyna (telekonsultacje, telemonitoring, teleopieka), wymiana informacji pomiędzy placówkami służby zdrowia, dostęp pacjentów do własnych danych. Do elektronicznych dokumentów należą: elektroniczne raporty, e-skierowania, e-zwolnienia, cyfrowa dokumentacja medyczna, elektroniczne recepty oraz karta ubezpieczenia zdrowotnego. Natomiast do informacji medycznych umieszczanych w Internecie: informacje medyczne dla lekarzy i pacjentów i informatory medyczne. W tab. 3 zostały wyszczególnione kategorie e-zdrowia wraz z ich charakterystyką. Tabela 3. Kategorie e-zdrowia Kategorie e-zdrowia I. Elektroniczne usługi Rejestracja on-line Konsultacja on-line Videokonsultacje e-opieka II. Informacja medyczna Charakter informacji Przechowywanie Udostępnianie III. Elektroniczne dokumenty Elektroniczna dokumentacja medyczna e-recepty e-skierowania Charakterystyka Rejestracja na wizytę do wybranego lekarza za pomocą Internetu Uzyskanie porady medycznej bez konieczności wychodzenia z domu Uzyskanie porady medycznej bez konieczności wychodzenia z domu Monitorowanie stanu zdrowia pacjenta przy pomocy domowych urządzeń medycznych Dotycząca problemu medycznego, o świadczeniodawcach, o kosztach zlecanych badań, o usługach dostępnych w placówkach medycznych, o zdrowym stylu życia, o chorobach, o metodach leczenia, o dokumentacji medycznej W chmurze, zewnętrzne bazy danych, w placówce Forma papierowa, forma elektroniczna, bezpośredni zdalny dostęp Zbiór danych medycznych Recepta w formie dokumentu elektronicznego uwierzytelnionego z wykorzystaniem profilu epuap lub kwalifikowanego certyfikatu wysyłana na konto pacjenta Zaświadczenie w formie dokumentu elektronicznego uwierzytelniony z wykorzystaniem profilu epuap lub kwalifikowanego certyfikatu za pośrednictwem systemu 46

47 e-zwolnienia IV. Komunikacja Portale internetowe Strona WWW Źródło: Opracowanie własne. teleinformatycznego wysłany na elektroniczną skrzynkę podawczą do udostępnionego bezpłatnie profilu informacyjnego Zaświadczenie w formie dokumentu elektronicznego uwierzytelniony z wykorzystaniem profilu epuap lub kwalifikowanego certyfikatu za pośrednictwem systemu teleinformatycznego udostępnionego przez ZUS wysłany na elektroniczną skrzynkę podawczą do udostępnionego bezpłatnie profilu informacyjnego Serwis informacyjny dla wybranych grup odbiorców Poczta elektroniczna usługa internetowa polegająca na przesyłaniu wiadomości tekstowej Dokument HTML udostępniony w Internecie Na (rys. 5) został sklasyfikowany zakres e-usług ze względu na interesariuszy usług medycznych (placówki medyczne, lekarze, pacjenci). Placówki medyczne Lekarze Pacjenci - Konsultacje medyczne - Konsultacje medyczne Szpital - Rejestracja medyczna - Elektroniczna wymiana danych pacjenta - Zarządzanie - Telemedycyna Gabinet lekarski - Rejestracja medyczna - Usługi SMS - Usługi E-konsultacje - Elektroniczna wymiana danych Laboratoria - Elektroniczna wymiana wyników Apteki - E-recepty - Edukacja, narzędzia szkoleniowe - Usługi - Kontrola zdrowia pacjenta - Portale wiedzy - Usługi - Usługi SMS - Elektroniczne konto zdrowotne - Portale zdrowotne - Apteki internetowe E-recepty - Monitorowanie pacjentów E-skierowania E-zwolnienia Rysunek 5. Schemat grup interesariuszy wraz z e-usługami medycznymi do nich skierowanymi Źródło: Opracowanie własne. 47

48 W Unii Europejskiej wiodącym krajem w zastosowaniu narzędzi e-zdrowia jest Dania. W tabeli 4 zostały porównane wskaźniki dotyczące podstawowych wskaźników e- zdrowia: Infrastruktury, Aplikacji, Integracji oraz Bezpieczeństwa na przykładzie Danii oraz Polski. Tabela 4. Podstawowe wskaźniki dotyczące e-zdrowia w Polsce i Danii e-zdrowie - wskaźniki dla Polski e-zdrowie wskaźniki dla Danii Infrastruktura Łącze zewnętrzne 56% Łącze zewnętrzne 81% Łącze szerokopasmowe 11% Łącze szerokopasmowe 88% Łącze bezprzewodowe 12% Łącze bezprzewodowe 80% Pojedyncze łącze ERP 50% Pojedyncze łącze ERP 87% Aplikacje System archiwizacji i obrazu i 68% System archiwizacji i obrazu i 94% komunikacji (PACS) komunikacji (PACS) e-recepty 25% e-recepty 94% Zintegrowany System 29% Zintegrowany System 94% Informatyczny Informatyczny Telemonitoring 4% Telemonitoring 19% Integracja Wymiana danych z zewnętrznymi 25% Wymiana danych z zewnętrznymi 100% dostawcami opieki medycznej dostawcami opieki medycznej Wymiana danych laboratoryjnych 23% Wymiana danych laboratoryjnych 80% Wymiana danych radiologicznych 35% Wymiana danych radiologicznych 93% Bezpieczeństwo Jasne zasady dostępu do danych medycznych Protokoł EAS do odzyskiwania danych po awarii poniżej 24h 76% Jasne zasady dostępu do danych medycznych 32% Protokoł EAS do odzyskiwania danych po awarii poniżej 24h 100% Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Komisja Europejska, European Hospital Survey: Benchmarking Deployment of e-health Services ( ), Country Report, Sabes-Figuera R., % W Polsce w obszarze e-zdrowia obok centralnego projektu zastosowania technologii informatycznych dla zdrowia realizowane są projekty regionalne: podlaski projekt e-zdrowia, małopolski projekt e-zdrowia oraz śląski, pomorski i podkarpacki. Małopolski projekt ma na celu stworzenie jednolitej zintegrowanej platformy wymiany danych medycznych i udostępnienie elektronicznych usług medycznych w skali regionu. 48

49 Projekt Podlaski System Informacyjny e-zdrowie ma na celu rozwój i poprawę dostępności do publicznej służby zdrowia ludności województwa podlaskiego. Śląski projekt e-zdrowia skupia się na rozwoju publicznych usług świadczonych drogą elektroniczną w sektorze ochrony zdrowia, wdrożenie e-usług: Elektroniczny Rekord Pacjenta oraz Wspomaganie Zarządzania ZOZ na odległość. Z kolei projekt Pomorskie e-zdrowie polega na wdrożeniu interoperacyjnych i zintegrowanych systemów e-zdrowia wraz z niezbędną infrastrukturą do tworzenia elektronicznej dokumentacji medycznej, zarządzania, diagnostyki, terapii, logistyki, bezpieczeństwa, systemu informacji oraz platformy wymiany informacji. 49

50 ROZDZIAŁ II UWARUNKOWANIA PRAWNE E-ZDROWIA W UE I POLSCE 2.1. Regulacje prawne społeczeństwa informacyjnego w Unii Europejskiej W związku z rozwojem nowego typu społeczeństwa, którego działanie opiera się na technologiach informacyjno-komunikacyjnych oraz tworzeniem usług świadczonych za pomocą Internetu konieczne było utworzenie odpowiednich regulacji prawnych. W Unii Europejskiej opracowano w tym celu dyrektywy, umowy międzynarodowe oraz komunikaty, które zostały zebrane i przedstawione w tab. 5. Prawodawstwo UE dotyczyło takich obszarów jak: działalność w sieci, zwalczanie nielegalnej działalności w środowisku on-line, bezpieczeństwo sieci i systemów informacyjnych oraz koordynacja i normalizacja ICT. Tabela 5. Dyrektywy UE regulujące działania w społeczeństwie informacyjnym Rok Nr W sprawie Autor /95/EWG normalizacji w dziedzinie technologii informatycznych Rada UE i telekomunikacyjnych /46/WE ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych Parlament Europejski i Rada UE /93/EC wspólnotowych ram w zakresie podpisów Rada UE elektronicznych /31/WE niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego /58/WE przetwarzania danych osobowych oraz ochrony prywatności w sektorze łączności elektronicznej /19/WE dostępu do sieci łączności elektronicznej i urządzeń towarzyszących oraz połączeń międzysieciowych /21/WE wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej /24/WE zatrzymywania generowanych lub przetwarzanych danych w związku ze świadczeniem ogólnie dostępnych usług łączności elektronicznej lub udostępnieniem publicznych sieci /24/UE stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotne Źródło: Opracowanie własne. Parlament Europejski i Rada UE Parlament Europejski i Rada UE Parlament Europejski i Rada UE Parlament Europejski i Rada UE Parlament Europejski i Rada UE Komisja Europejska 50

51 Działalność społeczeństwa informacyjnego opiera się na Internecie i w związku z tym zachodzi konieczność ochrony działań podejmowanych w sieci jak również zapobieganie nielegalnej działalności w środowisku on-line. W tym celu UE wydała odpowiednie komunikaty oraz decyzje (por. tabela 6). Tabela 6. Komunikaty, decyzje i rozporządzenia UE związane z ochroną działalności użytkownika w sieci Rok Nr W sprawie Autor Komunikaty 2005 COM/2004/002 8 final niezamówionych informacjach handlowych spam Komisja Europejska COM(2006) 688 walki ze spamem, oprogramowaniem szpiegującym i złośliwym Komisja Europejska 2006 COM(2006) 251 strategii na rzecz bezpiecznego społeczeństwa informacyjnego - "Dialog, partnerstwo i Komisja Europejska przejmowanie inicjatywy" 2009 COM(2009) 149 ochrony krytycznej infrastruktury informatycznej Ochrona Europy przed zakrojonymi na szeroką Komisja Europejska skalę atakami i zakłóceniami cybernetycznymi: zwiększenie gotowości, bezpieczeństwa i odporności Decyzje /242/EEC bezpieczeństwa systemów informatycznych Komisja Europejska /2005/EC ustanowienia wieloletniego programu wspólnotowego na rzecz bezpieczniejszego korzystania z Internetu i nowych technologii online /222/WSiS W ataków na systemy informatyczne Rozporządzenia /2004 ustanawiające Europejską Agencję ds. Bezpieczeństwa Sieci i Informacji /2004 w zakresie ujednolicenia uprawnień i uproszczenia procedur oraz stosowania Europejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego (EKUZ) Źródło: Opracowanie własne. Komisja Europejska Komisja Europejska Parlament Europejski i Rada Parlament Europejski i Rada Oprócz omówionych komunikatów, decyzji i rozporządzeń UE zawierała umowy z państwami członkowskimi, w ramach których określone były prawa i obowiązki instytucji europejskich i państw członkowskich. Przykładem takiej umowy stanowią: 66 Instytucja UE, której zadaniem jest reprezentowanie i ochrona interesów całej Unii, przygotowanie wniosków dotyczących nowego prawa europejskiego, zarządza bieżącymi sprawami związanymi z wdrażaniem polityki UE w poszczególnych obszarach oraz wydatkami z funduszy UE. 51

52 Konwencja Rady Europy o cyberprzestępczości 67 zawarta w Budapeszcie w listopadzie 2001 r. poświęcona przeciwdziałaniu przestępstwom związanym z wykorzystaniem Internetu. Anti-Counterfeiting Trade Agreement, ACTA (Umowa handlowa dotycząca zwalczania obrotu towarami podrabianymi) ustalająca międzynarodowe standardy w walce z naruszeniami własności intelektualnej. Traktat o funkcjonowaniu UE, który wszedł w życie 1 grudnia 2009 r Regulacje prawne społeczeństwa informacyjnego w Polsce W Polsce, w celu skutecznego przeprowadzenia procesu informatyzacji obejmującego różne dziedziny działalności gospodarczej uregulowane zostały kwestie dotyczące: podpisu elektronicznego, bezpieczeństwa informacji, kryptografii, ochrony interesów konsumenta, ochrony danych, bezpieczeństwa i zasad umów zawieranych za pomocą Internetu i sieci telekomunikacyjnych, a także kwestie podatkowe i dotyczące przepisów usprawniających detaliczny obrót towarowy z zagranicą. Wybrane ustawy i rozporządzenia, które stanowią o budowie społeczeństwa informacyjnego w Polsce i rozwoju usług świadczonych drogą elektroniczną zostały zebrane w tabeli 7. Tabela 7. Ustawy i rozporządzenia stanowiące o budowie społeczeństwa informacyjnego w Polsce Ustawa z dnia: Treść ustawy 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych 70, 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej lipca 2001 o ochronie baz danych września 2001 r. o podpisie elektronicznym 73 5 lipca 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Przestępczość komputerowa. 68 W Polsce ratyfikowano traktat 10 października 2009 r. 69 Dz. U nr 133 poz. 883 z późn.zm. 70 Dz. U nr 11 poz. 95 z późn.zm. 71 Dz. U nr 112 poz Dz. U nr 128 poz Dz. U nr 130 poz Dz. U nr 169 poz Dz. U nr 144 poz

53 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne 77 7 maja 2010 r. o wspieraniu rozwoju usług sieci telekomunikacyjnych 78 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych kwietnia 2011 r. o systemie informacji w ochronie zdrowia 80 Rozporządzenie z dnia 29 kwietnia 2004 w sprawie dokumentacji przetwarzania danych osobowych oraz warunków technicznych i organizacyjnych, jakim powinny odpowiadać urządzenia i systemy informatyczne służące do przetwarzania danych osobowych kwietnia 2012 r. w sprawie Krajowych Ram Interoperacyjności, minimalnych wymagań dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w postaci elektronicznej oraz minimalnych wymagań dla systemów teleinformatycznych (Dz. U poz. 526) 11 grudnia 2012 r w sprawie sposobu i trybu przeprowadzania kontroli podmiotów prowadzących bazy danych w zakresie ochrony zdrowia. 15 marca 2013 r. w sprawie wzoru wniosku o przekazanie raportu z udostępnienia danych przetwarzanych w Systemie Informacji Medycznej. 25 marca 2013 r. sprawie klasyfikacji danych i systemu kodów w Systemie Informacji Medycznej (Dz. U poz. 473) 11 kwietnia 2013 r. w sprawie sposobu identyfikacji usługobiorców pracowników medycznych i usługodawców oraz sposobu i trybu przekazywania przez usługodawców informacji o pracownikach medycznych udzielających świadczeń opieki zdrowotnej (Dz. U poz. 502) 19 kwietnia 2013 w sprawie minimalnej funkcjonalności dla systemów teleinformatycznych umożliwiających realizację usług związanych z wprowadzeniem przez świadczeniodawców list oczekujących na udzielanie świadczenia zdrowotnego 82 6 czerwca 2013 r w sprawie Systemu Monitorowania Kosztów Leczenia i Sytuacji Finansowo Ekonomicznej Podmiotów Leczniczych 14 sierpnia 2013 r. w sprawie opisu, minimalnej funkcjonalności oraz warunków organizacyjno- technicznych funkcjonowania Platformy Udostępniania On-line Usług i Zasobów Cyfrowych Rejestrów Medycznych oraz Elektronicznej Platformy Gromadzenia, Analizy i Udostępniania Zasobów Cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych 83 Źródło: Opracowanie własne na podstawie 76 Dz. U nr 210 poz Dz. U nr 64 poz Dz. U nr 106 poz Dz. U nr 182 poz Dz. U nr 113 poz Dz. U. nr 100 poz Dz. U poz Dz. U poz

54 Pierwszym ważnym aspektem w obszarze e-zdrowia była informatyzacja placówek medycznych. Zasady informatyzacji placówek medycznych określa ustawa z dnia 17 lutego o Informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne 84, która obejmuje zasady: informatyzacji podmiotów realizujących działania publiczne, kierunki realizacji projektów informatycznych o publicznym zastosowaniu, minimalne standardy informatyczne oraz wymagania dla systemów teleinformatycznych używanych do realizacji zadań publicznych oraz dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w formie elektronicznej z podmiotami publicznymi, dostosowania systemów teleinformatycznych używanych do realizacji zadań publicznych do minimalnych, gwarantujących otwartość standardów informatycznych, wymagań dla systemów teleinformatycznych używanych do realizacji zadań publicznych, dostosowania rejestrów publicznych i wymiany informacji w formie elektronicznej z podmiotami publicznymi do minimalnych, gwarantujących otwartość standardów informatycznych, wymagań dla rejestrów publicznych i wymiany informacji z podmiotami publicznymi, kontroli projektów informatycznych o publicznym zastosowaniu, systemów teleinformatycznych używanych do realizacji zadań publicznych, rejestrów publicznych i wymiany informacji w formie elektronicznej z podmiotami publicznymi, wymiany informacji drogą elektroniczną, w tym dokumentów elektronicznych, pomiędzy podmiotami publicznymi a podmiotami niebędącymi podmiotami publicznymi, ustalania i publikacji specyfikacji rozwiązań stosowanych w oprogramowaniu umożliwiającym łączenie, wymianę informacji, w tym przesłanie dokumentów elektronicznych, pomiędzy systemami teleinformatycznymi podmiotów publicznych a systemami podmiotów niebędącymi podmiotami publicznymi, w celu ochrony interesu

55 publicznego, w tym zachowania przez państwo możliwości swobody wyboru technologii w procesach informatyzacji realizacji zadań publicznych. Drugim istotnym aspektem w obszarze e-zdrowia była informacja medyczna oraz systemy informatyczne, które wspierają jej przetwarzanie. Zasady działalności systemu informacji w ochronie zdrowia opisane są w ustawie z 28 kwietnia 2011 r. O systemie informacji w ochronie zdrowia, której celem było przede wszystkim: 1. Uporządkowanie istniejącego systemu zbierania, przetwarzania i wykorzystywania informacji w ochronie zdrowia. 2. Stworzenie warunków informacyjno-komunikacyjnych umożliwiających podejmowanie w dłuższej perspektywie optymalnych decyzji w zakresie polityki zdrowotnej niezależnie od przyjętego modelu organizacyjnego opieki zdrowotnej oraz zasad jej finansowania. 3. Stworzenie stabilnego systemu informacji w ochronie zdrowia, charakteryzującego się z jednej strony elastycznym podejściem do organizacji systemu zasobów ochrony zdrowia, w tym do modelu finansowania świadczeń ze środków publicznych, z drugiej strony odpornością na zaburzenia w gromadzeniu i archiwizacji danych, spowodowanymi zmianami systemowymi w ochronie zdrowia. 4. Poprawa funkcjonowania opieki zdrowotnej w Polsce poprzez zapewnienie kompleksowości, aktualności, niesprzeczności norm, procesów, systemów i zasobów informacyjnych ochrony zdrowia mających wpływ na zachowanie spójności ładu informacyjnego w ochronie zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb informacyjnych obywateli. 5. Optymalizacja nakładów finansowych ponoszonych na informatyzację sektora ochrony zdrowia i rozwój społeczeństwa informacyjnego w obszarze zdrowia wobec uzyskiwanych efektów. 6. Przywrócenie właściwych relacji pomiędzy wytwórcą danych, gestorami systemów informacyjnych zbierających dane a podmiotami wykorzystującymi i analizującymi informacje generowane w systemach informacyjnych. 55

56 7. Utworzenie jasnych i przejrzystych podstaw prawnych dla obecnie funkcjonujących i funkcjonujących w przyszłości rejestrów medycznych 85. Dodatkowo omówione zostały rozporządzenia dotyczące informatyzacji w ochronie zdrowia zebrane w tabeli 7: 1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 kwietnia 2012 r., określające: krajowe ramy interroperacyjności, minimalne wymagania dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w postaci elektronicznej oraz minimalne wymagania dla systemów teleinformatycznych, w tym: specyfikację formatów danych oraz protokołów komunikacyjnych i szyfrujących, które mają być stosowane w oprogramowaniu interfejsowym, sposoby zapewniania bezpieczeństwa przy wymianie informacji, standardy techniczne zapewniające wymianę informacji z udziałem podmiotów publicznych z uwzględnieniem wymiany trans granicznej, sposoby zapewnienia dostępu do zasobów informacji podmiotów publicznych dla osób niepełnosprawnych. 2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 25 marca 2013 r. w sprawie klasyfikacji danych i systemu kodów w Systemie Informacji Medycznej określające opis oraz funkcjonalność modułów, w których gromadzone są dane osobowe i jednostkowe dane medyczne przetwarzane w Systemie Informacji Medycznej, system kodów stosowanych przy oznaczaniu danych zawartych w modułach SIM. 3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 marca 2013 w sprawie wymagań dla Systemu Informacji Medycznej określające: format elektronicznej dokumentacji medycznej udostępnianej przez usługodawców w Systemie Informacji Medycznej, oraz warunki organizacyjno-techniczne jej przetwarzania, udostępniania, autoryzacji oraz zabezpieczenia przed utratą, warunki organizacyjno-techniczne zamieszczania w SIM dokumentów elektronicznych niezbędnych do prowadzenia diagnostyki, ciągłości leczenia, 85 Dz. U nr 113 poz

57 warunki organizacyjno-techniczne realizacji dostępu i pobierania danych przetwarzanych w SIM. 4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 czerwca 2013 r. w sprawie Systemu Monitorowania Kosztów Leczenia i Sytuacji Finansowo Ekonomicznej Podmiotów Leczniczych określające: 86 minimalne warunki organizacyjno-techniczne Systemu Monitorowania Kosztów Leczenia i Sytuacji Finansowo Ekonomicznej Podmiotów Leczniczych, strukturę dokumentów elektronicznych umożliwiających przekazywanie raportów drogą elektroniczną, minimalną funkcjonalność systemu. System powinien zawierać następujące usługi: generowanie aktywnych formularzy, które po wypełnieniu umożliwią przetworzenie danych o kosztach leczenia w podmiotach leczniczych, Przetwarzanie informacji o kosztach leczenia, generowanie informacji i raportów w oparciu o zgromadzone dane, obliczanie wskaźników kosztowych. 5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 kwietnia 2013 w sprawie minimalnej funkcjonalności dla systemów teleinformatycznych umożliwiających realizację usług związanych z wprowadzeniem przez świadczeniodawców list oczekujących na udzielanie świadczenia zdrowotnego. Rozporządzenie określa minimalną funkcjonalność dla systemów teleinformatycznych umożliwiających świadczeniobiorcom realizację usługi umawiania się drogą elektroniczną na wizyty wraz z możliwością monitorowania statusu na liście oczekujących na udzielenie świadczenia, powiadamiania o terminie udzielenia świadczenia oraz przekazywania danych zawartych w listach oczekujących na udzielenie świadczenia do systemu informacji w ochronie zdrowia, o którym mowa w ustawie z dnia 28 kwietnia 2011 r. o systemie informacji w ochronie zdrowia (Dz. U. Nr 113, poz. 657 i Nr 86 Dz. U. 2013, poz

58 174, poz. 1039). 87 W rozporządzeniu przedstawiono funkcjonalności jakie powinny zawierać systemy teleinformatyczne świadczeniodawcy: automatyczne wyszukania wolnych terminów udzielenia świadczenia zdrowotnego oraz możliwość rejestracji na wizytę i wyboru terminu wizyty podczas procesu rejestracji; monitorowania przez świadczeniobiorcę statusu na liście oczekujących na udzielenie świadczenia; wyszukiwania według określonych kryteriów: nazwy i specjalności komórki organizacyjnej świadczeniodawcy, miejsca wykonywania działalności leczniczej, kodu albo nazwy świadczenia opieki zdrowotnej oraz terminu świadczenia opieki zdrowotnej; powiadamiania świadczeniobiorców za pomocą środków komunikacji elektronicznej o zmianie terminu wizyty; przegląd i wydruk przez świadczeniobiorcę zaplanowanych przez niego wizyt; uwierzytelnienia świadczeniobiorców przy wykorzystaniu bezpiecznego podpisu elektronicznego albo podpisu potwierdzonego profilem zaufanym epuap; dokonania przez świadczeniobiorców korekty danych wprowadzonych na etapie rejestracji, w tym powiadomienia świadczeniodawcy o niemożności stawienia się w określonym terminie bądź rezygnacji z realizacji świadczenia opieki zdrowotnej; uniemożliwienia wpisania świadczeniobiorcy na więcej niż jedną listę oczekujących w przypadku świadczeń udzielanych na podstawie skierowania przekazywanie danych zawartych w listach oczekujących na udzielenie świadczenia do systemu informacji w ochronie zdrowia, z wykorzystaniem struktur i formatów dokumentów elektronicznych. Z kolei w polskim prawie za regulacje prawne dotyczące portali internetowych odpowiadają następujące akty prawne (tab. 8)

59 Tabela 8. Akty prawne regulujące działanie portali internetowych Rodzaj Data Tytuł aktu Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz.). Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296). Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. O zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503) Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631). Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. O ochronie danych osobowych (Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926) Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117). Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. O ochronie baz danych (Dz. U. Nr 128,. poz. 1402). Ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. O świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz. U. Nr 144, poz. 1204). Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095).. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Strategia rozwoju e-zdrowia w UE Działania Unii Europejskiej w obszarze e-zdrowia dotyczyły kwestii sposobów wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych w opiece zdrowotnej, telemedycyny oraz interoperacyjności. Kluczowe dokumenty stworzone na potrzeby rozwoju obszaru e-zdrowia przez Unię Europejską zostały przedstawione na (rys. 6). Wśród dokumentów należy wymienić: (1) e-health - making healthcare better for European citizens: an action plan for a European e-health Area, (2) ehealth Action Plan Innovativ e healthcare for the 21st century, (3) w sprawie korzyści telemedycyny dla pacjentów, systemów opieki zdrowotnej i społeczeństwa (KOM(2008) 689 z dnia ) (4) Zdrowie na rzecz wzrostu gospodarczego. W Unii Europejskiej założono, że rozwój obszaru e-zdrowia wpłynie na poprawę jakości obsługi pacjenta oraz dostęp do opieki medycznej, w związku z coraz większą mobilnością pacjentów zapewni dostęp do opieki medycznej również w państwach UE. Stosowanie telemedycyny spowoduje przełamanie geograficznych ograniczeń wskutek możliwości wymiany specjalistycznych danych tj. (obrazy statyczne oraz dynamiczne), 59

60 umożliwi przeprowadzanie operacji na odległość. Interoperacyjność systemów informatycznych umożliwi wymianę informacji pomiędzy interesariuszami opieki zdrowotnej. Health Telematics Working Group of the Hight Level Commite on Health (2003r.) e-health - making healthcare better for European citizens: an action plan for a European e- Health Area {SEC(2004)539} The standardization mandate "403" to the European Standardization bodies (CEN, CENELEC and ETSI) aims at agreeing on or recommending standards relevant to ehealth Together for Health: A Strategic Approach for the EU The European Patients Smart Open Services project (epsos) r r r r r. Kluczowe dokumenty w zakresie e-health (UE) r r r r r. Commission Recommendation of 2 July 2008 on cross-border interoperability of electronic health record systems (notified under document number C(2008) 3282) Council Conclusions on Safe and efficient healthcare through ehealth Providing the rules for the establishment, the management and the functioning of the network of national responsible authorities on ehealth ehealth Action Plan Innovativ e healthcare for the 21st century Rysunek 6. Kluczowe dokumenty dotyczące e-zdrowia w UE Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pierwszy plan działania w zakresie e-zdrowia stanowiący część strategii zawartej w planie eeuropa2005 był przyjęty w 2004 r. Komisja Europejska przedstawiła w dokumencie COM (2004) 356 e-health - making healthcare better for European citizens: An action plan for a European e-health Area plan działania w zakresie wykorzystania technologii informacyjno i komunikacyjnych, w celu zapewnienia lepszej jakości opieki zdrowotnej w Europie. W planie zostały przedstawione działania, które umożliwią w UE 60

61 osiągnięcie pełnego potencjału systemów i usług e-zdrowia w obrębie Europejskiego Obszaru E-zdrowia. Plan ten został podzielony na trzy grupy działań. Pierwszą grupę działań stanowiło stworzenie odpowiednich ram wspierających rozwój e-zdrowia a drugą grupę działania pilotażowe. Natomiast na trzecią grupę działań składała się wymiana doświadczeń oraz podzielenie się najlepszymi praktykami i pomiarami postępu we wdrażaniu usług dotyczących e-zdrowia. Do wspólnych działań podejmowanych przez UE należało opracowanie przez każde państwo członkowskie krajowego lub regionalnego planu działania na rzecz e- zdrowia w UE. Państwa członkowskie miały również wyznaczyć cele w zakresie interoperacyjności oraz korzystania z elektronicznych kart zdrowia. Zakładano, że zapewnienie interoperacyjności systemów e-zdrowia powinno umożliwić integrację systemów informatycznych działających w placówkach, co pozwoliłoby z kolei na szybki i bezpieczny dostęp do porównywalnych danych w zakresie zdrowia publicznego. Aby działania mogły być skuteczne niezbędne były odpowiednie standardy obejmujące swoim zakresem sposoby kodowania przesyłanych danych, przechowywania danych medycznych oraz zachowania ich bezpieczeństwa. Systemy i usługi e-zdrowia powinny być łatwe i szybkie w obsłudze zostanie to uzyskane jeżeli zostanie zapewnione szybkie łącze internetowe. Potwierdzało to konieczność zapewnienia połączenia szerokopasmowego dla internetowych usług zdrowotnych Większość wdrożeń, jakie miały miejsce w zakresie e- zdrowia obejmowały działania jakie przeprowadziły małe i średnie przedsiębiorstwa, co doprowadziło do dużej fragmentaryzacji rynku, jak również stosowane rozwiązania często nie zawierały określonych standardów. Realizacja projektów w obszarze e-zdrowia wymagała również zachowania zasad poufności oraz bezpieczeństwa danych pacjenta. Dane pacjenta są chronione dyrektywą o ochronie danych 95/46/WE, Dz. U. L 281 z , o podpisie elektronicznym- dyrektywa 99/93/EC Dz. U. L 13 z oraz dyrektywą o prywatności, 02/58/EC L L281 z , którą zastępuje 97/66/WE. Coraz większa mobilność pacjentów UE nałożyła na państwa członkowskie konieczność zapewnienia opieki na obszarze Unii, co wiązało się ze ściślejszą europejską współpracą pomiędzy ośrodkami służby zdrowia oraz ukierunkowało działania na utworzenie europejskiej sieci uprawnień. Dla rynku e-zdrowia niezbędne stało się ustalenie zestawu atrybutów i norm, które określałyby produkty i usługi dobrej jakości. W związku z 61

62 tym, wiele krajów przystąpiło już do akredytacji systemów e-zdrowia, które stały się modelami dla innych krajów, należy do nich model e-zdrowia z Wielkiej Brytanii oraz Belgi. Innym przykładem testów zgodności i akredytacji były wytyczne interoperacyjności organizacji opieki zdrowotnej w Europie (IHE). W omawianym planie zwrócono uwagę na przeprowadzanie działań pilotażowych, gdyż dzięki nim przyśpieszone zostaną procesy wdrożeń odpowiednich procedur w zakresie e-zdrowia. Ważne było, aby pacjenci oraz przedstawiciele służb państwowych mieli dostęp do informacji w zakresie edukacji zdrowotnej oraz zapobiegania chorobom. Komisja Europejska dążyła zatem do utworzenia w Unii Europejskiej portalu zdrowia publicznego, który miał umożliwić rozpowszechnianie i udostępnianie informacji istotnych dla zdrowia publicznego. Informacje umieszczane na portalach zdrowia miały być rzetelne i oparte na istotnych faktach. Komisja zobowiązała się współfinansować rozwój zestawu kryteriów jakościowych dla zdrowia. Ponadto miał zostać wzmocniony system nadzoru medycznego chorób zakaźnych ze szczególnym naciskiem na zbieranie w czasie rzeczywistym danych klinicznych i laboratoryjnych oraz analiz co prowadziło do zwiększenia zdolności wczesnego ostrzegania na poziomie krajowym oraz wspólnotowym. Przygotowanie rzetelnych i prawidłowych informacji statystycznych w zakresie świadczenia opieki zdrowotnej na szczeblu europejskim wymagało ustalenia unikatowego identyfikatora pacjenta, wspólnych standardów oraz protokołów. Ważne było utworzenie zintegrowanej sieci informacji zdrowotnej, która połączy szpitale, laboratoria, apteki, zakłady podstawowej opieki zdrowotnej i społecznej. W ten sposób mogłyby być przekazywane w bezpieczny sposób informacje. Przykładowymi systemami są: e-recepty, e-skierowania, świadczenia usług telemedycyny lub teleopieki. Kolejnym elementem w rozwoju e-zdrowia było promowanie kart zdrowia oraz kart ubezpieczenia zdrowotnego. Na kartach zdrowia powinny być zawarte takie informacje jak: grupa krwi, patologie, przeprowadzone zabiegi lub dokumentacja medyczna, natomiast karty ubezpieczeń zdrowotnych umożliwiałyby dostęp do opieki zdrowotnej oraz ułatwiałyby rozliczanie i zarządzanie kosztami. Jak już wspomniano wcześniej sukces w tworzeniu europejskiego obszaru e- zdrowia oparty będzie na wymianie najlepszych praktyk i doświadczeń całej Unii Europejskiej. W osiągnięciu interoperacyjności istotną rolę odgrywają Aplikacje Open 62

63 Source. Postęp z wdrożeń e-zdrowia będzie mierzalny. Koniecznym stało się dokonanie oceny oraz oszacowanie wartości dodanej, którą spodziewano się otrzymać po wprowadzeniu usług e-zdrowia. Podjęcie współpracy międzynarodowej pozwoli na sprostanie globalnym wyzwaniom dotyczącym e-zdrowia w społeczeństwie informacyjnym 88. Zaplanowane działania w obszarze e-zdrowia przyczynią się do stworzenia między innymi systemów i usług które: w znaczny sposób poprawią dostęp do opieki, poprawią jakość, wydajność oraz produktywność. Wprowadzone systemy informatyczne doprowadzą do zmniejszenia kosztów oraz zwiększenia wydajności w rozliczeniach, prowadzeniu rejestru. Doprowadzą one również do zmniejszenie błędów medycznych. wzmocnią pozycję konsumentów usług medycznych pacjentów i ludzi zdrowych. Konsumenci usług medycznych potrzebują wsparcia w kontrolowaniu schorzeń, chorób związanych z pracą oraz stylem życia. Urządzenia monitorujące stanu zdrowia pacjentów pomogą w skróceniu lub całkowitym uniknięciu pobytu w szpitalu. Dostęp do elektronicznej dokumentacji zdrowotnej poprawi jakość opieki i bezpieczeństwo pacjenta. Interoperacyjne systemy wpłyną na poprawę warunków leczenia w innych krajach Unii Europejskiej. wspomaganie pracowników służby zdrowia zapobiegnie błędom lekarskim poprzez wspieranie władz i menadżerów zdrowia. Przedstawiony program rozwoju e-zdrowia oferował obywatelom Unii Europejskiej możliwości poprawy dostępu do lepszych systemów opieki zdrowotnej oraz zmieniał kształt przyszłości świadczenia opieki zdrowotnej. Europejski obszar e-zdrowia zapewniał ramy dla wymiany najlepszych praktyk i doświadczeń w UE co pozwoliło na wspólne podejście do wspólnych problemów, które zostaną opracowane w czasie 89. Drugim planem działania w zakresie e-zdrowia był plan ehealth Action Plan Innovativ e healthcare for the 21st century - Plan działania w dziedzinie e-zdrowia na lata Innowacyjna opieka zdrowotna w XXI wieku (2012 r.) wydany przez %29%2B356%26client%3Dfirefox-a%26hs%3DZOW%26rls%3Dorg.mozilla:pl:official

64 Komisję Europejską w 2012 r. Opierał się on na koncepcji wykorzystania i rozwoju e- zdrowia w celu rozwiązania niektórych z najbardziej pilnych problemów jakie występują w dziedzinie zdrowia i systemów zdrowotnych na początku XXI w.: poprawa leczenia chorób przewlekłych i chorób współistniejących (chorób występujących jednocześnie) oraz wzmocnienie skuteczności prewencji i promocji zdrowia, poprawa równowagi i zwiększenie wydajności systemów zdrowotnych za sprawą odblokowania potencjału innowacyjności, większe nastawienie opieki na pacjenta i wzmocnienie pozycji pacjenta, a także zachęcenie do zmian organizacyjnych, wspieranie transgranicznej opieki zdrowotnej, bezpieczeństwa zdrowotnego, solidarności, powszechności i sprawiedliwości, udoskonalenie warunków prawnych i rynkowych dla rozwoju produktów i usług w zakresie e-zdrowia 90. UE zwróciła uwagę na fakt, że przed systemami opieki zdrowotnej stoją wyzwania dotyczące poprawy jakości świadczeń, efektywniejszego korzystania ze środków, zmniejszenie biurokracji wobec pacjentów, osób i podmiotów świadczących usługi zdrowotne oraz instytucji, jak również w zakresie innowacji informatycznych i technologicznych. Aby sprostać przedstawionym wyzwaniom stojącym przed opieką zdrowotną wyznaczyła następujące cele operacyjne: osiągnięcie większej interoperacyjności usług w zakresie e-zdrowia, wspieranie badań, rozwoju i innowacji w dziedzinie e-zdrowia i usług związanych ze zdrowym stylem życia w celu rozwiązania problemu niedostępności narzędzi i usług przyjaznych dla użytkownika, stwarzanie warunków ułatwiających wdrażanie e-zdrowia i zapewniających jego szersze zastosowanie, promowanie dialogu politycznego i współpracy międzynarodowej w dziedzinie e-zdrowia na poziomie globalnym ec.europa.eu/health/ehealth/docs/com_2012_736_pl.pdf. 64

65 Pierwszym działaniem operacyjnym była interoperacyjność usług w zakresie e- zdrowia, która powinna być zapewniona na czterech poziomach: prawnym, organizacyjnym, semantycznym i technicznym. Sieć władz krajowych odpowiedzialnych za e-zdrowie ustanowiona w dyrektywie 2011/24/UE była głównym organem strategicznym i zarządzającym na poziomie UE, który odpowiadał za prace nad interoperacyjnością transgranicznych 92 usług e-zdrowia. Miała ona za zadanie opracowanie wytycznych dotyczących e-zdrowia, w celu objaśnienia praw pacjenta w zakresie ich dostępu do transgranicznej opieki zdrowotnej, prawa do zwrotu kosztów, zagwarantowania jakości i bezpieczeństwa opieki, którą pacjenci otrzymają w innym państwie UE i promowanie współpracy między państwami członkowskimi w zakresie opieki zdrowotnej 93 oraz wytycznych w sprawie ram interoperacyjności transgranicznych usług e- zdrowia 94. Przyjęto, że do 2015 roku, Komisja przedstawi propozycje dotyczące ram interoperacyjności e-zdrowia na podstawie wyników analiz oraz projektów pilotażowych i badawczych oraz ponownie podkreślono, że dla zapewnienia ogólnej interoperacyjności rozwiązań w zakresie technologii informacyjno-komunikacyjnych ważne będzie wykorzystanie europejskich oraz międzynarodowych norm 95. Drugim działaniem operacyjnym wskazanym w omawianym planie miało być wspieranie badań, rozwoju innowacji i konkurencyjności w dziedzinie e-zdrowia. Do krótkoterminowych średnioterminowych priorytetów badań należały rozwiązania w zakresie zdrowia i zdrowego stylu życia. Na uwagę zasługiwały również działania projektowe służące projektowaniu technologii i aplikacji mobilnych. Położono również nacisk na metody analizowania dużych ilości danych z korzyścią dla społeczeństwa, badaczy, pracowników medycznych oraz przedsiębiorstw. Do długoterminowych celów badawczych zaliczyć należy zagadnienia, które mogły przyczynić się do synergii nauki i technologii oraz przyśpieszyć odkrycia w dziedzinie zdrowia i zdrowego stylu życia. 92 Transgraniczna opieka zdrowotna: opieka zdrowotna świadczona lub przepisana w innym państwie członkowskim niż państwo ubezpieczenia za Dyrektywa 2011/24/UE, Dz. U. L 88, Dyrektywa 2011/24/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 marca 2011 r. w sprawie stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotnej s

66 Trzecim działaniem operacyjnym wyróżnionym przez Komisję Europejską w planie działania na lata w obszarze e-zdrowie było stwarzanie warunków umożliwiających wdrażanie e-zdrowia oraz zapewniających jego szersze zastosowanie. Należało zatem stworzyć warunki umożliwiające wdrażanie transgranicznych i interoperacyjnych usług, które są świadczone w interesie ogólnym w oparciu o technologie informacyjno-komunikacyjne, usunąć bariery wysokich kosztów inwestycji początkowych oraz ryzyka związanego z wdrożeniem. Czwartym z kolei działaniem operacyjnym było promowanie dialogu politycznego i współpracy międzynarodowej w dziedzinie e-zdrowia na poziomie globalnym. Ustalono, że powinno stosować się wspólną terminologię na poziomie międzynarodowym i w tym celu UE podpisała z Stanami Zjednoczonymi protokół ustaleń dotyczący interoperacyjnych systemów e-zdrowia oraz umiejętności w tej dziedzinie. Dokumentem wydanym przez Komisję Europejską w zakresie e-zdrowia był dokument opublikowany w 2008 r. w sprawie korzyści telemedycyny dla pacjentów, systemów opieki zdrowotnej i społeczeństwa (KOM(2008) 689 z dnia ). Podkreślano, że telemedycyna - świadczenie usług zdrowotnych na odległość - może polepszyć życie obywateli UE, zarówno pacjentów, jak i pracowników służby zdrowia oraz przyczynić się do rozwiązania problemów poszczególnych systemów opieki zdrowotnej. Telemedycyna może również poprawić dostęp do specjalistycznej opieki na obszarach gdzie dostęp do opieki medycznej jest utrudniony a zakresie takich usług jak teleradiologia, telekonsultacja może skrócić listy oczekujących. W związku z tym należało wspierać działania państw członkowskich, poprzez identyfikację problemów i pomoc w celu rozwiązania najważniejszych barier utrudniających szersze zastosowanie telemedycyny. Zawarty w omawianym dokumencie zestaw działań koncentrował się przede wszystkim na: 96 budowaniu zaufania do usług telemedycznych, wprowadzeniu przejrzystości prawnej, rozwiązaniu kwestii technicznych, które pozwolą na rozwój rynku usług telemedycznych. 96 KOM(2008) 689 wersja ostateczna, 66

67 W związku z tym, że prowadzone badania na temat skuteczności korzyści płynących z zastosowania usług telemedycyny nie dawały wystarczającej odpowiedzi co do skuteczności tych działań, ustalono, że powszechnie przyjęte metody oceny efektywności stosowane do oceny produktów leczniczych powinny być dalej rozwijane i doskonalone. Korzyści z przeprowadzonych działań można będzie zaobserwować w długim okresie czasu i w związku z tym należy również cały czas wzmacniać i budować świadomość oraz zaufanie i akceptację pracowników służby zdrowia oraz pacjentów do telemedycyny. Ważnym czynnikiem z tego punktu widzenia było upowszechnienie przykładów skuteczności telemedycyny, łatwości obsługi oraz bezpieczeństwa. Ważna będzie również wymiana dobrych praktyk w zakresie realizacji usług telemedycyny oraz określenie systemu płatności za usługi telemedyczne. Ochrona prywatności i bezpieczeństwo będą również elementami budowania zaufania do systemów telemedycznych stąd poszanowanie praw i podstaw wolności, jak podstawowe prawo do życia prywatnego i danych osobowych musi być zagwarantowane podczas gromadzenia i przetwarzanie danych osobowych dotyczących zdrowia. Brak jasności prawnej, zwłaszcza dotyczącej licencji, akredytacji i rejestracji usług telemedycznych jest głównym wyzwaniem dla telemedycyny ponieważ trasnsgraniczne świadczenia usług telemedycyny wymagają również wyjaśnienia kwestii prawnych dotyczących prywatności. Obecnie w zakresie usług telemedycznych stosuje się dyrektywę o handlu elektronicznym określającą zasady świadczenia usług w społeczeństwie informacyjnym zarówno wewnątrz jak i między państwami członkowskimi Unii Europejskiej oraz dyrektywę 98/34/WE zaktualizowaną dyrektywą 98/48/WE w której zawarto procedury nakładające na państwa członkowskie obowiązek informowania Komisji Europejskiej o projektach, przepisach technicznych dotyczących produktów i usług społeczeństwa informacyjnego, w tym również telemedycyny zanim zostaną przyjęte w prawie krajowym. Trzecim wieloletnim programem działań UE w dziedzinie e-zdrowia na lata był program Zdrowie na rzecz wzrostu gospodarczego 97. W programie tym zwracano uwagę na powiązanie między zdrowiem społeczeństwa a wzrostem 97 KOM(2011) 709 z dnia trzeci wieloletni program działań UE w dziedzinie zdrowia na lata

68 gospodarczym, a jego celem ogólnym była współpraca z państwami członkowskimi na rzecz zachęcania do wprowadzania innowacji. Należy podkreślić, że w UE podejmowano również Inicjatywy Rządowe dotyczące zdrowia. Należał do nich projekt epsos 98 o zasięgu europejskim rozpoczęty w 2008 r. tworzący mechanizmy pozwalające na wymianę danych o pacjentach pomiędzy krajami UE. Podejmowane działania w zakresie projektu dotyczyły: elektronicznego rekordu pacjenta, elektronicznej recepty oraz elektronicznego ubezpieczenia. Realizowany był również projekt pilotażowy Renewing Health, w ramach którego w dziewięciu regionach Europy oceniana byłą wydajność usług w zakresie telemedycyny i ich efektywność pod względem kosztów. Kolejnymi projektami były EU Health Governance (Europejska Inicjatywa Rządowa ds. e-zdrowia) obejmujący prace nad kwestiami prawnymi, semantyką i technologią, identyfikacją, uwierzytelnianiem oraz standaryzacją w obszarze e-zdrowia a także program Translation Research and Patient Safety in Europa mający na celu budowę rozproszonej platformy integrującej systemy kliniczne i badawcze, aby w oparciu o zanonimizowane 99 dane ze zdarzeń medycznych móc korzystać z systemów wspomagania decyzji (Decision Support System). Efektem projektu powinna być zarówno poprawa bezpieczeństwa pacjenta w krajach europejskich, jak i zmniejszenie błędów diagnostycznych i terapeutycznych poprzez wykorzystanie zgromadzonych danych medycznych w EHR 100. ANTILOPE - kolejny europejski projekt w obszarze e-zdrowiawspierał rozwój i wdrażanie standardów w obszarze e-zdrowia, a jego celem było umacnianie roli i popularyzacja istniejących standardów i specyfikacji rozwijanych w ramach działań mających na celu wykazanie interoperacyjności standardów stosowanych w rozwiązaniach dla e-zdrowia w Europie. Zwrócono uwagę, że w oparciu o wyniki innych inicjatyw na rzecz e-zdrowia promowane i zalecane będą - wypracowane w ramach projektu - najlepsze praktyki i narzędzia w zakresie weryfikacji standardów. Działania o charakterze promocyjnym będą podejmowane podczas wybranych konferencji oraz 98 epsos Smart Open Services for European Patients - Projekt ma na celu stworzenie mechanizmów, które umożliwią wymianę danych medycznych o pacjentach między krajami Europy za 99 proces przetwarzania treści w taki sposób, aby uniemożliwić identyfikację występujących w dokumencie osób fizycznych

69 warsztatów na terenie wszystkich krajów Unii Europejskiej, zarówno na poziomie europejskim, jak i krajowym Strategia rozwoju e-zdrowia w Polsce W Polsce dokumenty programowe na rzecz rozwoju e-zdrowia opracowano w 2004 r., a następne w 2009 r. i 2011 r. (rys. 7) Kierunki informatyzacji e-zdrowie Polska na lata Strategia e-zdrowie Polska na lata Strategia e-zdrowie Polska na lata Rysunek 7. Oś czasowa dokumentów strategicznych dotyczących rozwoju e-zdrowia w Polsce Źródło: Opracowanie własne. Dokument strategiczny w obszarze e-zdrowia opracowany przez Ministerstwo Zdrowia we wrześniu 2004 roku został stworzony w oparciu o opracowanie Ministerstwa Nauki i Informatyzacji Strategia Informatyzacji Rzeczpospolitej Polskiej e-polska na lata oraz przy uwzględnieniu zaleceń Komisji Europejskiej w zakresie e- Health, zawarte w dokumencie 9185/04, obejmującym plan działań- Action plan for a European e-health Area. W strategii przyjęto trzy główne cele, które planowano osiągnąć: 102 łatwiejszy dostęp obywateli do informacji z zakresu ochrony zdrowia; poprawa efektywności systemu ochrony zdrowia w zakresie elektronicznego obiegu dokumentacji, utworzenie Systemu Informacji Medycznej. Realizacja głównych punktów zawartych w strategii była możliwa dzięki temu, że Internet, poczta elektroniczna i telefonia komórkowa ułatwiają dostęp do informacji, w tym dotyczącej opieki zdrowotnej. Szybki i łatwiejszy dostęp do informacji dotyczących ochrony zdrowia zostanie osiągnięty poprzez stworzenie elektronicznej dokumentacji Ministerstwo Zdrowia, Strategia e-zdrowie Polska na lata ,Warszawa

70 medycznej. W związku z tym, rozwój i udoskonalanie technologii elektronicznego obiegu informacji ma bardzo istotne znaczenie. Utworzenie i wdrożenie ogólnopolskiego Systemu Informacji Medycznej pomoże w uzyskania rzetelnych i wiarygodnych danych o świadczonych usługach medycznych, pozwoli sprawdzić dostępność do świadczeń oraz uzyskać również nadzór nad wykorzystaniem środków przeznaczonych na ochronę zdrowia. W realizacji przyjętych celów szczególną rolę odgrywał przygotowany program działania w zakresie e-zdrowia. Wskazywał on na następujący zakres zadań do wykonania: realizacja programów informacyjnych przez podmioty ochrony zdrowia przy wykorzystaniu technik informatycznych (tabela 9), utworzenie centralnych baz danych i rejestrów w ochronie zdrowia (tabela 10), dostęp do informacji w ochronie zdrowia (tabela 11), rozwój telemedycyny (tabela 12), prowadzenie edukacji zdrowotnej i jej promocji (tabela 13), zapewnienie bezpieczeństwo i ochrony danych (tabela 14) 103. Tabela 9. Działania związane z realizacją programów informacyjnych przez podmioty ochrony zdrowia przy wykorzystaniu technik informatycznych. Program Internet w każdej placówce ochrony zdrowia Zastosowanie jednolitych standardów rozwiązań informatycznych w podmiotach ochrony zdrowia Wprowadzenie systemu korespondencji elektronicznej pomiędzy podmiotami ochrony zdrowia Przygotowanie infrastruktury technicznej dla zabezpieczenia świadczeń zdrowotnych wynikających z członkostwa Polski w UE Źródło: Opracowanie własne na podstawie [ Placówki wykorzystujące programy informacyjne dotyczące ochrony zdrowia powinny posiadać zainstalowany Internet. Należało zatem zrealizować program Internet w każdej placówce ochrony zdrowia. Unia Europejska zalecała szerokopasmowy dostęp do Internetu w każdej placówce ochrony zdrowia. Istotnym działaniem było zapewnienie jednolitych standardów rozwiązań informatycznych. W ramach strategii e-zdrowia 103 Ministerstwo Zdrowia, Strategia e-zdrowie Polska na lata ,Warszawa

71 należało dokonać analizy wykorzystywanych obecnie systemów informatycznych w celu włączenia ich w proces ujednolicenia rozwiązań informatycznych, którego efektem będzie utworzenie jednolitego systemu zbierania danych. Zamierzano ogłosić również formaty wymiany danych pomiędzy świadczeniodawcą i płatnikiem instytucjonalnym zgodne z normami europejskimi, wprowadzić korespondencję elektroniczną pomiędzy podmiotami ochrony zdrowia. Elektroniczna wymiana danych ułatwiła oraz usprawniła korespondencję pomiędzy zakładami opieki medycznej oraz instytucjami ochrony zdrowia co umożliwiło wysyłanie sprawozdań dotyczących statystyki publicznej. Ostatnim działaniem w ramach realizacji programów informacyjnych było wprowadzenie i stosowanie wspólnych dla państw członkowskich zasad oraz reguł określających zakres i warunki otrzymania świadczeń zdrowotnych na terenie UE. Tabela 10. Działania związane z stworzeniem centralnych baz danych i rejestrów w ochronie zdrowia Wprowadzenie Systemu Informacji Medycznej Rozwój systemu Rejestr Zakładów Opieki Zdrowotnej i Ratownictwa Medycznego Utworzenie centralnego rejestru aptek i hurtowni farmaceutycznych Utworzenie centralnych rejestrów zawodów i specjalności medycznych Utworzenie centralnej bazy wysokospecjalistycznej aparatury i sprzętu medycznego Rejestr baza leków zarejestrowanych Mapy cyfrowe z rozmieszczeniem jednostek ochrony zdrowia Utworzenie systemu bezpieczeństwa żywności i monitoringu jakości wody do picia Utworzenie systemu rejestru pacjentów z wybranymi schorzeniami Koordynacja wdrożeń oraz integracja baz i rejestrów Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ministerstwo Zdrowia zamierzało utworzyć system informacji medycznej, który będzie rejestrować wszystkie procesy zachodzące w systemie ochrony zdrowia, zapewni wielokierunkowe i wielopoziomowe zarządzanie danymi oraz będzie współpracował z rejestrami państwowymi, branżowymi, samorządowymi oraz systemami płatników, co zapewni przetwarzanie danych zgodnie z potrzebami uczestników ochrony zdrowia. Podejmowane działania stworzą RZOZiRM (Rejestrów Zakładów Opieki Zdrowotnej i Ratownictwa Medycznego, dzięki któremu będzie można uzyskać informacje na temat zakładu i dziedziny medycyny, w jakich świadczy usługi. Kolejnym działaniem będzie 71

72 stworzenie rejestru aptek i hurtowni co umożliwi jednoznaczną identyfikację podmiotów, które biorą udział w procesie refundacji leków. Następnym tworzonym rejestrem będzie rejestr zawodów i specjalności medycznych, który dostarczy informacje o stanie zatrudnienia specjalistów w publicznych oraz niepublicznych zakładach medycznych. Zamierzano stworzyć również rejestr wysokospecjalistycznego sprzętu i aparatury medycznej. Dzięki niemu będzie można zaplanować zakupy nowego sprzętu oraz jego rozmieszczeni. W działaniach zaplanowane było również utworzenie bazy leków. Baza będzie zawierała informacje dotyczące składu leku, wskazania zastosowania danego leku, sposobu dawkowania oraz skutków ubocznych. Tabela 11. Działania związane z programem: Dostęp do informacji w ochronie zdrowia Utworzenie centralnego portalu informacyjnego ochrony zdrowia Rozwój systemu komunikacji elektronicznej w ochronie zdrowia Utworzenie systemu monitorującego czas oczekiwania na świadczenia zdrowotne w placówkach ochrony zdrowia Program rozwoju elektronicznego systemu rejestracji pacjenta w placówkach ochrony zdrowia Utworzenie elektronicznego poradnika zdrowia Przygotowanie i prezentacja na stronach WWW opracowań oraz tłumaczeń aktów prawnych państw UE, a także innych krajów dotyczących ochrony zdrowia Źródło: Opracowanie własne na podstawie Dostęp do informacji w ochronie zdrowia miał zapewnić centralny portal informacyjny dotyczący ochrony zdrowia skierowany dla pacjentów, pracowników ochrony zdrowia oraz administracji samorządowej oraz państwowej. Przyjęto, że portal informacyjny dotyczący ochrony zdrowia będzie zawierać następujące informacje dotyczące: instytucji ochrony zdrowia, aktów prawnych ochrony zdrowia, dyrektyw i zaleceń UE dotyczących zdrowia, strategii w ochronie zdrowia, informacji na temat programów pomocowych UE związanych z ochroną zdrowia, informacji z zakresu telemedycyny, zestawień statystycznych oraz informacji dotyczących profilaktyki 104. Wprowadzenie certyfikatów wiarygodności zapewni, że informacje zawarte na portalach informacyjnych dotyczących ochrony zdrowia będą wiarygodne oraz wysokiej jakości. Komunikacja elektroniczna pozwoli na szybkie uzyskanie właściwej wiadomości przez pacjenta Wykorzystanie kanału elektronicznego przez świadczeniodawców oraz 104 Ministerstwo Zdrowia, Strategia e-zdrowie Polska na lata ,Warszawa

73 publikowanie bieżących informacji o ich działalności pozwoli również pacjentowi na dostęp do informacji dotyczącej leczenia, profilaktyki bądź dostępności do świadczeń. Przeniesienie wymiany informacji między świadczeniodawcom a świadczeniobiorcom na platformę elektroniczną przyśpieszy proces komunikacji, ułatwi weryfikację poprawności danych, wzrost bezpieczeństwa informacji, ograniczenie pracochłonności oraz zmniejszenie kosztów. Utworzenie systemu monitorującego czas oczekiwania na świadczenie zdrowotne w placówkach ochrony zdrowia pozwoli płatnikowi na dostosowanie środków finansowych w zależności od potrzeby, pacjentowi na dostęp do informacji o czasie oczekiwania a tym samym znalezienie świadczeniodawcy, który oferuje krótszy czas oczekiwania. Należy również wprowadzić rozwiązania, które ułatwią rejestrację pacjentów w przychodniach. Wspierane będą działania, które będą wspierać tworzenia elektronicznego systemu zapisów. W ramach profilaktyki zdrowotnej należy stworzyć elektroniczne poradniki zdrowotne. Zawierałyby one informacje dotyczące profilaktyki, leczenia oraz dostępności świadczeń. W związku z przystąpieniem Polski do UE konieczne jest również utworzenie strony WWW, która zawierałaby informacje dotyczące strategii UE na temat ochrony zdrowia, aktualnymi aktami prawnymi dotyczącymi ochrony zdrowia. Tabela 12. Działania w kierunku rozwoju telemedycyny Przygotowanie aktów prawnych umożliwiających rozwój telemedycyny Stworzenie warunków do świadczenia usług medycznych na odległość Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój telemedycyny warunkuje przygotowanie odpowiednich aktów prawnych, które pozwolą na świadczenie usług medycznych na odległość oraz przesyłanie danych medycznych, w związku z tym należy we właściwy sposób chronić przesyłane dane, w jasny sposób opisać realizowane procedury oraz zająć się kwestią odpowiedzialności wykonawcy za świadczenie zdalnych usług. Tabela 13. Działania w kierunku edukacji zdrowotnej i promocji Przygotowanie systemu szkoleń personelu medycznego z zakresu obsługi systemów informacyjnych Internetowe szkolenia medyczne dla personelu medycznego Internetowe szkolenia medyczne dla dzieci i młodzieży Źródło: Opracowanie własne na podstawie 73

74 W związku z wprowadzaniem w placówkach medycznych systemów informatycznych niezbędnym działaniem było przeszkolenie całego personelu medycznego z zakresu obsługi tychże systemów. Dzięki powszechnemu dostępowi do Internetu zasadnym stało się prowadzenie szkoleń poprzez kanał elektroniczny. Internetowe szkolenia dla personelu medycznego pozwoliły na szerszy dostęp do informacji przez większą grupę zainteresowanych osób (pielęgniarki, lekarze, personel medyczny). Należało również przeprowadzać szkolenia medyczne dla dzieci oraz młodzieży w celu przekazania im podstawowych zagadnień dotyczących ochrony zdrowia (profilaktyka zdrowotna, udzielanie pierwszej pomocy) Szkoły oprócz przekazywania wiedzy miały również rozwijać nawyki związane z dbaniem o kondycję fizyczną oraz zdrowie. Najlepsze rozwiązania będą przedstawiane w centralnym portalu informacyjnym ochrony zdrowia. Tabela 14. Działania w kierunku uzyskania bezpieczeństwa i ochrony danych medycznych Opracowanie aktów prawnych dotyczących elektronicznej dokumentacji medycznej Wprowadzenie Europejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego Przeprowadzenie przeglądu systemów informacyjnych w instytucjach ochrony zdrowia Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bezpieczeństwo danych w opracowanych systemach informatycznych zostanie zapewnione poprzez stosowanie norm europejski: - EN Międzynarodowy przekaz medycznych danych osobowych objętych dyrektywą UE dotyczącą ochrony danych. Polityka wysokiego poziomu bezpieczeństwa. - EN Wskazania do operowania medycznymi danymi osobowymi w międzynarodowych aplikacjach z uwzględnieniem dyrektywy UE dotyczącej ochrony danych. Drugim dokumentem opracowanym w obszarze e-zdrowia był projekt Strategia rozwoju e-zdrowie na lata utworzony w 2009 r. Dokument aktualizował poprzedni dokument Strategia e-zdrowie Polska na lata 2005, Celem projektu było określenie głównych kierunków rozwoju informatyzacji w ochronie zdrowia. W opracowaniu strategii wykorzystano dokumenty: Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce do roku 2013, Strategia informatyzacji Rzeczpospolitej Polskiej e-polska. Pod uwagę wzięto również zalecenia Komisji Europejskiej na temat e- Health. W strategii przyjęto cztery główne cele: 74

75 ułatwienie dostępu obywateli do informacji z zakresu ochrony zdrowia, poprawa efektywności systemu ochrony zdrowia w zakresie elektronicznego obiegu dokumentacji, unowocześnienie systemu informacji medycznej w celu analizy zapotrzebowania na realizowane świadczenia zdrowotne, praktyczna realizacja budowy rozwiązań IT (ang. information technology) w ochronie zdrowia zgodnych z wytycznymi Komisji Europejskiej umożliwiającej włączenie Rzeczpospolitej Polskiej w obszar interoperacyjnego elektronicznego zapisu medycznego (EHR Electronic Health Record) 105. Szczegółowy program działań polegał na (1) realizacji programów informacyjnych przez podmioty ochrony zdrowia przy wykorzystaniu technik informatycznych, (2) wprowadzeniu systemu informacji medycznej, (3) stworzeniu centralnych bazy danych i rejestrów w ochronie zdrowia, (4) utworzeniu dostępu do informacji w ochronie zdrowia, (5) rozwoju Telemedycyna oraz edukacji zdrowotnej 106. Zakładano, że realizacja przedstawionych celów doprowadzi do stanu, w którym każdy pacjent oraz lekarz z dowolnego miejsca w kraju będzie miał dostęp do historii choroby i wyników badań, co ułatwi stawianie diagnozy oraz podejmowanie skutecznego leczenia. Pacjent będzie regularnie otrzymywał informacje o koniecznych badaniach profilaktycznych prosto do swojej skrzynki informacji medycznych 107. Z kolei w trzecim projekcie, który koordynował działania w obszarze e-zdrowia Kierunki informatyzacji e-zdrowie Polska na lata oraz był dokumentem opracowanym na podstawie Strategia Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w Polsce do roku 2013 i Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu oraz Europejska Agenda Cyfrowa głównymi celami były: ułatwienie dostępu obywateli do informacji z zakresu ochrony zdrowia, 105 Ministerstwo Zdrowia, Strategia e-zdrowie Polska na lata , Warszawa Tamże. 107 Tamże. 75

76 poprawa efektywności systemu ochrony zdrowia w zakresie elektronicznego obiegu dokumentacji, stworzenie procedur, wytycznych, zebranie i udostępnienie dobrych praktyk mających na celu usprawnienie zarządzania zakładem opieki zdrowotnej, lepsze wykorzystanie do podnoszenia zdolności zarządczych, systemów teleinformatycznych, unowocześnienie systemu informacji medycznej w celu analizy zapotrzebowania na realizowane świadczenia zdrowotne, praktyczna realizacja budowy rozwiązań IT w ochronie zdrowia zgodnych z wytycznymi Komisji Europejskiej umożliwiającej włączenie Rzeczypospolitej Polskie w obszarach interoperacyjnego elektronicznego zapisu medycznego (EHR Electronic Health Record) 108. W projekcie tym przewidziano następujące działania: zastosowanie jednolitych standardów rozwiązań informatycznych u świadczeniodawców, przygotowanie infrastruktury technicznej dla zabezpieczenia świadczeń zdrowotnych wynikających z członkowstwa Polski w UE, wprowadzenie Systemu Informacji Medycznej oraz koordynacja wdrożeń oraz integracja baz i rejestrów, utworzenie Centralnych Baz Danych i Rejestrów w ochronie zdrowia: Rejestr Zakładów Opieki Zdrowotnej, Centralny rejestr aptek, centralny rejestr zawodów i specjalności medycznych oraz rejestr osób uprawnionych do wykonywania zawodów medycznych, Utworzenie Centralnego Rejestru Doskonalenia Zawodowego Kadr Ochrony Zdrowia, Centralna baza wysokospecjalistycznego sprzętu i aparatury medycznej, baza zarejestrowanych produktów leczniczych, mapa cyfrowa z rozmieszczeniem jednostek ochrony zdrowia, systemy rejestru pacjentów z wybranymi schorzeniami, rozwój elektronicznego kodowania, 108 Kierunki informatyzacji e-zdrowie Polska na lata opracowanie w ramach - Aktualizacja dokumentu Strategia e- Zdrowie będącego przedmiotem Umowy realizowanej w ramach projektu nr 2006/ współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Transitation Facility 2006, Beneficjent CSIOZ, Warszawa 2009, s

77 utworzenie centralnego portalu informacyjnego ochrony zdrowia, rozwój systemu komunikacji elektronicznej w ochronie zdrowia, utworzenie systemu monitorującego czas oczekiwania na świadczenia zdrowotne w placówkach ochrony zdrowia, program rozwoju elektronicznego systemy rejestracji pacjenta u świadczeniodawców, utworzenie elektronicznego poradnika zdrowia, utworzenie elektronicznego systemu wspomagania decyzji finansowych, projekty ścieżki integracji z EESSI 109 (Electronic Exchange of Social Security Information), przygotowanie aktów prawnych umożliwiających rozwój telemedycyny, stworzenie warunków do świadczenia usług medycznych na odległość, przygotowanie systemu szkolenia personelu medycznego z zakresu obsługi systemów informatycznych, internetowe szkolenia medyczne dla personelu medycznego, internetowe szkolenia dla dzieci i młodzieży, promocja edukacji zdrowotnej 110. Podsumowując należy stwierdzić, że Unia Europejska oraz Polska zmierzając do utworzenia obszaru e-zdrowia skupiła swoje działania przede wszystkim na utworzeniu odpowiednich regulacji prawnych w postaci dyrektyw, decyzji, rozporządzeń, ustaw oraz komunikatów. Założono, że rozwój e-zdrowia wpłynie na poprawę jakości obsługi pacjenta oraz dostęp do opieki zdrowotnej jak również za pewni dostęp do opieki medycznej w państwach UE a wprowadzone działania przedstawione w programach e- zdrowia zmienią kształt świadczeń opieki zdrowotnej. Istotna jest zatem empiryczna diagnoza w tym obszarze w Polsce. 109 Projekt w ramach którego nastąpi pełna elektronizacja wymiany danych miedzy instytucjami łącznikowymi krajów UE. W Polsce taką instytucją jest NFZ. 110 Tamże, s

78 ROZDZIAŁ III BADANIE E-USŁUG MEDYCZNYCH W MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTWACH SEKTORA MEDYCZNEGO Konstrukcję modelu zarządzania e-usługami medycznymi należy poprzedzić badaniem nad dostępnością i weryfikacją rodzaju e-usług medycznych. Badania wykonano na podstawie uzyskanych wyników badań ankietowych przeprowadzonych na przełomie 2013/2014 r. wśród grupy 71 placówek medycznych, 100 lekarzy, oraz 122 pacjentów. Do badanej próby wybrano placówki medyczne prowadzące działalność gospodarczą na terenie województwa wielkopolskiego zarówno w mieście jak i na wsi, mające w swej strukturze poradnię lekarza rodzinnego. Dodatkowo przeprowadzono indywidualne wywiady z właścicielami placówek medycznych (41) oraz osobami odpowiedzialnymi za infrastrukturę informatyczną (71) (tab. 15). Dokonano również analizy otoczenia, w którym działają placówki medyczne oraz zidentyfikowano grupę interesariuszy e-usług medycznych do której należą lekarze i pacjenci. Tabela 15. Grupy respondentów, które zostały wybrane do przeprowadzonych badań Grupa docelowa Liczba Obszar badania Pacjenci Lekarze e-zdrowie- ocena stanu społeczeństwa informacyjnego Placówki medyczne Administratorzy e-zdrowie, usługi on-line infrastruktura informatyczna w placówkach medycznych. Laboratoria 40 e-zdrowie- usługi on-line Apteki 30 e-zdrowie - usługi on-line Lekarze 100 wykorzystanie technologii informacyjnych przez lekarzy Właściciele placówek medycznych Źródło: Opracowanie własne. 41 inwestycje, źródła finansowania, bariery i zalety wdrożeń rozwiązań informatycznych w placówkach medycznych W 201 badanych małych i średnich przedsiębiorstwach wielkopolskiego sektora medycznego ponad połowa placówek prowadziła działalność w mieście (50,2%), natomiast (49,8%) z nich prowadziła działalność na wsi. 78

79 3.1. Identyfikacja placówek medycznych opieki zdrowotnej w województwie wielkopolskim W województwie wielkopolskim działało w 2011 roku 1231 placówek Podstawowej Opieki Zdrowotnej 111 oraz 893 w roku 2012 roku (por. wykres 1). Zatrudnienie w nich znajdowało w 2012 roku 1239 lekarzy, 1707 pielęgniarek oraz 270 położnych (por. wykres 2). Wykres 1. Liczba poradni POZ w województwie wielkopolskim w latach 2011/2012 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych przedstawionych w Informatorze Liczbowym Ochrony Zdrowia za rok 2012 przygotowanym przez Wielkopolskie Centrum Zdrowia Publicznego. Wykres 2. Personel medyczny zatrudniony w POZ w latach 2011/2012 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych przedstawionych w Informatorze Liczbowym Ochrony Zdrowia za rok 2012 przygotowanym przez Wielkopolskie Centrum Zdrowia Publicznego. 111 POZ podstawowa opieka zdrowotna- podmiot leczniczy, który sprawuje opiekę nad populacją, która zadeklaruje się do pracującego w niej lekarza rodzinnego. POZ może działać jako NZOZ Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, SPZOZ Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej. 79

80 Ludność województwa wielkopolskiego wynosiła ogółem w 2011 roku oraz w roku 2012 (wykres 3). Na jednego lekarza podstawowej opieki zdrowotnej w województwie wielkopolskim przypadało około 2000 pacjentów. Wykres 3. Ludność województwa wielkopolskiego podziałem na płeć w latach 2011/2012 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych przedstawionych w Informatorze Liczbowym Ochrony Zdrowia za rok 2012 przygotowanym przez Wielkopolskie Centrum Zdrowia Publicznego. MSP wielkopolskiego sektora medycznego działały w otoczeniu, które ulega ciągłym przeobrażeniom, identyfikując otoczenie, w jakim funkcjonują jednostki służby zdrowia, należy wskazać, że jest ono pewnym systemem, który składa się z różnych elementów wzajemnie powiązanych oraz relacji występujących pomiędzy nimi 112. Na otoczenie placówki medycznej składa się makrootoczenie oraz mikrootoczenie. Makrootoczenie zawiera czynniki ekonomiczne, techniczne, społeczne, demograficzne, polityczne, prawne oraz międzynarodowe, natomiast mikrootoczenia: klientów, dostawców oraz konkurencję (tab. 16) 113. Tabela 16. Makrootoczenie placówki medycznej Otoczenie Czynniki Technologiczne - zbiór dostępnych technologii, - automatyzacja oraz komputeryzacja, - rozwój nowych usług specjalistycznych, - wirtualny obszar działalności -Internet, 112 Krupski R., Zarządzanie przedsiębiorstwem w turbulentnym otoczeniu, PWE, Warszawa 2005, s Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1998, s. 36 oraz Koźmiński K., Zarządzanie w warunkach niepewności. Podręcznik dla zaawansowanych, PWN, Warszawa 2004, s

81 Społeczno demograficzne Ekonomiczne Prawne i polityczne Międzynarodowe Źródło: Opracowanie własne. - wzrost przeciętnego trwania życia, - wzrost populacji w wieku emerytalnym, - zmniejszony przyrost naturalny, - zmiana stylu życia, - wielkość gospodarstwa domowego - koniunktura gospodarcza, - zmniejszające się nakłady na służbę zdrowia, - poziom inflacji, - poziom zamożności społeczeństwa - regulacje prawne dotyczące działalności gospodarczej, - monopolistyczna pozycja NFZ - zwiększona migracja personelu medycznego, - finansowanie ze strony UE Mikrootoczenie placówki medycznej obejmuje podmioty, które mają z danym przedsiębiorstwem powiązania kooperacyjne. Mikrootoczenie placówki medycznej tworzą wszystkie podmioty, które wpływają na nią, ale -co należy podkreślić- również placówka medyczna ma na nie wpływ. Należy zatem zwrócić uwagę na podmioty, które mają wpływ na bezpośrednie działanie tychże placówek, są to: administracja publiczna, NFZ, ZUS, dostawcy materiałów i usług, pacjenci oraz konkurencja, Ministerstwo Zdrowia, Prywatne Praktyki, Narodowy Fundusz Zdrowia, firmy informatyczne (por. rys. 8). Dostawcy materiałów i usług Ministerstwo Zdrowia ZUS Firmy IT Narodowy Fundusz Zdrowia Placówka medyczna Pacjenci Urząd Nadzoru Ubezpieczeń Zdrowotnych Prywatne praktyki Rysunek 8. Mikrootoczenie placówki medycznej Źródło: Opracowanie własne. 81

82 Funkcje sprawowane wobec placówek medycznych przez podmioty z nimi związane zostały przedstawione w tabeli 17. Tabela 17. Podmioty związane bezpośrednio z placówką medyczną Podmiot Funkcje Państwo NFZ Dostawcy materiałów i usług Pacjenci Konkurencja Firmy informatyczne Źródło: Opracowanie własne. regulacje prawne finansowanie świadczeń zdrowotnych udzielanych ubezpieczonym i refundacja leków umowy dotyczące sprzętu, materiałów odbiorcy świadczonych usług inne gabinety nadzór nad systemami informatycznymi Biorąc pod uwagę, ze każda organizacja jest ustrukturalizowanym systemem społeczno-technicznym 114, placówki medyczne są organizacjami, w skład których wchodzą powiązane ze sobą elementy społeczne oraz techniczne. Wśród elementów technicznych należy wymienić infrastrukturę tych placówek. W skład każdej organizacji wchodzą różne podsystemy. L Krzyżanowski oraz M. Bielski wymieniają pięć podstawowych podsystemów organizacji: 115 podsystem celów i wartości, podsystem psychospołeczny, podsystem struktury, podsystem techniczny, podsystem zarządzania. Istotne znaczenie z perspektywy niniejszej pracy będzie miał podsystem techniczny, który zawiera infrastrukturę placówki medycznej, umiejętności techniczne personelu medycznego. 114 Kast F., Rosenzweig J., Organization and Management, A Systems Approach, Mc Graw Hill, New York 1970, s , [w:] Koźmiński A., Piotrowski W. (red.), Zarządzanie Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2006, s Krzyżanowski L., O podstawach kierowania organizacjami inaczej, PWN, Warszawa 1999, s oraz Bielski M., Organizacje: istota, struktury, procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1992, s

83 W celu prawidłowego sprecyzowania celów strategicznych nowocześnie zarządzanych firm należało przeprowadzić analizę SWOT. Analiza ta została zaprezentowana na rys. 9. Silne strony - Doświadczona i wysoko wykwalifikowana kadra medyczna - Nowoczesne wyposażenie - Gabinet zabiegowy - Podpisane z NFZ umowy na świadczenia zdrowotne Słabe strony - Silna konkurencja na rynku - Częste zmiany przepisów prawnych Szanse - Nowe grupy pacjentów - Poszerzenie zakresu usług medycznych - Podpisanie kontraktu na usługi medyczne z NFZ - Stałe zapotrzebowanie na usługi medyczne Zagrożenia - Rosnące koszty utrzymania zakładu medycznego - Wysokie oprocentowanie kredytów - Malejące dochody pacjentów - Konkurencja Rysunek 9. Analiza SWOT placówki medycznej Źródło: Opracowanie własne. Nowoczesne podejście do zarządzania procesami gospodarowania coraz częściej opiera się na stosowaniu znormalizowanych systemów zarządzania, w odniesieniu do których wymagania zostały określone w normach międzynarodowych i krajowych Ejdys J., Model doskonalenia znormalizowanych systemów zarządzania oparty na wiedzy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok 2011 s

84 3.2. Identyfikacja interesariuszy e-usług medycznych Do interesariuszy e-usług medycznych zaliczeni zostali lekarze, pacjenci oraz instytucje medyczne. Pierwszą badaną grupę stanowili lekarze, którzy zostali podzieleni na grupy wiekowe 25-34, 35-44, 45-54, W badanej grupie lekarzy 17% stanowili lekarze w wieku lat, 36% w wieku 35-44, 31% w wieku oraz 16 w wieku (tab. 18). Co piąty lekarz pracował na wsi, a co drugi lekarz pracował w mieście (tab. 19). Tabela 18. Demografia lekarzy Źródło: Badania własne. Tabela 19. Liczebność lekarzy wg miejsca zamieszkania Źródło: Badania własne. Dodatkowo w badanej próbie lekarze zostali podzieleni ze względu na posiadaną specjalizację (wykres 4). Wykres 4. Podział lekarzy w badanej próbie (N=100) ze względu na specjalizację Źródło: Badania własne. 84

85 Drugą grupę interesariuszy e-usług medycznych stanowili pacjenci. W grupie badanych pacjentów (42%) stanowili pacjenci w wieku lat, (26%) pacjenci w wieku lat, (11%) pacjenci w wieku lat, (9%) pacjenci w wieku lat, (7%) pacjenci w wieku lat. Najmniej liczną grupę stanowili pacjenci powyżej 65 roku życia (5%). W grupie badanych (60%) miało wykształcenie wyższe, (21%) wykształcenie średnie, (14%) licencjat/inżynier, (4%) policealne i (1%) zawodowe. (65%) stanowiły kobiety a (35%) badanych to byli mężczyźni. Większą grupę stanowili mieszkańcy miasta (72%) natomiast mieszkańców wsi było (28%). Największą grupę stanowiły kobiety z wyższym wykształceniem (rys. 10). Rysunek 10. Struktura próby- podział pacjentów ze względu na płeć i wykształcenie (%) Źródło: Badania własne. 85

86 3.3. Analiza podsystemu technologicznego w badanych MSP wielkopolskiego sektora medycznego Infrastruktura informatyczna ma istotne znaczenie w gospodarce opartej na wiedzy jest ona również warunkiem koniecznym, aby placówka mogła skorzystać z systemów informatycznych pozwalających na prowadzenie elektronicznej dokumentacji medycznej gdyż placówki medyczne zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 roku mają prowadzić dokumentację medyczną w postaci elektronicznej od 1 sierpnia 2014 r. Dodatkowo, aby placówka medyczna miała możliwość korzystania z programów informacyjnych dotyczących ochrony zdrowia musi posiadać dostęp do Internetu, najkorzystniejszy byłby dostęp do łącza szerokopasmowego. Opis programu Internet w każdej placówce zdrowia został przedstawiony w Strategii e-zdrowie Polska na lata , a szerzej opisany w rozdziale 2.3. Do warstwy technologicznej zaliczona została infrastruktura informatyczna (wyposażenie gabinetu w komputer, drukarkę, urządzenia służące do monitorowania stanu zdrowia pacjenta przebywającego w domu oraz połączenie i rodzaj połączenia z Internetem). W związku z tym pod względem infrastruktury zostało zbadanych 71 zakładów opieki zdrowotnej, które posiadają w swojej strukturze poradnię lekarza rodzinnego. Placówki zlokalizowane były głównie w mieście (88,7%) na wsi (11,3%). Placówek mikro było 19, małych 21 a średnich 1 (tab. 20). Tabela 20. Podział podmiotów ze względu na wielkość (N=71) Kategoria przedsiębiorstwa Liczba Struktura (%) Mikro (0-9) 19 46,34 Małe (10-49) 21 51,22 Średnie (50-249) 1 2,44 Źródło: Opracowanie własne. Badania wykazały, że ponad połowa badanych placówek posiadała komputer (64,8%) (tab. 21), w 62% placówek w każdym gabinecie znajdowała się drukarka (tab. 22) a wskaźnik dostępności do sieci poza Internetem wyniósł 42,3% (tab. 23). Tabela 21. Wskaźnik wyposażenie gabinetów lekarskich w komputery (N=71) Liczba Wskaźnik struktury % Tak 46 64,79 Nie 25 35,21 Źródło: Badania własne. 86

87 Tabela 22. Wskaźnik wyposażenie gabinetów lekarskich w drukarki (N=71) Liczba Wskaźnik struktury % Tak 44 61,97 Nie 27 38,03 Źródło: Badania własne. Tabela 23. Wskaźnik dostępność do sieci poza Internetem w placówkach medycznych (N=71) Liczba Wskaźnik struktury % Tak 30 42,25 Nie 41 57,75 Źródło: Badania własne. Wszystkie placówki medyczne posiadały łącze internetowe (wykres 5) przy czym najczęściej wykorzystywanym łączem Internetowym było łącze ADSL (52%). Najmniej popularnym połączeniem internetowym było połączenie mobilne, taki rodzaj połączenia stosowało (6%) badanych placówek (wykres 6). Wykres 5. Czy placówka posiada łącze internetowe? (%, N=71) Źródło: Badania własne. Wykres 6. Typy łącza Internetowego wykorzystywanego w placówkach medycznych w % (N=71) Źródło: Badania własne. Placówki medyczne korzystały z łącza internetowego najczęściej od 0-2 lat ( 45%), ponad 3-5 lat (11%) oraz powyżej 6 lat posiadały łącze internetowe (15%) placówek (wykres 7). 87

88 Wykres 7. Od jakiego czasu w placówce jest dostępny Internet? (%, N=71) Źródło: Badania własne. Podobnie jak w placówkach medycznych również wszystkie apteki biorące udział w badaniu posiadały łącze internetowe a najczęściej używanym łączem było łącze szerokopasmowe (wykres 8). Wykres 8. Typy łącza internetowego wykorzystywanego w aptekach w % (N=30) Źródło: Badania własne. W laboratoriach, które brały udział w badaniu najczęściej wykorzystywanym połączeniem było łącze szerokopasmowe ADSL (23%), ISDN (12%) oraz inne szerokopasmowe (5%) (wykres 9). Na podstawie analizy wyników badania można stwierdzić, że nie we wszystkich placówkach medycznych był dostęp do bardzo szybkiego Internetu, łącze szerokopasmowe posiadało (66%) z nich w przypadku placówek medycznych, 23% w przypadku aptek oraz (28%) w laboratoriach. 88

89 Wykres 9. Typy łącza internetowego wykorzystywanego w laboratoriach w % (N=40) Źródło Badania własne. Z kolei w badanej grupie pacjentów (96%) deklarowało dostęp do Internetu, przy czym nie było różnicy w dostępie do Internetu między mieszkańcami miasta oraz wsi (rys.11). Rysunek 11. Podział pacjentów ze względu na dostęp do Internetu i miejsce zamieszkania (%) Źródło: Badania własne. 89

90 Natomiast w badanej grupie lekarzy 68% z nich miało gabinet wyposażony w komputer a 60% w drukarkę, połączenie z Internetem było w 74% gabinetów (wykres 10), (22%) lekarzy wykorzystywało w pracy Smartfony. Wykres 10. Wskaźnik dostępności drukarki, komputera, Internetu oraz urządzeń mobilnych w gabinetach lekarskich (%) Źródło: Badania własne Systemy informatyczne i ich integralność z innymi systemami W sektorze zdrowia funkcjonują systemy informatyczne udostępnione pacjentom oraz placówkom medycznym przez NFZ, Centrum Systemów Informacyjnych w Ochronie Zdrowia oraz ZUS. 1. Systemy informatyczne NFZ (Narodowego Funduszu Zdrowia): ewuś(system Elektronicznej Weryfikacji Uprawnień Świadczeniobiorców), ZIP (Zintegrowany Informator Pacjenta), SZOI - System Zarządzania Obiegiem Informacji, SNRL - System Numerowania Recept Lekarskich, NFZ-KO- program elektronicznej wymiany danych pomiędzy świadczeniodawcami a MOW, NFZSIMP - System Informatyczny Monitorowania Profilaktyki, SMPT- System Monitorowania Programów Terapeutycznych, Certyfikaty dla systemów MOW NFZ, RUM Rejestr Usług Medycznych. 90

91 2. Systemy informatyczne Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia: ZOZMAIL System Komunikacji w Ochronie Zdrowia, Rejestr Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą, SMWK System Monitorowania Wypadków Konsumenckich, SRK - System Rejestracji Systemów Kodowania i Statystyki Resortowej, ATLAS Interaktywna Mapa Zakładów Opieki Zdrowotnej, CRCMD Centralny Rejestr Chorych Z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym. 3. Systemy informatyczne Zakładu Ubezpieczeń Społecznych PUE to zestaw nowoczesnych usług dla klientów ZUS. Dzięki platformie można uzyskać informacje o ubezpieczeniach, świadczeniach i płatnościach. Ubezpieczeni mogą uzyskać informację o stanie konta, dostępny jest również kalkulator emerytury, ubezpieczenia do których jest zgłoszony ubezpieczony oraz jaki jest wymiar składek wykazanych w dokumentach rozliczeniowych złożonych przez pracodawcę. 4. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji epuap platforma służąca do komunikacji społeczeństwa z jednostkami administracji publicznej. W tabeli 24 zebrane zostały systemy informatyczne działające w Polsce w ochronie zdrowia ze sklasyfikowaną funkcjonalnością dla wybranych interesariuszy (pacjent, lekarz, instytucja ochrony zdrowia). Tabela 24. Klasyfikacja funkcjonalności wybranych systemów informatycznych dla grup interesariuszy System Odbiorcy Funkcjonalność ZIP Pacjenci Opis prawa pacjenta. Zasady korzystania z opieki medycznej w ramach ubezpieczenia w Polsce i za granicą. Aktualny status ubezpieczenia. Wykaz placówek mających kontrakt z NFZ wraz z godzinami otwarcia i dostępnością dla osób niepełnosprawnych. Świadczenia zdrowotne, które zostały nam udzielone i sfinansowane przez NFZ. 91

92 Wystawione recepty i kwoty refundacji leków oraz zaopatrzenia ortopedycznego. Deklaracje wyboru lekarza i pielęgniarki POZ. Informacja na jakim etapie jest nasz wniosek o leczenie sanatoryjne. ewuś Świadczeniodawcy Weryfikacja uprawnień Świadczeniobiorcy SZOI (1) Świadczeniodawca medyczny (2) Apteka SNRL Lekarz Świadczeniodawca (1)Zestawienia refundacyjne. Sprawozdawczość. (2)Zestawienia refundacyjne. Sprawozdawczość. Kody recept. Rezerwacji numerów recept dla Świadczeniodawcy lub lekarzy zatrudnionych u Świadczeniodawcy. Pobierania i wydruku zarezerwowanych recept: z pliku w formacie PDF (Adobe Acrobat); w formacie pliku XML lub pliku xml spakowanego za pomocą programu ZIP umożliwiającym jego import do zewnętrznego programu drukującego recepty. Zewnętrzne zlecenie druku recept. Blokowania recept w przypadku ich utraty (zagubienia, zniszczenia, kradzieży, itp.) Zarządzania pulami recept lekarza. RUM Świadczeniodawcy Wystawianie rozliczeń i faktur w postaci dokumentu elektronicznego Wymiany z usługodawcami, za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej, danych dotyczących udzielonych przez nich świadczeń opieki zdrowotnej w zakresie sposobu finansowego rozliczenia świadczeń jak i ich charakterystyki medyczno-statystycznej Elektronicznego dostępu do danych przetwarzanych w systemie rejestru podmiotów wykonujących działalność leczniczą, prowadzonego przez jednostkę właściwą w zakresie systemów informacyjnych w ochronie zdrowia, podległą ministrowi właściwemu do spraw zdrowia; Wymiany z aptekami, za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej, danych dotyczących każdego leku, środka spożywczego specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobu medycznego wydanego na receptę podlegającą refundacji. ZOZMAIL Placówki medyczne Instytucje działające w obszarze ochrony zdrowia Źródło: Opracowanie własne. Komunikacja elektroniczna. Dodatkowo na rynku polskim dostępne jest oprogramowanie przeznaczone dla placówek medycznych, aptek, gabinetów lekarskich oraz szpitali tworzone przez sektor prywatnych przedsiębiorców służące do zarządzania placówkami medycznym. 92

93 Oprogramowanie wspierające obsługę przychodni, aptek ma strukturę modułową i każdy element może funkcjonować oddzielnie. Systemy informatyczne klasy ERP, PACS, HIS, RIS, Apteka, Teleradiologia i Rehabilitacja instalowane są na stanowiskach roboczych w placówkach medycznych. Systemy ewuś, ZIP, PUE, SZOI działają w oparciu o przeglądarkę internetową z włączoną obsługą javascript. Firmy mając łącze Internetowe za pomocą odpowiedniej strony uzyskują dostęp do systemu informatycznego. Program do obsługi przychodni PROCESY Obsługa pacjenta Rozliczenia zewnętrzne Zarządzanie personelem Rozliczenia wewnętrzne MODUŁY Proces rejestracji Rozliczanie z NFZ Modyfikacja informacji o pracowniku Uproszczona ewidencja księgowa Kasy gotówkowe i rachunki bankowe Realizacja wizyty Rozliczanie wizyt Pełna ewidencja księgowa Rozrachunki z kontrahentami Tworzenie faktur zakupu Analiza sytuacji finansowej placówki Ewidencja środków trwałych Rysunek 12. Funkcjonalności systemów informatycznych przeznaczonych do obsługi przychodni Źródło Opracowanie własne na podstawie: Analizując podstawowe funkcjonalności systemu do obsługi przychodni można stwierdzić (rys. 12), że należały do nich: obsługa pacjenta, rozliczenia zewnętrzne, zarządzanie personelem oraz rozliczenia wewnętrzne. Do obsługi pacjenta zaliczał się proces rejestracji oraz realizacja wizyty pacjenta. Rozliczenia zewnętrzne związane były z procesem rozliczania z NFZ (Narodowy Fundusz Zdrowia) oraz rozliczaniem wizyty pacjenta. Dodatkowo można zarządzać personelem oraz prowadzić księgowość, realizować zakupy oraz rozrachunki z kontrahentami. Proces rejestracji może odbywać się za pomocą 93

94 strony WWW bądź poprzez wysłany . Rozliczanie zewnętrzne z NFZ odbywa się za pomocą Internetu. System informatyczny dla apteki umożliwia realizację płatności (rozliczenia z dostawcami i odbiorcami), tworzenie zestawień refundacyjnych bądź księgowych, sprzedaż poprzez sprawdzenie aktualnej oferty on-line w hurtowni, realizację zamówień wykonywaną za pomocą Internetu oraz zakupy realizowane poprzez wczytywanie faktury z pliku, bądź przesłanych za pomocą Internetu (rys. 13). Płatności Rozliczenie z dostawcami i odbiorcami MODUŁY Zestawienia Zestawienia refundacyjne, księgowe Obsługa apteki Sprzedaż Sprawdzanie oferty w hurtowni, obsługa recept wymiana danych z NFZ Zamówienia tworzenie zamówień do hurtowni wykorzystanie łączy internetowych Zakupy wprowadzanie faktur z hurtowni z pliku albo przesłanych za pomocą internetu Rysunek 13. Funkcjonalność systemów informatycznych przeznaczonych dla aptek Źródło Opracowanie własne na podstawie: Analiza wyników badań własnych wykazała, że 1/3 placówek medycznych korzystała z Zintegrowanego Systemu Informatycznego 117, co trzecia placówka wykorzystywała częściowo systemy informatyczne korzystając z wybranych modułów, które wspierają ordynację leków (42,3%), umożliwiają tworzenie dokumentacji medycznej, pomagają w obsłudze przychodni oraz wspierają pracę lekarza (42,3%) (wykres 11). 117 System informatyczny, który wspomaga zarządzanie. 94

95 Wykres 11. Wskaźnik wykorzystanie Zintegrowanego Systemy Informatycznego w MSP wielkopolskiego sektora medycznego (%) Źródło: Badania własne. Do najczęściej rejestrowanych i archiwizowanych danych pacjenta za pomocą systemów informatycznych należały: symptomy i przyczyny kontaktu pacjenta z lekarzem (49%) oraz historia choroby (48%) (tab. 25). Tabela 25. Struktura rejestrowanych i archiwizowanych danych pacjenta Jakie dane pacjenta są rejestrowane i archiwizowane? % symptomy i przyczyny kontaktu pacjenta z lekarzem 49 historia choroby 48 podstawowe parametry medyczne 41 wyniki pomiarów 44 Diagnozy 47 przepisane leki i dawkowanie 47 wyniki testów laboratoryjnych 44 zlecenia badań i ich wyniki 44 efekty leczenia 41 obrazy radiologiczne 37 Źródło: Badania własne. Za utrzymanie systemów informatycznych w badanych placówkach odpowiedzialne były firmy IT (62%), pracujące w placówce pielęgniarki (43%) oraz lekarze (22%) (wykres 12). 95

96 Wykres 12. Struktura organów odpowiedzialnych za utrzymanie systemów informatycznych w badanych placówkach medycznych (%, N=71) Źródło: Badania własne. Placówki medyczne korzystają z systemu rozliczania z NFZ (100%) badanych, z elektronicznej weryfikacji uprawnień świadczeniobiorcy ewuś korzysta (83%) placówek, system obsługi przychodni posiada (63,4%) placówek, a dokumentację medyczną w formie elektronicznej tworzy co druga placówka. (45,1%) badanych korzysta z modułu wspierającego pracę lekarza, (42,3%) z modułu do zarządzania dokumentacją medyczną, moduł kadrowo płacowy oraz księgowy posiada co piąta placówka, zaledwie (2,8%) placówek ma możliwość realizacji elektronicznych skierowań oraz (1,4%) realizować elektroniczne recepty (wykres 13). Wykres 13. Struktura wykorzystywanego oprogramowanie w badanych placówkach medycznych (%, N=71) Źródło: Badania własne. 96

97 Należy podkreślić, że systemu informatyczne działające obecnie na rynku nie są ze sobą zintegrowane, a stanowią odrębne byty. Istnieje zatem konieczność podjęcia działań prowadzących do integracji działających w placówkach systemów, a najbardziej korzystnym działaniem byłoby wprowadzenie jednolitych standardów dla tworzonych dokumentów. Omówione do tej pory systemy informatyczne dotyczyły jednostek służby zdrowia. Systemy informatyczne są tworzone również dla pacjentów. Jednym z systemów przygotowanych dla pacjentów jest działający na rynku utworzony przez Narodowy Fundusz Zdrowia Zintegrowany Informator Pacjenta (ZIP). Mając założone konto pacjent może uzyskać szybki dostęp do informacji dotyczących leczenia, a system ten jest dostępny pod adresem Z wyników przeprowadzonych badań wynika, że znajomość platformy ZIP kształtuje się na poziomie (41,8%), natomiast (58,2%) badanych odpowiedziało, że jej nie zna. Korzystanie z platformy zadeklarowało (42%) badanych, taki sam procent badanych (42%) wyraził opinie, że nie wie czy będzie korzystać z platformy natomiast (16%) odpowiedziało, że nie zamierza korzystać z platformy (rys. 14). nie wiem 42% tak 42% nie 16% Rysunek 14. Wskazania dotyczące korzystania z Zintegrowanego Informatora Pacjenta (ZIP) przez pacjentów (%) Źródło: Badania własne. 97

98 Tabela 26. Zależność parami znajomość ZIP korzystanie z ZIP (Współczynnik korelacji, N=122) Znajomość ZIP Korzystanie z ZIP Wiek -0, , Płeć -0, , Wykształcenie -0, , Miejsce zamieszkania -0, , Znajomość ZIP 0, Źródło: Badania własne. Pomiędzy znajomością platformy ZIP a zamiarem korzystanie z niej występowała słaba zależność (0,27), przy czym wraz ze wzrostem wieku malała potrzeba korzystania z ZIP. (-0,22) jak również malała znajomość platformy ZIP (-0,21) (tab. 26). Z kolei Zakład Ubezpieczeń Społecznych przygotował dla pacjentów Platformę Usług Elektronicznych (PUE) dostępną pod adresem W przeprowadzonych badaniach znajomość platformy PUE kształtowała się na poziomie (24,6%), natomiast (75,4%) badanych odpowiedziało, że nie zna platformy PUE. Korzystanie z platformy zadeklarowało (38%) badanych, (17%) wyraziło opinie, że nie zamierza korzystać z platformy, natomiast (45%) nie wie czy będzie korzystać z platformy PUE (rys. 15). nie wiem 45% tak 38% nie 17% Rysunek 15. Wskaźnik korzystania z Platformy Usług Elektronicznych ZUS przez pacjentów (%) Źródło: Badania własne. 98

99 Z analizy współczynnika korelacji pomiędzy znajomością platformy PUE a zamiarem korzystanie z niej wynika, że między tymi zmiennymi występuje słaba zależność (0,29): wraz ze wzrostem wieku maleje potrzeba korzystania z PUE. Ponadto pomiędzy pozostałymi czynnikami (wykształcenie/płeć/miejsce zamieszkania) nie występują zależności (tab. 27). Tabela 27. Zależności parami znajomość PUE- korzystanie z PUE (Współczynnik korelacji, N=122) Znajomość PUE Korzystanie z PUE Wiek -0, , Płeć -0, , Wykształcenie 0, , Miejsce zamieszkania Znajomość PUE Źródło: Badania własne. -0, , , W ramach platformy PUE ma być rozwinięta funkcjonalność dotycząca zwolnień lekarskich. Zwolnienie, które wystawi lekarz w czasie rzeczywistym trafi do przedsiębiorstwa, do ubezpieczonego, do lekarza i do ZUS. Platforma PUE będzie również działać na urządzeniach mobilnych i tabletach. 99

100 3.5. Kategorie e-usług medycznych w obszarze e-zdrowia W rozdziale 1.5 zostały omówione kategorie dotyczące obszaru e-zdrowia. Jako jedną z kategorii wyróżniono komunikację. Komunikacja pomiędzy pacjentem a placówką medyczną może odbywać się za pośrednictwem portalu, strony WWW, wiadomości (rys.16). Pacjent, Lekarz, Placówka medyczna Placówka medyczna Komunikacja poprzez: stronę WWW, , Telefon, SMS. Portal Rysunek 16. Komunikacja pomiędzy pacjentem a placówką medyczną Źródło: Opracowanie własne. W Polsce - krajową szynę usług służącą do komunikacji społeczeństwa z jednostkami administracji publicznej stanowi platforma epuap. Mając profil zaufany można składać pisma elektroniczne ze skutkiem prawnym bez konieczności stosowania podpisu elektronicznego. Analiza wyników badań przeprowadzonych wśród grupy pacjentów pozwala na wysunięcie następujących wniosków: znajomość platformy epuap wśród pacjentów kształtuje się na poziomie (36,1%), korzystanie z platformy zadeklarowało (28%) badanych, natomiast (57%) nie wie czy będzie korzystać z platformy epuap (rys.17). 100

101 Rysunek 17. Wskaźnik korzystania z platformy epuap (Elektroniczna Platforma Usług Administracyjnych) przez pacjentów (%) Źródło: Badania własne. Pomiędzy znajomością platformy epuap a zamiarem korzystania z niej występowała umiarkowana zależność (0,44) (tab. 28). Tabela 28. Zależność parami znajomość epuap- korzystanie z epuap (Współczynnik korelacji, N=122) Zmienne Znajomość epuap Korzystanie z epuap Wiek -0, , Płeć -0, , Wykształcenie -0, , Miejsce zamieszkania -0, , epuap 0, Źródło: Badanie własne. W grupie pacjentów najpopularniejszym rodzajem połączenia z placówką medyczną było połączenie przez telefon: 84% pacjentów rejestrowało się do lekarza telefonicznie w placówkach publicznych, a 66% w placówkach prywatnych. Pacjenci w minimalnym stopniu mieli możliwość komunikacji z lekarzem poprzez . Taką możliwość zadeklarowało 3% pacjentów korzystających z usług w placówek publicznych oraz 16% pacjentów korzystających z usług placówek prywatnych. Przypomnienie o wizycie na otrzymywało 1% badanych pacjentów korzystających z usług placówek publicznych, a 17% pacjentów korzystających z usług placówek prywatnych. Przypomnienie o wizycie SMS-em na telefon otrzymywało 8% pacjentów korzystających z 101

102 usług placówek publicznych oraz 30% pacjentów korzystając z usług placówek prywatnych. Z kolei dla placówek medycznych zgodnie z jednym z założeń strategii rozwoju e- zdrowia w Polsce opisanym w rozdziale 2.4, było utworzenie systemu komunikacji elektronicznej w ochronie zdrowia. Zgodnie z tym działaniem powstał Elektroniczny System Komunikacji w Ochronie Zdrowia o nazwie ZOZMAIL, który usprawnia przepływ informacji elektronicznej pomiędzy placówkami Zakładów Opieki Zdrowotnej, jak również placówkami, i instytucjami działającymi w obszarze ochrony zdrowia. Jednolity system nazewnictwa skrzynek pocztowych oraz użycie narzędzi do wyszukiwania określonego adresata pozwoliło na szybkie przekazywanie informacji oraz uzyskanie kontaktu pacjenta z określonym ZOZ-em, jak również usprawniło przekazywanie i pozyskiwanie informacji statystycznej. W przyszłości przewidziane jest w systemie zastosowanie podpisu cyfrowego, co da wymierne oszczędności przy zastąpieniu części korespondencji papierowej na rzecz korespondencji elektronicznej. W chwili obecnej system ZOZMAIL obejmuje wszystkie placówki ZOZ. Kolejną kategorię w obszarze e-zdrowia stanowi informacja dla której wyróżnione zostały podkategorie dotyczące: charakteru treści oraz metod jej udostępniania. Treść, którą placówki medyczne udostępniają pacjentowi ma charakter informacyjny. W związku z tym, że Internet stworzył możliwość prezentowania swoich zasobów, informacji na stronach WWW z tej możliwości korzystała co dwunasta placówka medyczna (16%) (wykres 14), natomiast analizując miasto oraz wieś w kontekście posiadanej strony WWW w mieście co 5 badana placówka posiadała stronę WWW, a na wsi zaledwie co 12 placówka (wykres 15). Wykres 14. Placówki medyczne, które posiadają stronę WWW oraz udostępniają rejestrację on-line (%) Źródło: Badania własne. 102

103 1,2 Wy kres rozrzutu: Placówki medy czne posiadające stronę WWW wg lokalizacji 1,0 0,8 Strona WWW 0,6 0,4 0,2 0,0-0,2 miasto miasto/wieś wieś Źródło: Badania własne. Wykres 15. Liczba placówek medycznych mających stronę WWW z podziałem na miasto i wieś Źródło: Badania własne. 103

104 Podstawowymi informacjami, jakie umieszczane były na stronie WWW dotyczące placówki to: kontakt, mapka dojazdu, informacja o świadczeniach, formularz do rejestracji (tab. 29). Analiza stron WWW wybranych placówek medycznych wykazała, że nie ma wprowadzonych jednolitych standardów odnośnie wyglądu stron oraz wytycznych w kwestii informacji jakie powinny być na takiej stronie zawarte. Tabela 29. Informacje umieszczane na stronie WWW Funkcjonalność Liczba placówek % udziału Kontakt Formularz rejestracyjny 12 5,97 Mapka dojazdu 50 24,88 Opis oferowanych usług 30 14,93 Źródło: Opracowanie własne. Z analizy uzyskanych wyników badań wynika, że placówki medyczne, które nie posiadają strony internetowej umieszczają wizytówki swoich placówek na portalach medycznych. Do najczęściej wybieranych portali należy medbiz.pl (38,7%), SluzbaZdrowia.pl (35,5%) oraz doz.pl (12,9%) (wykres 16). Wykres 16. Portale medyczne, na których placówki medyczne umieszczają swoje wizytówki (%) Źródło: Badania własne. Medbiz.pl stanowi panoramę wszystkich placówek medycznych, które posiadają podpisane umowy z NFZ. Użytkownicy portalu mogą korzystać ze spisu gabinetów, klinik, przychodni i szpitali wraz z ich wygodnym podziałem na placówki publiczne i prywatne 104

105 oraz ich rozlokowanie w obrębie miast i województw. Oprócz podstawowych danych, oferowały również dostęp do informacji o długości kolejek do lekarzy specjalistów oraz czasu oczekiwania na konkretne badania. Dzięki temu systemowi użytkownicy portalu dowiadywali się o tym jak długo trzeba czekać na zabiegi w poszczególnych przychodniach, oraz której placówce wyczerpał się już przewidziany limit na badania specjalistyczne, takie jak na przykład tomografia komputerowa. W ten sposób łatwo i szybko można zdobyć informacje o specjalistach oraz o długości kolejek czekających na ich usługi 118. SluzbaZdrowia.pl, to portal medyczny, który zawiera informacje na temat usług medycznych i zakładów świadczących te usługi. Dodatkowo działa również forum medyczne, na którym lekarze odpowiadają na pytania zadane przez pacjentów. Doz.pl portal o zdrowiu ogólnopolski katalog placówek medycznych podzielony na specjalizacje z możliwością ograniczenia wyszukiwanych danych o lekarzach, którzy współpracują z NFZ, mają dyżury nocne bądź wizyty domowe. Na portalach placówka medyczna może umieścić informacje dotyczące: nazwy zakładu, rodzaju zakładu, komórek, adresu, kontaktu: telefon, , prawdopodobny termin wizyty, wizyty domowe oraz dyżury nocne (tab. 30). Tabela 30. Informacje, które placówka medyczna może umieścić na wybranym portalu Informacje medbiz.pl SluzbaZdrowia.pl doz.p Nazwa zakładu Rodzaj zakładu Komórki Adres Telefon Prawdopodobny wizyty Wizyty domowe Dyżury nocne termin Źródło: Opracowanie własne

106 Zgodnie z uzyskanymi wynikami, co drugi pacjent korzystał z portali medycznych, na których szukał informacji o chorobach (79%), dietach (34%), zdrowym odżywianiu (42%) oraz opinie o lekarzu do które mają się udać (73%) (wykres 17). Pacjenci poprzez Internet dokonywali zakupów leków (19%). Zaledwie 6% pacjentów w publicznych placówkach, a 22% w prywatnych miało możliwość sprawdzenia terminarza wizyt do wybranego lekarza. Wykres 17. Informacje na temat zdrowia wyszukiwane w Internecie przez pacjenta Źródło: Badania własne. Informacje o chorobach były najczęściej wyszukiwane przez pacjentów w grupie wiekowej lat (92%), najmniejsza liczba pacjentów z przedziału wiekowego (55%) wyszukiwała informacje o chorobach. Z kolei informacje o zdrowym odżywianiu najczęściej były wyszukiwane przez pacjentów w grupie wiekowej (67%). Najmniej zainteresowani zdrowym odżywianiem byli pacjenci z grupy wiekowej (15%) (tab. 31). Tabela 31. Wskaźnik zainteresowania pacjentów określonymi informacjami wyszukiwanymi w Internecie z podziałem na wiek (%) Wiek Informacje o chorobach Informacje o dietach Informacje o zdrowym odżywianiu > Źródło: Badania własne. 106

107 Pacjent z pośrednictwem platformy PUE ma możliwość sprawdzenia swoich danych zapisanych na indywidualnym koncie w ZUS, śledzić stan swoich spraw i otrzymywać powiadomienia lub SMS, rezerwować wizyty w jednostce ZUS, sprawdzić stan konta ubezpieczonego, informacje o ubezpieczeniach, do których jest zgłoszony, i podstawach wymiaru składek, wykazanych w dokumentach rozliczeniowych złożonych przez pracodawcę. Ma też możliwość skorzystania z kalkulatora emerytalnego, który wyliczy prognozowaną emeryturę. Natomiast za pośrednictwem serwisu ZIP pacjent ma szybki dostęp do informacji o swoim prawie do świadczeń zdrowotnych, wiedzę o leczeniu i udzielonych świadczeniach oraz o przepisanych lekach oraz informację o kwotach, które zostały przekazane na sfinansowanie leczenia (rys.18). Pacjent Komunikacja poprzez platformę elektroniczną Rysunek 18. Źródła informacji dla pacjenta Źródło: Opracowanie własne. Następną kategorię w obszarze e-zdrowia stanowiły usługi on-line i do takiej usługi została zaliczona rejestracja on-line. Jak już wspomniano w strategii rozwoju e-zdrowia w Polsce na lata przedstawiony był program rozwoju elektronicznego systemu rejestracji pacjenta w placówkach ochrony zdrowia, który miał służyć do wprowadzenia rozwiązań, które ułatwią i usprawnią rejestrację pacjentów w przychodniach. W placówkach, które uczestniczyły w badaniach możliwość rejestracji pacjenta do wybranego lekarza na wizytę poprzez stronę WWW udostępnia zaledwie (6,5%) placówek, przy czym w mieście taką usługę udostępnia (5,5%) a na wsi (0,99%) (wykres 18). 107

108 Wykres 18. Placówki medyczne, które wprowadziły usługę rejestracji on-line z podziałem na miasto i wieś Wy kres rozrzutu: placówki medy czne posiadające stronę WWW oraz udostępniające rejestrację on-line 1 rejestracja on-line 0-0,2 0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 strona WWW Źródło: Badania własne. W badanych placówkach tylko 1,4% korzystało z opcji wysyłania recept do apteki, elektroniczną weryfikację Świadczeniobiorcy realizuje (83,1%) natomiast każda z nich rozlicza się elektroniczne z NFZ korzystając z sytemu SZOI 119. Za pomocą Elektronicznego System Obiegu Informacji placówki medyczne wysyłają sprawozdania do NFZ-u oraz rozliczają koszty. Należy podkreślić że placówki medyczne nie monitorują stanu zdrowia pacjenta przebywającego w domu. Pacjent mógł na stronie WWW sprawdzić terminarz wizyt oraz zarejestrować się na wizytę (co ciągle nie jest zjawiskiem powszechnie dostępnym). Zgodnie z treścią art. 50 pkt 1 w zw. z art. 58 ustawy z dnia 28 kwietnia 2011 r. o systemie informacji w ochronie zdrowia Dz. U. Nr 113 poz. 657 z późn. zm.) z dniem 1 sierpnia 2014 r. podmioty wykonujące działalność leczniczą będą miały obowiązek prowadzenia dokumentacji medycznej w formie elektronicznej. Dokumentacja medyczna 119 SZOI System Zarządzania Obiegiem Informacji pozwala na dwukierunkową elektroniczną wymianę danych pomiędzy Świadczeniodawcą a NFZ. 108

109 może być przechowywana poza miejscem działalności placówki medycznej (w tzw. chmurze 120 ), z takiej możliwości skorzystało 1,40% placówek, pozostałe badane placówki, które tworzą elektroniczną dokumentacje medyczną przechowują ją na serwerach zlokalizowanych na terenie placówki. Zgodnie z wynikami badań własnych elektroniczny dostęp do dokumentacji medycznej posiadało 2% pacjentów w publicznych zakładach opieki zdrowotnej, a 13% w prywatnych zakładach opieki zdrowotnej. Do wyników diagnostycznych miało dostęp 5% badanych pacjentów w placówkach publicznych oraz 21% w placówkach prywatnych. Pacjent nie miał dostępu do dokumentacji elektronicznej tworzonej przez lekarza podczas wizyty. Natomiast dostęp do informacji o kosztach zaleconych badań miało 4% pacjentów korzystających z usług placówek publicznych, a 16% pacjentów korzystających z usług placówek prywatnych (tab. 32). Tabela 32. Struktura dostępności usług on-line dla pacjenta w placówkach medycznych Usługi Zakłady opieki medycznej publiczne (%) prywatne (%) Możliwość rejestracji do lekarza poprzez Internet 5 27 Rejestracja do lekarza telefoniczna Rejestracja do lekarza poprzez Rejestracja do lekarza poprzez formularz umieszczony na stronie WWW 3 17 Przypomnienie o wizycie na Przypomnienie o wizycie SMS na telefon 8 30 Sprawdzenie terminarza przyjęć do lekarza poprzez stronę WWW 6 22 Możliwość kontaktu z lekarzem poprzez Elektroniczny dostęp do swojej dokumentacji medycznej 2 13 Elektroniczny dostęp do wyników diagnostycznych 5 21 Dostęp do informacji o kosztach zleconych badań 4 16 Wystawienie recepty w formie elektronicznej 7 8 Źródło: Badania własne. Z analizy danych zawartych w (tab. 32) dotyczących dostępności usług on-line w badanych placówkach medycznych wynika, że niespełna (27%) placówek niepublicznych umożliwiało rejestrację do lekarza poprzez stronę WWW, a tylko (5%) placówek publicznych dawało taką możliwość. Przypomnienie o wizycie SMS na telefon 120 Model przetwarzania danych oparty na użytkowaniu usług dostarczonych przez usługodawcę. 109

110 praktykowało (30%) niepublicznych zakładów opieki medycznej, natomiast publicznych (8%). Porównywalna liczba placówek niepublicznych (8%) i publicznych (7%) wystawiała recepty w formie elektronicznej. Kontakt z lekarzem poprzez umożliwiało (16%) placówek niepublicznych i zaledwie (3%) placówek publicznych. Rejestracji do lekarza poprzez można było dokonać w (15%) placówkach niepublicznych i w (3%) placówek publicznych. Elektroniczny dostęp do informacji o kosztach zleconych badań dawało (16%) placówek niepublicznych i (4%) placówek publicznych. Podobnie kształtował się elektroniczny dostęp do wyników diagnostycznych (21%) placówek niepublicznych i (5%) placówek publicznych. Niespełna (13%) placówek niepublicznych posiadało elektroniczną dokumentację medyczną i (2%) placówek publicznych. Przypomnienie o wizycie na wysyłało (17%) placówek niepublicznych i (1%) placówek publicznych. Lekarze poprzez Internet korzystali z programów edukacyjnych (62%), otrzymywali wyniki badań laboratoryjnych, w nieznacznym zakresie organizowali wizytę pacjenta u innego dostawcy usług medycznych, otrzymywali drogą dane dotyczące zdrowia pacjenta. Nie korzystali z telemonitoringu oraz nie mieli możliwość wysyłania wystawionych recept do aptek (wykres 19). Wykres 19. Usługi realizowane za pomocą Internetu (%) Źródło: Badania własne. 110

111 Podsumowując przedstawione w niniejszym rozdziale wyniki badań w grupie pacjentów wśród najczęściej wymienianych funkcjonalności e-usług medycznych należały następujące elementy: 1. Pacjenci chcieli mieć dostęp do informacji o refundowanej kwocie zleconych badań (90%). 2. Ważna było dla nich udostępnienie informacji o kosztach zleconych badań (86%). 3. Placówki medyczna na stronie WWW powinny umieszczać terminarz przyjęć (85%). 4. Elektroniczny dostęp do wyników diagnostycznych chciałoby mieć (83%) pacjentów, dostęp do elektronicznej dokumentacji medycznej (74%). Pacjenci chcieliby również być powiadamiani o wizycie na telefon (61%) oraz na (36%). 5. Kontakt z lekarzem poprzez chciałoby mieć 39% pacjentów. 6. Kartę Pacjenta, na której byłyby zakodowane informacje o zdrowiu pacjenta chciałoby mieć 65% badanych. Opinie pacjentów posłużyły do konstrukcji przypadków użycia w modelu e-usług medycznych. Z kolei lekarze, wśród korzyści jakie przyniosło im stosowanie technologii informatyczno- komunikacyjnych wymieniali najczęściej: 1. Kontakt lekarza z NFZ (65%). 2. Osobisty przebieg pracy (57%). 3. Modyfikację procesów pracy z osobami współpracującymi (42%). 4. W relacji z dostawcami materiałów i usług (34%). 5. W relacji między pacjentem a lekarzem (29%). 6. Wzrost jakości relacji z firmami ubezpieczeniowymi (18%). 7. Wzrost jakości diagnoz leczniczych (17%). Komunikacyjne zastosowania Internetu w działalności lekarzy zostały zebrane w tabeli 33. Lekarze komunikują się z: laboratoriami (50%), lekarzami specjalistami (42%), pacjentami (35%), aptekami (32%), lekarzami rodzinnymi (24%), szpitalami (21%), 111

112 instytucjami ubezpieczeniowymi (21%), dostawcami materiałów i wyposażenia (18%), opieka domowa (4%), ekspertami zdrowotnymi, konsultantami (3%). Wymieniają medyczne dane pacjentów z lekarzami rodzinnymi, specjalistami, szpitalami, instytucjami ubezpieczeniowymi oraz ekspertami zdrowotnymi. Tabela 33. Podmioty, z którymi kontaktuje się lekarz wykorzystując do tego celu Internet Kontakt przez Internet z: % Wymiana danych % laboratoria 50 lekarze rodzinni 15 lekarze specjaliści 42 specjaliści 15 pacjenci 35 apteki 32 lekarze rodzinni 24 szpitale 21 szpitale 22 instytucje ubezpieczeniowe 21 instytucje ubezpieczeniowe 40 dostawcy materiałów i wyposażenia 18 opieka do domowa 4 eksperci zdrowotni, eksperci zdrowotni, konsultanci 3 dostawcy opieki zdrowotnej z UE 0 Źródło: Badania własne. konsultanci 6 dostawcy opieki zdrowotnej z UE Bezpieczeństwo Korzystanie z technologii informatycznych połączeń z Internetem wiąże się z zagrożeniem, na jakie są narażone serwery działające w placówkach medycznych oraz przechowywane na nich dane medyczne. W związku z tym należy zachować podstawowe zasady bezpieczeństwa, które zgodnie z rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 29 kwietnia 2004 r. (rozdział 2.4,tab. 5) w sprawie dokumentacji przetwarzania danych osobowych w przypadku rejestracji danych osobowych powinny być zastosowane odpowiednie środki ich ochrony. Wykorzystywanie przez lekarzy komputerów w pracy oraz stosowanie programów służących do rejestracji danych medycznych pacjenta wymaga od nich zachowanie bezpieczeństwa danych przechowywanych na komputerze oraz uzyskanie zgody na ich rejestrowanie oraz przetwarzanie. Pierwszym aspektem na który należy zwrócić uwagę w realizacji zachowania bezpieczeństwa jest określenie polityki bezpieczeństwa danych w placówce 112

113 medycznej, drugim jest tworzenie kopii przechowywanych danych, a trzecim stosowanie techniki zabezpieczających dane przechowywane na komputerach wykorzystywane do pracy w placówkach medycznych. Zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tj. Dz. U. Nr 101 z 2002 r., poz. 926 z późn. zm.) należy również uzyskać zgodę na przetwarzanie danych osobowych. Na podstawie danych wykresu 20 można stwierdzić, że w 90% badanych placówek pacjent wyraża zgodę na przetwarzanie danych osobowych. 69% placówek tworzy kopię danych, 80% placówek stosuje techniki zabezpieczające dane na komputerze, 78% placówek ma określoną politykę tworzenia kopii zapasowej natomiast w połowie placówek stosowana jest polityka bezpieczeństwa, posiadanie procedur zabezpieczania dokumentacji medycznej oraz instrukcji zarządzania systemem informatycznym. Wykres 20. Zasady dotyczące polityki bezpieczeństwa (%) Źródło: Badania własne. W co drugiej placówce zgodę tą uzyskiwano pisemnie, natomiast w jednej trzeciej nie było specyficznych sposobów na uzyskanie od pacjenta zgody (wykres 21). 113

114 Wykres 21. Sposoby uzyskiwania zgody na przetwarzanie danych osobowych pacjenta (%) Źródło: Badania własne. Ponadto analiza danych wykresu 22 wskazuje, że lekarze, którzy w pracy korzystają z komputerów stosują techniki zabezpieczające dane na komputerze (80,3%) takie jak: hasło zabezpieczające dostęp do Internetu (77,5%), ochrona hasłem wysyłanych i otrzymywanych danych (26,8%), kodowanie wysyłanych i otrzymywanych dokumentów (16,90%) oraz podpis elektroniczny (5,6%) (wykres 22). Wykres 22. Rodzaje stosowanych technik zabezpieczających (%) Źródło: Badania własne. Z danych wykresu 23 wynika, że co druga placówka medyczna wykonuje kopię zapasową danych informatycznych codziennie, 14% raz w tygodniu, a co piąta placówka raz w miesiącu. Najoptymalniejszym działaniem jest codzienne wykonywanie kopii zapasowej. 114

115 Wykres 23. Częstotliwość tworzenia kopii zapasowej danych informatycznych (%) Źródło: Badania własne Finansowanie Ochrona zdrowia w Polsce finansowana jest przede wszystkim ze źródeł krajowych, jednak od czasu przystąpienia Polski do UE sektor zdrowia ma możliwość korzystania ze źródeł zewnętrznych, które stanowią fundusze strukturalne. W latach inwestycje bezpośrednie w sektorze zdrowia finansowane z funduszy strukturalnych przeznaczone były na infrastrukturę, poprawę stanu zdrowia zatrudnionych, higienę pracy, edukację zdrowotną, doskonalenie zawodowe kadr medycznych oraz podniesienie jakości zarządzania w ochronie zdrowia. Celem funduszy strukturalnych był również rozwój infrastruktury, która jest niezbędną do zastosowania nowej technologii: telemedycyny, technologii informatycznych IT oraz komunikacyjnych. Inwestycje w ciągu najbliższego roku chce podjąć 62% (wykres 24) badanych placówek. Obszarem, który jest najczęściej wskazywany jest elektroniczna dokumentacja medyczna (82,6%), elektroniczne recepty (60,9%) oraz elektroniczne skierowania (34,78%) (wykres 25). Na inwestycje placówki medyczne chcą przeznaczyć od 1% - 6% całkowitych obrotów rocznych. Wykres 24. Czy firma zamierza podjąć inwestycję w obszarze informatyki w ciągu najbliższych 12 miesięcy (%)? Źródło: Badania własne. 115

116 Wykres 25. Obszary inwestycji w informatykę w placówkach medycznych (%, N=41) Źródło: Badania własne. Realizując projekt informatyczny firma musi przeznaczyć na ten cel dość znaczące środki finansowe. W badanych placówkach medycznych wszystkie chcą na ten cel przeznaczyć środki własne, dodatkowo (12,5%) z nich chce wspomóc inwestycję kredytem bankowym (wykres 26). Wykres 26. Źródła finansowania przedsięwzięć informatycznych w małych i średnich placówkach medycznych (%) Źródło: Badania własne. Realizując proces wdrożenia w placówce medycznej projektu informatycznego placówka medyczna musi przygotować się na koszty związane z budową infrastruktury informatycznej, zakupem oprogramowania oraz realizacją projektu okablowania strukturalnego w placówce. W tabeli 34 został przedstawiony kosztorys dotyczący 116

117 informatyzacji placówki medycznej. Kosztorys zawiera takie składowe jak: projekt okablowanie strukturalnego 121, sprzęt informatyczny złożony z serwera, komputerów stacjonarnych, drukarek; odpowiedniego oprogramowania do Serwera oraz komputerów stacjonarnych, dodatkowe urządzenia takie jak: switch, zasilacz. Kosztorys nie zawiera cennika oprogramowania dedykowanego do pracy placówek medycznych. Tabela 34. Analiza kosztów świadczeniodawcy w związku z konieczności prowadzenia dokumentacji elektronicznej Przedmiot zamówienia Cena brutto Ilość Okablowanie strukturalne ,00 1 Switch Netgear ProSafe PLUS switch L2 151,65 1 8x1GB Dell SERWER T110 E GB 2X1TB 3 078,20 1 S110 DVDRW 3Y+ System do serwera: Microsoft OEM 2 459,98 1 Windows Svr Standard 2008 R2 Drukarka, Skaner, Fax: HP LASERJET 1 891,15 1 PRO M425DW MFP Druk dwustronny Komputer stacjonarny- Dell OptiPlex ,07 1 SFF Win7Pro 64BIT i3-4130/500gb/4gb/uma/dvd+/-rw/3y NBD System na stanowiska: Microsoft Office 491, Small Business Premium - 5 komputerów PC Licencja Subskrypcja 1 rok Zasilacze awaryjne pod stanowiska 1 359,63 1 sztuka APC Back-UPS 700VA Zasilacz awaryjny pod serwer 1sztuka APC 1 346,26 1 SMART 1000VA Monitor ASUS 19.5" 344,36 1 Oprogramowanie (cena uzależniona jest od konfiguracji modułowej systemu) Razem: ,59 Źródło: Opracowanie własne ceny na podstawie cennika firmy Komputronik.pl z dnia to system uniwersalnego okablowania telekomunikacyjnego przewidziany do szerokiej gamy zastosowań. Umożliwia on tworzenie sieci komputerowych lub dołączanie telefonów i innych urządzeń pracujących w sieci. 122 Okablowanie strukturalne zapewnie: przesyłanie sygnału dźwięku i obrazu;- podłączenie telefonów;- łączenie komputerów w sieć lokalną oraz po zastosowaniu routera podłączenie ich do Internetu;- możliwość łączenia systemów monitoringu, kontroli dostępu, kontroli czasu pracy itp. 117

118 3.8. Bariery i korzyści wynikające z rozwoju gospodarki elektronicznej w obszarze e-zdrowia Wywiady pogłębione z właścicielami placówek wskazały, że barierami we wdrożeniu systemów informatycznych są: słaba infrastruktura informatyczna, (33%, wykres 27), brak odpowiednio przeszkolonego personelu medycznego (44%, wykres 28), brak jasnych aktów prawnych (37%, wykres 29), koszt wdrożenia oraz późniejszej konserwacji systemu informatycznego (38%, wykres 30), brak motywacji do wdrożenia technik informatycznych wskazuje 48% badanych. Co drugi właściciel wskazywał również wiek pacjentów jako czynnik hamujący wprowadzenie usług związanych z Internetem, takich jak rejestracja on-line, strona WWW wraz z terminarzem przyjęć. Brak wiedzy o e-zdrowiu nie stanowi przeszkody we wdrożeniu systemów informatycznych (70%, wykres 31). Wykres 27. Czy słaba infrastruktura w placówce medycznej jest barierą we wdrażaniu e-zdrowia? (%) Źródło: Badania własne. Wykres 28. Czy brak odpowiednio przeszkolonego personelu stanowi ograniczenie we wdrożeniu systemu informatycznego? (%) Źródło: Badania własne. 118

119 Wykres 29. Czy brak jasnych aktów prawnych hamuje wdrożenie systemów informatycznych w placówkach medycznych? (%) Źródło: Badania własne. Wykres 30. Czy koszt wdrożenia oraz późniejszej konserwacji systemów informatycznych jest barierą w realizacji wdrożeń systemów informatycznych? (%) Źródło: Badania własne. Wykres 31. Czy brak wiedzy o e-zdrowiu jest barierą we wdrażaniu e-zdrowia? (%) Źródło: Badania własne. 41% badanych właścicieli placówek medycznych uważała, że rozwój obszaru e- zdrowia ułatwi komunikację pomiędzy lekarzem i pacjentem (wykres 32). 119

120 Wykres 32. Czy rozwój e-zdrowia ułatwi komunikację pomiędzy lekarzem a pacjentem? (%) Źródło: Badania własne. Właściciele placówek medycznych zauważają konieczność doszkalania personelu medycznego ze względu na stosowanie systemów informatycznych (wykres 33). Wykres 33. Czy stosowanie systemów informatycznych jest powiązane z koniecznością większego doszkalania? (%) Źródło: Badania własne Ponadto w celu wprowadzenia oraz utrzymania systemów informatycznych w placówkach medycznych potrzebne jest większe wsparcie finansowe uważa tak 71%, wykres 34. Wykres 34. Czy potrzebne jest większe wsparcie finansowe w utrzymaniu systemów informatycznych? (%) Źródło: Badania własne. 120

121 Dodatkowo wśród badanej grupy właścicieli placówek medycznych 65% z nich dostrzegało zalety korzystania z systemu informatycznego (wykres 35), dzięki któremu mogli uzyskać poprawę jakości opieki zdrowotnej- co stanowi jeden z priorytetów strategii dla obszaru e-zdrowia zarówno w Polsce jak i UE. Włączenie do edukacji medycznej obsługi oprogramowania medycznego wpłynie na stosowanie tego oprogramowania podczas pracy (77%, wykres 36). Zdaniem większości lekarzy (63%, wykres 37) uczestnicy opieki zdrowotnej powinni dzielić się informacjami klinicznymi. Jak podkreślało 41% badanych e-zdrowie może przyczynić się do obniżenia biurokracji w placówce medycznej (wykres 38). Wykres 35. Czy użycie oprogramowania i systemów informatycznych w ochronie zdrowia poprawi jakość opieki zdrowotnej? (%) Źródło: Badania własne. Wykres 36. Czy w edukację medyczną powinna być włączona edukacja dotycząca użytkowania oprogramowania? (%) Źródło: Badania własne. 121

122 Wykres 37. Czy wszyscy uczestnicy opieki zdrowotnej powinni dzielić się informacjami klinicznymi za pomocą sieci? (%) Źródło: Badania własne. Wykres 38 Czy e-zdrowie przyczyni się do zmniejszenia biurokracji? (%) Źródło: Badania własne. W przedstawionym w niniejszym rozdziale opracowaniu wyników badań własnych należy zwrócić uwagę na obszar związany z zachowaniem bezpieczeństwa przechowywanych danych medycznych gdyż, tylko co druga placówka wykonuje kopię bezpieczeństwa codziennie. Istotne będzie wprowadzenie jednolitych standardów służących uzyskaniu zgody pacjenta na przetwarzanie danych osobowych. Zgodnie z założeniami dotyczącymi autoryzacji dokumentacji medycznej niezbędny będzie podpis elektroniczny, bądź profil zaufany epuap, wśród badanej grupy lekarzy co szósty lekarz korzystał z podpisu elektronicznego. 122

123 ROZDZIAŁ IV MODEL ZARZĄDZANIA E-USŁUGAMI MEDYCZNYMI Studia literatury przedmiotu i przeprowadzone badania własne, których wyniki zostały zaprezentowane w rozdziale III stanowiły punkt wyjścia do budowy modelu zarządzania e-usługami medycznymi. Celem budowy modelu było opisanie rzeczywistości związanej e-usługami medycznymi, uzyskanie aktualnego obrazu procesów zachodzących w placówkach medycznych, zidentyfikowanie obszarów dotyczących e-zdrowia oraz wskazanie na elementy, które powinny ulec usprawnieniu w celu podniesieniu jakości funkcjonowania MSP sektora medycznego korzystającego z możliwości jakie dają technologie informacyjno-komunikacyjne. Wskazaniem do budowy modelu było zbadanie rodzaju oraz dostępności e-usług medycznych skierowanych do pacjentów. Przy budowie modelu zostały uwzględnione elementy dotyczące: substratu technologicznego, technologii informatycznych wykorzystywanych w branży medycznej, oprogramowania wraz z jego funkcjonalnością i integralnością oraz architektura e-usług w ochronie zdrowia. Opracowany został również model przypadków użycia, do stworzenia którego zastosowano język UML 123. Omówiono również użyteczność modelu ze względu na pacjentów, lekarzy oraz instytucje medyczne. Autorka skupiła się na przedstawieniu funkcjonalności e-usług medycznych z perspektywy pacjenta oraz założyła, że składowymi modelu są aktorzy oraz przypadki użycia wraz zależnościami zachodzącymi pomiędzy nimi. Opracowany model charakteryzuje się następującymi cechami: Ministerstwo Zdrowia, organy administracji rządowej, organizacji pozarządowej, samorządy, społeczności lokalne współpracują ze sobą, posiadają wspólną wizję, misję oraz cel, umożliwia współpracę pomiędzy placówkami medycznymi w Polsce i UE, wytwarza i przekazuje prawidłowe informacje w czasie rzeczywistym, współpracujące jednostki medyczne posiadają odpowiednią infrastrukturę, zintegrowane systemy informatyczne oraz łącze Internetowe bądź sieć WAN służące do prawidłowego, szybkiego i bezpiecznego przekazywania danych, 123 (ang. Unified Modeling Language, czyli Zunifikowany Język Modelowania) język formalny wykorzystywany do modelowania różnego rodzaju systemów. 123

124 rozwiązania informatyczne zastosowane w placówkach medycznych pozwalają na wielokrotne wykorzystanie informacji, zmianie ulegają aktualne sposoby komunikacji pomiędzy użytkownikami modelu. W opracowanym modelu zdefiniowane zostały trzy grupy uczestników, które pełnią dedykowane role. Lekarze wytwarzają informacje medyczne, są partnerami dla pacjentów, pacjenci są odbiorcami usług medycznych oraz współuczestniczą w procesie leczenia, natomiast placówki medyczne są jednostkami dostarczającymi usługi medyczne, komunikują się z otoczeniem oraz udostępniają rzetelną informację. Jednym z głównych założeń opracowanego modelu jest osiągnięcie efektów prowadzących do poprawy jakości oraz skuteczności opieki zdrowotnej poprzez współpracę jednostek medycznych oraz zapewnienie dobrej jakości informacji Model przypadków użycia Otoczenie omawianego modelu stanowią usługodawcy, beneficjenci (pacjenci, lekarze oraz instytucje ochrony zdrowia) (rys. 19) Otoczenie modelu szpital pacjent personel medyczny przychodnia apteka Rysunek 19. Otoczenie modelu e-usług medycznych Źródło: Opracowanie własne. 124

125 Założono, że aktorami modelu gospodarki elektronicznej są pacjenci, personel medyczny oraz instytucje ochrony zdrowia (rys. 20). Aktorzy modelu Instytucje ochrony zdrowia Lekarze Lekarze Lekarze Rysunek 20. Aktorzy modelu e-usług medycznych Źródło: Opracowanie własne. Pacjenci Pacjenci Pacjenci Analiza wymagań funkcjonalnych modelu dotyczyła źródeł informacji oraz sposobu jej prezentacji, narzędzi e-zdrowia (Internetowe Konto Pacjenta, ZIP), usług online, szkoleń oraz telemedycyny (rys. 21). Model e-usług medycznych (funkcjonalność) komunikacja usługi on-line informacja dokumenty szkolenia telemedycyna Rysunek 21. Grupy funkcjonalności modelu e-usług medycznych Źródło: Opracowanie własne. 125

126 Do podstawowych przypadków użycia zaliczono: rejestrację na wizytę, dostęp do faktur za usługi zdrowotne, wyszukanie informacji zdrowotnych, szkolenia zdrowotne i profilaktyczne, opieka na odległość, kontakt z lekarzem, konsultacje lekarskie, dostęp do kartoteki choroby, zakupy leków, dostęp do wyników zleconych badań, dostęp do informacji medycznej, telemedycyna (rys. 22). Przypadki użycia Dostęp do faktur za usługi zdrowotne Udostępnianie dokumentacji medycznej Rejestracja na wizytę Logowanie Wyszukaj informację Kontakt z lekarzem Udział w szkoleniu Pacjenci Telemedycyna Przeglądanie dokumentacji medycznej Udostepnianie informacji Dostęp do wyników badań Konsultacje lekarskie Zakup leków Rysunek 22. Przypadki użycia z perspektywy pacjenta Źródło: Opracowanie własne. Wyszczególnione na rysunku 22 przypadki użycia są istotne z punktu widzenia pacjenta. Dodatkowo przypadki użycia powiązane z aktorem modelu (pacjentem) zostały połączone w grupy funkcjonalności wyszczególnione w modelu. Wymagania funkcjonalne związane z komunikacją to kontakt z lekarzem. Wymagania funkcjonalne związane z telemedycyną to: pomiary sygnałów życiowych, dawkowanie leków, konsultacje lekarskie. Wymagania funkcjonalne związane z informacją skojarzone są z korzystaniem z 126

127 medycznych serwisów informacyjnych oraz portali medycznych, sprawdzeniem terminarza wizyt, dostępem do Internetowego Konta Pacjenta, Zintegrowanego Informatora Pacjenta. Natomiast szkolenia związane są z realizacją programów profilaktycznych oraz dotyczących zdrowego tryby życia za pośrednictwem platformy szkoleniowej. E-usługi medyczne dotyczą rejestracji on-line do wybranego lekarza. W związku z tym, że logowanie jest włączane w inne przypadki użycie oraz wiąże inne zachowania zostało wyodrębnione jako odrębny przypadek użycia (rys. 23). Logowanie <<include>> Rejestraja Edycja profilu <<extend>> Edycja danych Pacjenci Rysunek 23. Diagram przypadku użycia logowanie Źródło: Opracowanie własne. Beneficjenci usług zdrowotnych w celu uzyskania informacji dotyczących danych medycznych (Internetowe Konta Pacjenta, Zintegrowany Informator Pacjenta), skorzystania z możliwości rejestracji on-line do wybranego lekarza a także dokonując zakupów w sieci będą musieli zalogować się do wybranego systemu. Wiąże się to z koniecznością zarejestrowania się (założenia konta użytkownika). Pierwszą grupę funkcjonalności stanowi komunikacja, do której został zaliczony przypadek użycia - kontakt z lekarzem (rys. 24). kontakt z lekarzem Pacjent Rysunek 24. Przypadek użycia-kontakt z lekarzem Źródło: Opracowanie własne. 127

128 Diagram przypadku użycia został zaprezentowany na rysunku 25. Pacjent wybiera lekarza z którym chce się skontaktować, następnie korzystając z skrzynki pocztowej wysyła , telefonuje, bądź wysyła formularz kontaktowy za pośrednictwem strony WWW placówki medycznej. Czerwone linie w diagramie oznaczają, że taki sposób kontaktu nie jest powszechnie stosowany. wybór lekarza pacjent kontakt z lekarzem wysłanie telefon wysłanie formularza poprzez stronę WWW Rysunek 25. Diagram przypadku użycia kontakt z lekarzem Źródło: Opracowanie własne. Następną grupę funkcjonalności stanowią e-usługi, do której zostały zaliczone następujące przypadki użycia: rejestracja na wizytę do lekarza, konsultację, dokonanie pomiarów czynności życiowych oraz zażywanie leków (rys. 26). zażyj leki zmierz czynności życiowe zarejestruj się na wizytę zgłoś się na konsultację lekarską Rysunek 26. Przypadki użycia dotyczące usług on-line Źródło: Opracowanie własne. 128

129 Diagram przypadku użycia dla rejestracji na wizytę został zaprezentowany na rysunku 27. Pacjent, który chce zarejestrować się na wizytę do lekarza w pierwszym kroku musi zalogować się na odpowiedni portal, następnie wybrać lekarza do którego zamierza się udać. Kolejnym krokiem jest wybór terminu przyjęcia oraz rezerwacja wizyty. Pacjent na otrzyma informację zwrotną potwierdzającą rejestrację. logowanie wybór lekarza wybór terminu przyjęcia otrzymanie potwierdzenia rezerwacji Rejestracja na wizytę do lekarza odwołanie wizyty pacjent rezerwacja wizyty telefon wysłanie formularza poprzez stronę WWW wysłanie Rysunek 27. Diagram przypadku użycia dla e-usługi Źródło: Opracowanie własne. Diagram przypadku użycia dla pomiarów sygnałów życiowych został zaprezentowany na rysunku 28. Przy pomocy urządzeń odpowiedzialnych za wyszczególnione pomiary (EKG, tętno, ciśnienie, cukier) po dokonaniu pomiaru wynik zostaje wysłany na komputer, dalej może zostać przekazany do lekarza. 129

130 Telemedycyna Prześlij na osobisty komputer Dokonaj pomiaru sygnałów życiowych <<extend>> <<extend>> Prześlij sygnał EKG Prześlij pomiar tętna Pacjenci Przesłanie wyników do lekarza <<extend>> Prześlij pomiar ciśnienia <<extend>> Prześlij pomiar cukru Rysunek 28. Diagram przypadku użycia dla e-opieka Źródło: Opracowanie własne. Diagram dla przypadku użycia zażywanie leków został zaprezentowany na rys. 29. Pacjent odbiera informację o konieczności zażycia leku. Po spożyciu leku ustawiony zostaje status zażycia leku do którego obok pacjenta ma dostęp lekarz. Telemedycyna - zażywanie leków <<include>> Przypomnij o lekach Zażyj lek Odbiór informacji Pacjenci Sprawdź status zażywania leków <<extend>> Potwierdzenie zażycia leków Rysunek 29. Diagram przypadku użycia zażywania leków Źródło: Opracowanie własne. 130

131 Dla przypadku użycia konsultacja lekarska diagram został zaprezentowany na rysunku 30. Po zalogowaniu się na portal umożliwiający zgłoszenie na konsultację lekarską pacjent dokonuje wybór lekarza, termin konsultacji oraz sposób konsultacji. Konsultacja może przebiegać w formie wideokonferencji, rozmowy telefonicznej, uzyskaniu odpowiedzi poprzez wiadomość bądź w sposób tradycyjny podczas wizyty. Pacjent po konsultacji otrzymuje fakturę za usługę. Związki przedstawione na czerwono wskazują na niekorzystanie z takiego sposobu rozwiązania na uzyskanie konsultacji. Konsultacja lekarska logowanie wybór lekarza wybór terminu konsultacji wybór sposobu konsultacji wideokonferencja wiadomość pacjent wizyta otrzymanie faktury otrzymanie potwierdzenia terminu konsultacji rozmowa telefoniczna opłata za konsultację Rysunek 30. Diagram przypadku użycia konsultacja lekarska Źródło: Opracowanie własne. Następną grupę wymagań funkcjonalnych stanowiły przypadki użycia związane z uzyskaniem informacji. Wyróżnione zostały następujące przypadki użycia: weryfikacja udzielonych świadczeń, zarządzanie informacją i pozyskanie informacji na tematy zdrowotne (rys. 31). 131

132 Weryfikacja udzielonych świadczeń Zarządzanie informacją Pozyskanie informacji Rysunek 31. Przypadki użycia skojarzone z informacją Źródło: Opracowanie własne. Pacjent zarządza informacją poprzez Internetowe Konto Pacjenta (rys. 32). Po zalogowaniu się na konto pacjent będzie mógł udostępnić wpisy dotyczące historii choroby personelowi medycznemu. Dodatkowo uzyska informację na temat wystawionych skierowań, recept oraz będzie mógł zarządzać kalendarzem, który pomoże w nadzorowaniu terminów wizyt. Logowanie <<include>> <<include>> Założenie konta Edycja profilu Pacjenci Zarządzanie informacją (kartoteka zdrowotna) <<extend>> Przeglądanie historii recept Udostępnienie wpisów umieszczonych w dokumentacji medycznej personelowi medycznemu Przeglądanie historii skierowań Zarządzanie kalendarzem <<include>> udostępnienie kalendarza <<include>> dodanie terminu wizyty otrzymanie przypomnienia o wizycie Rysunek 32. Diagram przypadku użycia zarządzanie kartoteką zdrowotną Źródło: Opracowanie własne. 132

133 Weryfikacja udzielonych świadczeń medycznych pozwala na uzyskanie informacji na temat udzielonych świadczeń, wystawionych recept, refundowanej kwocie, aktualnej kolejce do zapisanych świadczeń oraz kosztów udzielonych świadczeń (diagram rys. 33). Informacje gromadzone są przez NFZ nie dotyczą świadczeń medycznych udzielonych poza systemem opieki zdrowotnej związanym z NFZ. Logowanie Pacjenci <<include>> <<extende>> Weryfikuj udzielonych świadczeń <<extende>> Sprawdź jakie świadczenia zostały udzielone Sprawdź wystawione recepty <<extende>> <<extende>> Sprawdź kolejkę do zapisanych świadczeń Sprawdź koszty udzielonych świadczeń Rysunek 33. Diagram przypadków użycia weryfikacja udzielonych świadczeń Źródło: Opracowanie własne. 133

134 Pacjent pobierze informację na temat zdrowia z elektronicznych poradników zdrowotnych (rys. 34). Połącz się z bazą Uzyskaj informacje zdrowotne Pacjenci Rysunek 34. Przypadek użycia pozyskanie informacji zdrowotnej. Źródło: Opracowanie własne. W kierunku realizacji programów edukacji zdrowotnej i promocji pacjent po zalogowaniu się na platformę edukacyjną uzyska informację na temat aktualnie prowadzonych szkoleń, po wyborze będzie mógł zgłosić się na szkolenie, a w efekcie końcowym zadać egzamin (rys. 35). Logowanie Zgłoszenie na szkolenie Pacjenci Edukacja zdrowotna Przeglądanie katalogu szkoleń Zgłoszenie na egzamin Egzamin Rysunek 35. Diagram przypadku użycia edukacja zdrowotna Źródło: Opracowanie własne. 134

135 4.2. Substrat technologiczny Omówione w rozdziale 4.1 przypadki użycia stanowiły warstwę funkcjonalną modelu. W kolejnych rozdziałach niniejszej pracy zostanie zbudowana warstwa niefunkcjonalna modelu, którą stanowi substrat technologiczny, wśród którego składników wyróżniono sprzęt informatyczny w jaki powinna być wyposażona placówka medyczna i rodzaj połączenia sieciowego. Zakłada się, że każda placówka medyczne będzie wyposażona w stacje robocze z oprogramowaniem, monitory, czytniki kodów paskowych, drukarki kodów paskowych, skanery dokumentów. Przesyłanie danych będzie następować przy pomocy sieci Internet bądź za pośrednictwem sieci WAN 124. W związku z tym placówki medyczne powinny mieć dostęp do Internetu szerokopasmowego o przepustowości wynoszącej co najmniej 30 Mb/s. Niezależnie od Internetu będzie można przesyłać dane przy pomocy sieci WAN. Realizacja tego typu połączenia wiąże się z dostarczeniem sprzętu sieciowego i serwerowego oraz urządzeń pamięci masowej do wybranych podmiotów leczniczych jak również zapewnienia odpowiedniego pomieszczenie (serwerowni). Sieć WAN należy zastosować do podmiotów medycznych przede wszystkim szpitali. Dodatkowo stanowiska robocze działające w placówce medycznej należy połączyć przy pomocy sieci LAN. Schematy sieci LAN, WAN oraz Internet zostały zaprezentowane na (rys. 36,37 i 38). Sieć LAN łączy ze sobą komputery działające w jednym budynku bądź w nieznacznej odległości do siebie. Sieć WAN łączy komputery rozmieszczone w różnych obszarach geograficznych. Sieć WAN charakteryzuje się również wyższym poziomem transferu danych w stosunku do sieci LAN. 124 (angielskie Wide Area Network, long haul network), sieć komputerowa o dużym zasięgu. Sieć rozległą łączą miliony komputerów na całej Ziemi, przesyłając informacje z szybkościami przeciętnymi 64 Kb/s ( Kb/s, w sieciach eksperymentalnych nawet rzędu kilku Gb/s), Słownika Encyklopedycznego - Informatyka Wydawnictwa Europa. Autor - Zdzisław Płoski, Rok wydania

136 Sieć LAN w placówce medycznej Serwer z danymi Rysunek 36. Schemat sieci LAN125 w placówce medycznej Źródło: Opracowanie własne. LAN LAN WAN LAN Rysunek 37. Schemat sieci WAN Źródło: Opracowanie własne. Sieć LAN łączy komputery na określonym obszarze najczęściej w jednym budynku bądź w budynkach sąsiadujących

137 LAN Serwer z danymi Router Modem Rysunek 38. Schemat sieci Internet w placówce medycznej Źródło: Opracowanie własne. Każda placówka medyczna przechowująca dane medyczne na terenie placówki powinna również posiadać urządzenia do archiwizacji tych danych. Pracownicy placówek medycznych podczas wizyty domowej u pacjenta będą korzystać z tabletów medycznych. Tablety te mają wzmocnioną, dezynfekowaną obudowę, wbudowany czytnik kodów kreskowych oraz obsługę WiFi/3G. Tablety współpracują z Systemem Informacyjnym zatem lekarz bądź pielęgniarka ma bezpośredni dostęp do danych medycznych pacjenta Technologie informacyjne/informatyczne wspierające rozwój branży medycznej Drugim aspektem, jaki posłużył do budowy modelu były technologie informacyjno/informatyczne wspierające rozwój branży medycznej. Komputery wraz z odpowiednim oprogramowaniem zainstalowanym po stronie klienta, umożliwiają obsługę aplikacji stworzonej w architekturze klient-serwer. Zaletą wykorzystywanie rozwiązań klasy "Thin Client" w teleradiologii jest niezależność od 137

138 obsługiwanej aplikacji serwerowej, czyli jej aktualizacja nie powoduje konieczności wymiany również u klienta. Jak już podkreślano rozwój sieci komputerowych oraz Internetu przyśpieszył rozwój telemedycyny, ponieważ gromadzone dane mogły być w szybki sposób przesyłane przez coraz lepsze systemy do przesyłu informacji głosowych tekstowych oraz wizualnych. W Polsce inicjatywy rozpowszechnienia telemedycyny koncentrują się głównie na opracowywaniu i wdrażaniu systemów do przesyłania sygnałów EKG przez telefon stacjonarny bądź komórkowy. Przez Internet przesyłane są również zdjęcia rentgenowskie oraz obrazy USG w celach konsultacyjnych. W Wielkopolsce powstaje projekt Wielkopolskie Centrum Telemedycyny, który polega na utworzeniu infrastruktury telemedycznej na rzecz szpitali w regionie. Działania te zwiększą dostępność do specjalistycznych usług medycznych świadczonych przez odziały kliniczne Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Dzięki realizacji projektu podniesiona zostanie również jakość leczenia w województwie wielkopolskim 126. Celem projektu było udostępnienie wielu usług telemedycznych na rzecz wielkopolskiej służby zdrowia takich jak: telekonsultacje medyczne, teleedukacja medyczna, wspomaganie decyzji klinicznych, raportowanie dla nadzoru specjalistycznego 127. Telemedycyna jest szczególnie przydatna w dotarciu z opieką do pacjenta, który mieszka w trudno dostępnym regionie. Może znaleźć ona również zastosowanie przy leczeniu pacjentów z chorobami zakaźnymi. Użyteczna jest również w odniesieniu do leczenia osób po zabiegach operacyjnych, osób starszych i samotnych bądź przewlekle chorych, ponieważ stan chorych można skutecznie monitorować w sposób zdalny. Zaletą stosowania telemedycyny jest to, że niewielką liczbą personelu medycznego można otoczyć zdalną opieką wiele osób. Rozwój sprzętu elektronicznego oraz rozpowszechniony dostęp do Internetu prowadzi do podejmowania przedsięwzięć telemedycznych, które umożliwiają transmisję operacji z internetowym przekazem obrazu wideo wysokiej jakości. Internetowy przekaz operacji służy celom edukacyjnym zwiększającym kompetencje lekarskie. Działania obejmują budowę infrastruktury teleinformatycznej dla szpitali, tworzenie usług zdalnej konsultacji, wspomagania decyzji klinicznych, nadzoru Tamże. 138

139 specjalistycznego, zdalnej edukacji medycznej oraz platform transmisji audio-wideo i systemów wideokonferencyjnych HD. Zakres i komplementarność działań stwarza możliwości integracji różnego rodzaju systemów medycznych, dając lekarzom z odległych szpitali narzędzia wymiany danych klinicznych, czy też konsultacji w czasie rzeczywistym i wpływając tym samym na proces podnoszenia jakości oraz dostępności usług medycznych 128. Elektroniczny stetoskop umożliwia lekarzowi lub wykwalifikowanej pielęgniarce środowiskowej zdalne osłuchiwanie serca i płuc u pacjentów z zastoinową niewydolnością krążenia. Z kolei osobisty przenośny spirometr sprzężony z komputerem lub telefonem zapisuje pomiary osób chorych na astmę do systemu a te dalej zostają przesyłane co centrum monitorowania. Duże znaczenie w ochronie zdrowia mają też rozwiązania mobilne. Aplikacje, które powstają na telefon służą do pomiaru funkcji życiowych, takich jak pomiar ciśnienia krwi, umożliwiają podawanie insuliny poprzez transmisję sygnałów sterujących z platformy mobilnej do pompy, przypominają pacjentowi o konieczności zażycia leków oraz oferują zalecenia związane z dietą i aktywnością fizyczną. Z kolei w związku z tym, że rozwój zasobów informacji nakłada na informatykę: gromadzenie, systematyzowanie i szybkie wyszukiwanie informacji zgromadzonych w internetowych bazach danych (medycznych bądź farmaceutycznych) istotne jest aby utworzone zostały odpowiednie rejestry danych związanych z informacjami medycznymi. Bazy danych podzielono na trzy kategorie: przechowujące informacje o podmiotach medycznych, zawierające literaturę medyczną, związane z rejestrami produktów, materiałów i sprzętów wykorzystywanych w medycynie (rys. 39)

140 Baza danych Materiały, sprzęty i produkty związane z medycyną Rysunek 39. Rodzaje baz danych Źródło: Opracowanie własne. Przykładowe centralne bazy danych związanych z medycyną zostały zaprezentowane na (rys. 40). Bazy danych będą przechowywać informacje dotyczące podmiotów wykonujących działalność leczniczą, aptek oraz hurtowni farmaceutycznych. W bazach umieszczane będą dane dotyczące zawodów i specjalności medycznych. Dodatkowo zbierane będą informacje dotyczące leków zarejestrowanych oraz wysokospecjalistycznej aparatury oraz sprzętu medycznego. 140

141 Bazy danych Rejestr podmiotów wykonujących działalność leczniczą Centralny rejestru aptek i hurtowni farmaceutycznych Centralny rejestr zawodów i specjalności medycznych Centralna baza wysokospecjalistycznej aparatury i sprzętu medycznego Rejestr bazy leków zarejestrowanych Rysunek 40. Centralne bazy danych Źródło: Opracowanie własne. W ochronie zdrowia można również korzystać z medycznych baz danych zawierających streszczenie wyszukiwanej informacji oraz link dostępu do pełnej treści szukanej informacji. Bazy medyczne, które są dostępne na rynku polskim zawierają informacje o najnowszych publikacjach medycznych (Medline), są również utworzone bazy, które umożliwiają dostęp on-line do wybranego czasopisma medycznego. W bazach biochemicznych zbierane są informacje dotyczące informacji naukowych na temat genetyki oraz biochemii ( Kolejnymi tworzonymi bazami są bazy strukturalne, zawierające informacje o strukturze oraz właściwościach związków chemicznych. Jeśli chodzi o farmaceutyczne bazy danych można tutaj wymienić bazę ADISALERT ( zawierającą abstrakty artykułów na tematy związane z farmakologią, terapią lekami, niepożądanym działaniem leków jak również farmakoekonomiką oraz bazę ADISINSIGHT ( która zawiera pełne teksty doniesień naukowych na temat leków będących na różnych etapach badań klinicznych. Należy 141

142 dodać, że do analizy danych eksperymentalnych w naukach medycznych, farmaceutycznych, biologicznych stosuje się metody statystyczne w połączeniu z techniką ich komputerowego opracowania przy pomocy profesjonalnych programów statystycznych. Na symulacjach komputerowych opiera się modelowanie struktur oraz procesów biologicznych. Wyniki symulacji mogą stanowić pomocny materiał w procesie edukacji. W związku z tym rozwijają się również multimedialne programy, które stanowią dodatkową pomoc w kształceniu medycznym. Dostęp do informacji przechowywanych w bazach medycznych uzyskuje się poprzez portale, które są kompleksowymi, zintegrowanymi serwisami internetowymi wzbogaconymi o usługi internetowe. Portale medyczne można podzielić na te, które są skierowane dla pacjentów, lekarzy bądź placówek medycznych, lekarzy bądź studentów, placówek farmaceutycznych. Skorzystanie z nich wymaga dostępu do Internetu i wówczas z każdego miejsca i o każdej porze można zadać pytanie i uzyskać profesjonalną odpowiedź specjalisty, wyszukać informację na temat przychodni bądź znaleźć informację na temat lekarza, wymienić się informacjami na temat zdrowia, zakupić leki. Niektóre z portali dostarczają usługę rejestracji do wybranego specjalisty 129. Każdy portal medyczny cechują następujące elementy: 130 łatwy do zapamiętania adres domeny, oszczędna oprawa plastyczna wzbogacona jedynie graficznymi ikonkami nawigacyjnymi, czytelny systemu nawigacji, zapewnienie dynamicznego przepływu treści, automatyzacja aktualizacji zawartości portalu, różnotematyczne serwisów (np. edukacja, biznes, ekonomia, handel elektroniczny, medycyna, zdrowie, sport, turystyka, kultura i sztuka, rozrywka, itd), udostępnianie obszernych zasobów objętych mianem bazy wiedzy, udostępnianie użytkownikom kont WWW i pocztowych w celu zweryfikowania ich preferencji, 129 Wiśniewska T., Usługi on-line w placówkach medycznych [w.] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Ekonomiczne Problemy Usług Nr 88,Szczecin 2012, s

143 udostępnianie specjalistycznych systemów indeksujących i wyszukujących, umożliwiających skrupulatną eksplorację zróżnicowanych zasobów, stosowanie systemów personalizacji umożliwiających konfigurację portalu zgodnie z własnymi preferencjami. Portale medyczne tworzą bazę danych, z których korzysta użytkownik. Baza danych w Polsce jest chroniona ustawą o prawie autorskim prawach pokrewnych (Dz. U r. Nr 80 poz. 904; dalej jako pr. aut.) oraz ustawą o ochronie baz danych (Dz. U r. Nr 128 poz. 1402). Zgodnie ze strategią e-zdrowie na lata portal informacyjny dotyczący ochrony zdrowia powinien zawierać informacje dotyczące: 131 instytucji ochrony zdrowia, aktów prawnych ochrony zdrowia, dyrektyw i zaleceń UE dotyczących ochrony zdrowia, strategii w ochronie zdrowia, informacji na temat programów pomocowych UE związanych z ochroną zdrowia, informacji z zakresu telemedycyny, informacji dotyczącej profilaktyki. Portale i serwisy medyczne można podzielić ze względy na przedstawiane treści na następujące kategorie: edukacyjne, sklepy medyczne, zielarskie, ze zdrową żywnością, serwisy ratowniczo-medyczne, serwisy z kursami pierwszej pomocy, medyczny serwis kariery, profilaktyka zdrowi i urody, zdrowe życie, oferty pracy, serwis informacyjny dla lekarzy (tab. 35, tab. 36). Tabela 35. Kategorie serwisów medycznych działających w Polsce Kategoria Adres Opis Ratowniczo-medyczny Ratowniczo-medyczny Ratowniczo-medyczny ratownictwo.net.prv ratownik-med.pl ratownikmedyczny.za.pl Największy Polski Serwis Ratowniczy. Serwis zawiera treści z zakresu ratownictwa medycznego. Jego głównym przesłaniem jest przybliżenie sylwetki zawodu: Ratownik Medyczny w Polsce. Przekazuje informacji oraz wskazówki dla osób zainteresowanych ratownictwem medycznym i udzielaniem pomocy e-zdrowie-polska pdf. 143

144 Ratowniczo-medyczny Ratowniczo-medyczny Ratowniczo-medyczny Kariera Oferty pracy Profilaktyka zdrowia i urody Sklep medyczny Oferty pracy Sklep medyczny Ratownictwo medyczne Sklep medyczny Oferty pracy Sklep medyczny Serwis informacyjny Edukacja Zdrowe życie Kursy ratownictwo.info radtmed.pl ratimed.pl jobmed.pl pracamedycyna.p l aloetech.pl edumed.com.pl jobfordoc.pl medmarket.pl szkolenia.ratownik-med.pl weron.eu praca medycyna.pl dlapacjenta.pl pulsmedycyny.pl doz.pl sekretyzdrowia.pl enermed.pl przedmedycznej. Oficjalna strona Polskiego Towarzystwa Ratownictwa Medycznego. Organizacji o charakterze naukowym zrzeszającej ratowników medycznych i specjalistów ratownictwa medycznego Informacje o medycynie ratunkowej oraz forum. Serwis ratowniczo-medyczny. Portal poświęcony karierze w branży medycznej. Serwis z ogłoszeniami pracy w branży medycznej Profilaktyka zdrowia i urody na bazie aloesu, amerykańskiej firmy Forever Living Products. Oferta sprzętu rehabilitacyjny, artykuły medyczne i inne artykuły zdrowotne. Ogłoszenia pracy w medycynie, weterynarii i farmacji. Oferta sprzętu medycznego. Szkolenia z zakresu pierwszej pomocy dla firm i osób indywidualnych, zabezpieczenie medyczne imprez masowych, pokazy ratownictwa medycznego. Oferta produktów medycznych dla pacjenta i lekarza. Serwis z ogłoszeniami pracy w branży medycznej. Sklep z artykułami medycznymi oraz zielarskimi Serwis informacyjny dla lekarzy, farmaceutów, studentów, techników i pacjentów; artykuły medyczne, porady prawne, kalendarium branżowych konferencji. Serwis edukacyjny-informacyjno poświęcony zdrowemu trybowi życia stworzony przy współpracy lekarzy medycyny. Wszystko o zdrowiu, profilaktyka, różne metody leczenia, medycyna naturalna. Porady i zalecenia Kursy pierwszej pomocy, sprzęt medyczny, ratowniczy, bhp, apteczki Źródło: opracowanie własne. 144

145 Tabela 36. Portale medyczne funkcjonujące w Polsce Nazwa MEDTUBE PrzypadkiMedyczne.pl MedFor.me MP.pl MedicalOnline PFM.pl ilekarze.pl LepszyLek.pl Esculap.com Rankinglekarzy Medicalnet.pl Medserwis.pl Farmacja.pl Źródło: opracowanie własne. Opis Platforma edukacji medycznej video dla profesjonalistów Portal edukacyjny. Portal PrzypadkiMedyczne.pl jest adresowany do lekarzy, ratowników, pielęgniarzy, studentów nauk medycznych, przyszłych żaków medycyny oraz wszystkich innych entuzjastów medycyny Ogólnopolskie forum studentów medycyny i lekarzy Medycyna praktyczna dla lekarzy Portal ten zawiera bazę firm, katalog produktów (sprzęt medyczny, infrastruktura), katalog usług (informatyzacja szpitali, organizacja konferencji i szkoleń, projektowanie ),bazę wiedzy (artykuły, serwisy ZOZ), zapytania ofertowe dotyczące sprzętu medycznego infrastruktury oraz usług) Portal farmaceutyczno-medyczny Bezpłatne Porady Lekarskie - Portal Medyczny - Pytania do lekarzy, Darmowe Porady medyczne, Apteki, Diety, Odchudzanie, Stomatologia, Masaże, Rehabilitacja, Medycyna Niekonwencjonalna, Leki, Farmacja, Produkty Medyczne, Medycyna Konwencjonalna Portal, który pomaga w wyborze najtańszych i najlepszych leków bez recepty i suplementów diety dostępnych w polskich aptekach Portal lekarzy dla lekarzy zawierający najnowsze informacje z kraju, z zagranicy, ze świata nauki, ciekawe publikacje medyczne i inne Portal dający możliwość zarejestrowania opisu lekarza, bądź wyszukania informacji o lekarzu Portal rynku medycznego Ogólnopolski Portal Medyczny zawierający objawy chorób diagnostyka leczenie zabiegi ciąża niemowlę medycyna estetyczna bazę lekarzy Polski portal farmaceutyczny Pełne korzystanie z treści umieszczonych na portalach medycznych wymaga założenia konta użytkownika na wybranym portalu. Serwisy oraz portale medyczne działające na rynku polskim są tworzone przez sektor prywatny Systemy informatyczne dedykowane dla placówek medycznych Realizacja programu informatyzacji placówek medycznych ma wpływ na tworzenie systemów informatycznych, które umożliwią cyfrową wymianę danych pomiędzy szpitalami, szybkie konsultacje eksperckie, wprowadzenie usług on-line oraz skuteczną diagnostykę. Systemy informatyczne ERP przeznaczone są dla placówek medycznych, tj. 145

146 przychodni, szpitali, aptek, laboratoriów analitycznych. Realizowane są na poziomie krajowym oraz regionalnym. Podstawowe funkcjonalności dostępnych na rynku systemów informatycznych klasy ERP, PACS, HIS, RIS, Apteka, Teleradiologia i Rehabilitacja, skierowanych do przychodni, laboratoriów zostały przedstawione w rozdziale trzecim. Systemy informatyczne posiadają własną bazę danych zainstalowaną wraz z odpowiednim oprogramowaniem w placówce medycznej na określonym stanowisku roboczym. Alternatywą dla tego typu rozwiązań jest opracowanie bazy zainstalowanej poza placówką medyczną oraz udostępnienie platformy za pomocą której następuje komunikacja z bazą. W taki sposób na poziomie ogólnokrajowym funkcjonować będzie System Informacji Medycznej aktualizujący i udostępniający dane poprzez platformę epuap. System Informacji Medycznej obejmie bazy danych o udzielonych, udzielanych i planowanych świadczeniach opieki zdrowotnej, usługodawcach i pracownikach fizycznych oraz usługobiorcach a obsługiwany będzie przez Platformę Udostępniania On-Line Usług i Zasobów Cyfrowych Rejestrów Medycznych oraz Elektroniczną Platformę Gromadzenia, Analizy i Udostępniania Zasobów Cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych (rys. 41). Platformę Udostępniania On-Line Usług i Zasobów Cyfrowych Rejestrów Medycznych Elektroniczną Platformę Gromadzenia, Analizy i Udostępnienia Zasobów Cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych Obsługiwany przez System Informacji Medycznej Obejmuje: Informacje o udzielonych, udzielanych i planowanych świadczeniach opieki zdrowotnej Baza danych Baza danych Informacje o usługodawcach i pracownikach medycznych Baza danych Informacje o usługobiorcach Rysunek 41. Systemy obsługujące System Informacji Źródło: Opracowanie własne. 146

147 Z systemem Informacji Medycznej powiązane będą dziedzinowe systemy teleinformatyczne, które będą realizować zadania związane z prowadzeniem statystyki w ochronie zdrowia, wspierać prowadzenie ewidencji zasobów ochrony zdrowia, rejestrów medycznych i rejestru usług medycznych NFZ. Monitorować będą zagrożenia, dostępność do świadczeń opieki zdrowotnej, koszty leczenia i sytuację ekonomiczno-finansową podmiotów leczniczych oraz kształcenie pracowników medycznych (rys. 42). System Statystyki w Ochronie Zdrowia System Ewidencji Zasobów Ochrony Zdrowia System Wspomagania Rejestrów Medycznych System Rejestru Usług Medycznych NFZ Dziedzinowe systemy teleinformatyczne Zintegrowany System Monitorowania Obrotu Produktami Leczniczymi System Monitorowania Zagrożeń System Monitorowania Dostępności do Świadczeń Opieki Zdrowotnej System Monitorowania Kosztów Leczenia i sytuacji Finansowo-Ekonomicznej Podmiotów Leczniczych System Monitorowania Kształcenia Pracowników Medycznych Rysunek 42. Dziedzinowe systemy informatyczne Źródło opracowanie własne. Do działania systemów niezbędna będzie przeglądarka Internetowa z włączoną obsługą javascript. Wypełniane w systemach sprawozdania będzie można eksportować do plików html, xls bądź pdf natomiast import sprawozdań nastąpi z pliku xml. Tworzone na poziomie regionalnym Systemy Informacji będą umożliwiały przesyłanie rejestrowanych informacji przy pomocy plików dla których obowiązywać będzie jednolity standard wymiany danych medycznych, który pozwoli na wymianę danych pomiędzy funkcjonującymi systemami w służbie zdrowia takimi jak: Radiologiczny System Informatyczny, Szpitalny System Informatyczny, Logistyczny System Informacji, Zintegrowany System PASC z modułem zaawansowanej przeglądarki DICOM. 147

148 Wspólne rozwiązania na poziomie regionalnym będą również integralne z systemami wprowadzanymi na poziomie krajowym z Elektroniczną Platformą Gromadzenia i Analizy i Udostępniania zasobów cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych. Pacjenci będą korzystać z Internetowego Konta Pacjenta. Osoby, które dysponują elektronicznym podpisem lub profilem zaufanym uzyskują hasło oraz login do swojego konta. Internetowe Konto Pacjenta skierowane jest również do personelu medycznego oraz farmaceutów. Podstawowe funkcjonalności Internetowego Konta Pacjenta zostały przedstawione na (rys. 43). Internetowe Konto Pacjenta Dla pacjenta Dla pracownika medycznego Dla farmaceutów Przypomnienie o terminie wizyty Godzina przyjęcia leków Dostęp do historii leczenia Dostęp o bazy leków i interakcji Dostęp do udzielonych świadczeń medycznych, wyników badań i przyjmowanych leków Czytelna e-recepta Informacje o zamiennikach i interakcjach Lokalizacja placówek Wystawianie recept świadczących usługi medyczne Rysunek 43. Internetowe Konto Pacjenta -funkcjonalność Źródło Opracowanie własne na podstawie: W związku z tym, że placówki medyczne realizują plan informatyzacji swojej placówki indywidualnie, wdrażając oprogramowanie na zamówienie istotną kwestią jest zapewnienie interoperacyjności wdrażanych systemów na poziomie placówki z systemami tworzonymi na poziomie regionalnym oraz krajowym. W celu zapewnienia interoperacyjności systemów informacyjnych wprowadzone muszą być jednolite standardy wymiany informacji. Systemy wówczas komunikować się będą ze sobą poprzez zastosowanie jednolitych otwartych standardów przesyłania danych w formacie XML. 148

149 Standardem stosowanym w UE jest standard HL7, który przedstawia metody prezentacji i wymiany danych medycznych pomiędzy różnymi działami i jednostkami służby zdrowia. Standard ten był przyjęty jako podstawa budowy lokalnych systemów informacyjnych. Każda wiadomość HL7 wysyła informacje na temat konkretnego zdarzenia, takiego jak np. pacjent, przyjęcia. Obowiązującą normą jest wersja 3.0. Standard HL7 definiuje wiadomości i wprowadza metodologię ich definiowania a widomość, jest to podstawowa jednostka danych przesyłanych pomiędzy systemami 132. Scenariusze wdrożeń systemów informatycznych zostały zaprezentowane w (tab. 37). Tabela 37. Scenariusze wdrożeń systemów informatycznych Scenariusz I Scenariusz II Scenariusz III Oprogramowanie stanowiskowe Poprzez platformę internetową Baza danych w placówce medycznej Baza w chmurze Centralne bazy danych Wymiana danych przy pomocy pliku xml Źródło: opracowanie własne. Dwa pierwsze scenariusze zakładają, że dane medyczne będą rejestrowane i przechowywane w placówce medycznej bądź w chmurze poza placówką medyczną i przy pomocy pliku xml dodatkowo będą przesyłane do regionalnych i centralnych baz danych. Trzeci scenariusz zakłada, że procedura rejestracji i przetwarzania danych opierać się będzie na mechanizmach wirtualnych, dane od razy będą trafiać do bazy centralnej za pośrednictwem platformy Internetowej. Do informacji zapisanych w bazach danych dostęp będą mieli pacjenci, lekarze oraz instytucje publiczne po przejściu procesu autoryzacyjnego. 132 Nałęcz M., Systemy komputerowe i teleinformatyczne w służbie zdrowia, Exit 2003, tom

150 Systemy informatyczne będą współdziałać ze sobą poprzez Krajową Szynę Usług epuap (Elektroniczna Platforma Usług Administracji Publicznej), stwarza ona również warunki techniczne oraz organizacyjne do wspomagania zarządzaniem procesami a przede wszystkim w zakresie komunikacji oraz standaryzacji. Zatem platformę komunikacyjną w obszarze e-zdrowia ma stanowić platforma epuap, która obecnie służy przede wszystkim do komunikacji obywatela z jednostkami administracji publicznej. Z platformą są powiązane rejestry urzędowe (PESEL, KEP - Krajowa Ewidencja Podatników, KRS Krajowy Rejestr Sądowy, CEIDG Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej oraz GUS Rejestr REGON, oraz TERYT- Krajowy Rejestr Urzędowy Podziału Terytorialnego Kraju). Za pośrednictwem platformy epuap będą aktualizowane i udostępniane dane z Systemu Informacji Medycznej działającego na Elektronicznej Platformie Gromadzenia, Analizy i Udostępniania Zasobów Cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych. Mechanizmem, który ma być wykorzystany do komunikacji jest powszechny bezpłatny profil zaufany. Uwierzytelnianie przesyłanych informacji ma odbywać się na podstawie statusu Profilu Zaufanego w epuap. Cechami Profilu Zaufanego jest darmowe korzystanie, jednoznaczna identyfikacje osoby podpisującej (dane identyfikacyjne oraz osobowe), wymaga tylko dostępu do Internetu Architektura e-usług medycznych Modelowanie architektury e-usług medycznych polegało na zastosowaniu wybranych składników modelu biznesowego (procesy biznesowe oraz dane) do realizacji rozwiązań systemowych wprowadzanych w placówkach medycznych. Rozwiązania informatyczne realizowane w placówkach medycznych zapewnią: interoperacyjność miedzy oprogramowaniem wytwarzanym przez różnych dostawców, interoperacyjność pomiędzy jednostkami świadczącymi opiekę zdrowotną, współdzielenie danych medycznych pacjenta z profesjonalistami zajmującymi się różnymi obszarami medycyny. 150

151 Dane medyczne pacjenta rejestrowane przez specjalistów przy pomocy systemów informatycznych będą zapisywane w elektronicznej dokumentacji medycznej pacjenta. Struktura definicji elektronicznej dokumentacji medycznej została przedstawiona na (rys. 44). Elektroniczna dokumentacja medyczna Dokument elektroniczny Dokumentacja medyczna Stanowi odrębną całość znaczeniową zbioru danych uporządkowanych w określonej strukturze wewnętrznej i zapisany na informatycznym nośniku danych Zawiera: A. jednoznaczne oznaczenie pacjenta pozwalające określić jego tożsamość: - imię, nazwisko, - data urodzenia, - oznaczenie płci, - adres, miejsce zamieszkania, - numer PESEL B. oznaczenie podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych ze wskazaniem komórki organizacyjnej, w której udzielono świadczeń zdrowotnych C. opis stanu zdrowia pacjenta lub udzielonych mu świadczeń zdrowotnych D. datę sporządzenia. Rysunek 44. Schemat definicji elektronicznej dokumentacji medycznej Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 r., System rejestrujący dane medyczne będzie zapewniał: zabezpieczenie dokumentacji przed uszkodzeniem bądź utratą, zachowa integralność i wiarygodność dokumentacji, zapewni dostęp do dokumentacji osób uprawnionych, zabezpieczy dostęp przed osobami nieuprawnionymi, umożliwi rejestrację historii zmian oraz autorów tych zmian oraz generowanie dokumentacji w postaci pisemnej, udostępnianie dokumentacji 151

152 bądź jej części w formacie XML, PDF jak również generowanie dokumentacji do formatu XML. Udostępnianie dokumentacji medycznej będzie następowało w formie: przekazania informatycznego nośnika danych z zapisaną dokumentacją, poprzez elektroniczną transmisję dokumentacji albo przy pomocy papierowych wydruków. Dokumentacja medyczna pacjentów prowadzona w postaci elektronicznej będzie opatrzona elektronicznym podpisem osoby uprawnionej do jej tworzenia i autoryzacji bądź podpisem kwalifikowanym powiązanym z platformą epauap. Zapisów do dokumentacji medycznej będzie dokonywał personel medyczny: lekarze, pielęgniarki, rehabilitanci, laboranci jak również urządzenia diagnostyczne (pliki DICOM). Zapisane dane medyczne w elektronicznej dokumentacji medycznej pacjenta będą trafiać do Systemu Gromadzenia Danych Medycznych (rys. 45). Elektroniczna dokumentacja medyczna *.XML Platforma Gromadzenia Danych Medycznych System informatyczny Internetowe Konto Pacjenta Rysunek 45. Schemat funkcjonowania elektronicznej dokumentacji medycznej Źródło: Opracowanie własne. Pacjent do rejestrowanych danych medycznych podczas wizyty u lekarza uzyska dostęp poprzez Internetowe Konto Pacjenta. Pacjent będzie decydował jakim Usługodawcom udostępni swoje dane medyczne. Do podstawowych procesów biznesowych zaliczone zostały usługi związane z ereceptą, eskierowaniami, eopieką, ekonsultacjami oraz rejestracją on-line. 152

153 W przypadku realizacji procesu erecepta, lekarz wystawiający podczas wizyty pacjenta za pomocą systemu informatycznego receptę wyśle ją do Centralnego Rejestru Recept do którego będzie miał dostęp farmaceuta realizujący receptę (rys. 46). erecepta NFZ *.XML Centralny System Recept System informatyczny Rysunek 46. Schemat funkcjonowania erecepty Źródło: Opracowanie własne. Pacjent Farmaceuta Schemat przepływu ezwolnień został przedstawiony na rysunku 47. Lekarz za pomocą systemu informatycznego służącego do wystawiania zwolnień, wystawi zwolnienie pacjentowi. Zwolnienie to w formie pliku zostanie wyeksportowane do Centralnego Rejestru Zwolnień skąd zaimportuje je ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych i udostępni pacjentowi poprzez platformę PUE. ezwolnienia ZUS *.XML Centralny Rejestr Zwolnień System informatyczny Rysunek 47. Schemat ezwolnień Źródło: Opracowanie własne. Pacjent 153

154 Z kolei do e-usług medycznych skierowanych do pacjenta zostały zaliczone: e- opieka usługa elektroniczna, która polega na zdalnym kontrolowaniu zdrowia pacjenta, e- konsultacje medyczne usługa, która umożliwia pacjentowi pozyskać specjalistycznej porady lekarskiej na zadany temat bez konieczności wychodzenia z domu oraz rejestracja on-line. Zdalne monitorowanie zdrowia pacjenta odbywać się będzie przy pomocy odpowiednich urządzeń zintegrowanych z urządzeniami mobilnymi bądź komputerem przy pomocy których dokonane pomiary wysyłane zostaną do lekarza (rys. 48). Odczyt pomiarów pacjenta LEKARZ Pomiary ciśnienia krwi, poziomu cukru... PACJENT Rysunek 48. Schemat e-opieki. Źródło: Opracowanie własne. Zgłoszenie e-konsultacji lekarskiej odbędzie się po zalogowaniu pacjenta do serwisu informacyjnego, wybraniu lekarza bądź dziedziny w której ma być udzielona konsultacja oraz daty konsultacji. Wówczas po przesłaniu dokumentacji medycznej, zdjęć, wypisów ze szpitala pacjentowi drogą , za pomocą wideokonferencji zostanie udzielona porada medyczna (rys. 49). 154

155 Realizacja usługi Wideokonferencja z lekarzem Odpowiedź od lekarza Rejestracja w serwisie Internetowym Wybór lekarza i tematu konsultacji Wybór daty konsultacji Rysunek 49. Schemat e-konsultacji Źródło: Opracowanie własne. Schemat rejestracji on-line pacjenta do wybranego lekarza w placówce medycznej został przedstawiony na (rys. 50). Lekarz w pierwszym kroku musi zarejestrować się do Serwisu Internetowego. Następnie po zalogowaniu wybiera placówkę medyczną oraz lekarza, sprawdza wolne terminy i wybiera dogodny termin przyjęcia. Rejestracja do Serwisu Internetowego Zalogowanie Wybór placówki, lekarza Sprawdzenie wolnego terminu Wybór daty przyjęcia Rysunek 50. Schemat rejestracji on-line Źródło: Opracowanie własne. Dodatkowo proces wymiany gromadzonej przez personel medyczny informacji medycznych, polegać będzie na przekazywaniu do Systemu Informacji Medycznej (Ustawa z dnia ) komunikatów w formacie danych XML zawierających dokumenty medyczne i będzie związany z usługami udostępnionymi przez platformy internetowe. 155

156 Platformą taką będzie Platforma Udostępniania On-Line Usług i Zasobów Cyfrowych Rejestrów Medycznych, z którą powiązane będą usługi: komunikowanie się SIM z rejestrami medycznymi, aktualizacja danych w rejestrach medycznych, integracja rejestrów medycznych oraz udostępnianie usługodawcom i płatnikom w zakresie posiadanych uprawnień danych z rejestrów medycznych (rys. 51). usługi Komunikowanie się SIM z rejestrami medycznymi w celu pozyskania danych w nim przetwarzanych Platforma Udostępniania On-Line Usług i Zasobów Cyfrowych Rejestrów Medycznych Dokonywanie aktualizacji danych w rejestrach medycznych Integracja rejestrów medycznych Udostępnianie usługodawcom i płatnikom, w zakresie posiadanych uprawnień, danych z rejestrów medycznych Rysunek 51. Funkcjonalność systemu Platforma Udostępniania On-Line Usług i Zasobów Cyfrowych Rejestrów Medycznych Źródło: Opracowanie własne. Elektroniczna Platforma Gromadzenia, Analizy i Udostępniania Zasobów Cyfrowych o zdarzeniach medycznych będąca platformą usług publicznych w ochronie zdrowia umożliwi: dostęp usługobiorców do informacji o planowanych świadczeniach opieki zdrowotnej zgromadzonych w SIM oraz raportów z udostępniania danych, przekazywanie przez usługodawców do SIM informacji o udzielonych i planowanych świadczeniach opieki zdrowotnej, wymianę pomiędzy usługodawcami danych zawartych w elektronicznej dokumentacji medycznej, wymianę dokumentów elektronicznych pomiędzy usługodawcami w celu prowadzenia diagnostyki, zapewnienia ciągłości i diagnostyki oraz zaopatrzenia usługobiorców w produkty lecznicze i wyroby medyczne (rys. 52). Celami szczegółowymi, które zamierza się osiągnąć budując platformę jest: 156

157 planowanie opieki zdrowotnej, organizacja e-usług, elektroniczne rozliczenia, zarządzanie kryzysowe, jednolite standardy, infrastruktura teleinformatyczna, interoperacyjność w kontekście integracji europejskiej oraz autoryzacja świadczeń zdrowotnych. usługi Dostęp usługobiorców do informacji o udzielonych i planowanych świadczeniach opieki zdrowotnej zgromadzonych w SIM oraz raportów z udostępniania danych ich dotyczących Elektroniczna Platforma Gromadzenia, Analizy i Udostępnienia Zasobów Cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych Przekazywanie przez Usługodawców do SIM informacji o udzielonych, udzielanych i planowanych świadczeniach opieki zdrowotnej Wymiana pomiędzy usługodawcami danych zawartych w elektronicznej dokumentacji medycznej Wymiana dokumentów elektronicznych pomiędzy usługodawcami w celu prowadzenia diagnostyki, zapewnienia ciągłości diagnostyki oraz zaopatrzenia usługobiorców w produkty lecznicze i wyroby medyczne Rysunek 52. Funkcjonalność systemu Elektroniczna Platforma Gromadzenia, Analizy i Udostępniania Zasobów Cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych Źródło: opracowanie własne. Z kolei realizacja przepływu informacjami oraz komunikacja w ochronie zdrowia opiera się na platformie epuap. Do akceptacji przesyłanych dokumentów będzie wykorzystywany podpis elektroniczny bądź profil zaufany epuap. Do podstawowych usług udostępnianych poprzez platformę epuap, należy: wymiana informacji, przesyłanie dokumentów elektronicznych, tworzenie i obsługa dokumentów elektronicznych przez osoby prywatne oraz fizyczne, obsługa płatności elektronicznych oraz potwierdzanie profilu zaufanego jak również weryfikacja podpisu elektronicznego (rys. 53). Do użytkowników platformy zaliczamy obywateli, pacjentów, lekarzy oraz instytucje państwowe (placówki medyczne). 157

158 Tworzenie i obsługa dokumentów elektronicznych przez osoby fizyczne i podmioty Usługi Przesyłanie dokumentów elektronicznych Wymiana danych między epuap a innymi systemami teleinformatycznymi Identyfikacja użytkowników i rozliczalność ich działań Weryfikacja podpisu elektronicznego Tworzenie usług podmiotu publicznego lub kilku podmiotów publicznych współdziałających ze sobą, zbudowanych w oparciu o dwie lub więcej usług Obsługę płatności elektronicznych Potwierdzenie profilu zaufanego epuap Rysunek 53. Usługi udostępniane przez platformę epuap Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 27 kwietnia 2011 r. w sprawie zakresu i warunków korzystania z elektronicznej platformy usług administracji publicznej Bezpieczeństwo Zachowanie bezpieczeństwa uczestników modelu polega na ochronie: danych osobowych, elektronicznej dokumentacji pacjenta, elektronicznych kanałów komunikacyjnych, danych sieciowych oraz transmisji danych (rys. 54). Wiąże się z przygotowaniem odpowiednich dokumentów przez instytucje przechowujące dane osobowe. 158

159 Bezpieczeństwo Ochrona danych osobowych elektronicznej dokumentacji pacjenta elektronicznych kanałów komunikacyjnych danych sieciowych transmisji danych Rysunek 54. Elementy ochrony związane z bezpieczeństwem e-usług medycznych Źródło: Opracowanie własne. Na podstawie Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia r. ochrona danych osobowych wiąże się z przygotowaniem dokumentu zarządzania bezpieczeństwem danych osobowych którego składowymi jest polityka bezpieczeństwa oraz instrukcja zarządzania systemem informatycznym (rys. 55). Ochrona danych osobowych Dokument zarządzania bezpieczeństwem danych osobowych Polityka bezpieczeństwa Instrukcja zarządzania systemem informatycznym Rysunek 55. Składowe dokumentu zarządzania bezpieczeństwem danych osobowych Źródło: Opracowanie własne. Osobą odpowiedzialną za dane pacjentów przechowywanych w systemach komputerowych, na serwerach, ale także w papierowej dokumentacji medycznej jest Administrator Danych Osobowych, czyli w praktyce właściciel placówki. Realizując założenia Ustawy o Ochronie Danych Osobowych firmy przechowujące dane osobowe są zobowiązane do stworzenia dokumentacji zarządzania bezpieczeństwem danych. W jej skład wchodzą: polityka bezpieczeństwa, instrukcja zarządzania systemem informatycznym. 159

160 Tworząc dokument zarządzania bezpieczeństwem danych osobowych należy (1) opracować politykę bezpieczeństwa, w której należy uwzględnić informacje dotyczące budynków, pomieszczeń bądź ich części, w których przetwarzane będą dane osobowe. (2) Wyznaczyć Administratora Bezpieczeństwa Informacji, który wdroży dokumentacją z zakresu ochrony danych. Do zadań administratora należy również: przeprowadzanie audytu bezpieczeństwa, przygotowywanie dokumentacji ochrony danych osobowych (polityki bezpieczeństwa oraz instrukcji zarządzania systemami informatycznymi), wdrożenie odpowiednich procedur, okresowe szkolenie wszystkich członków organizacji, prowadzenie ewidencji osób upoważnionych do przetwarzania danych osobowych, uczestniczenie przy projektach związanych z ochroną danych osobowych, sprawowanie nadzoru nad procesem przetwarzania danych osobowych, opracowanie dokumentacji wewnętrznej związanej z dostępem do danych osobowych. Dokumentacja ochrony danych osobowych musi zawierać takie elementy jak: legalność danych osobowych związany ze zgodą pacjenta na udostępnianie danych osobowych, obowiązek informacyjny, związany z poinformowaniem pacjenta o przechowywaniu i przetwarzaniu danych osobowych, zgłoszenie rejestracyjne do GIDO, wiązane z wysłaniem odpowiedniego wniosku, zabezpieczenie przechowywanych danych osobowych, poprzez zapewnienie zabezpieczenia fizycznego oraz organizacyjnego (rys. 56). 160

161 Dokumentacja ochrony danych osobowych Legalność przetwarzania danych osobowych Obowiązek informacyjny Zgłoszenie rejestracyjne do GIODO Zabezpieczenie przechowywanych danych osobowych Zgoda pacjenta udostępniającego dane osobowe Poinformowanie pacjenta o przechowywaniu i przetwarzaniu danych osobowych Wysłanie odpowiedniego wniosku Zabezpieczenie fizyczne oraz organizacyjne Rysunek 56. Składowe dokumentacji ochrony danych osobowych Źródło: opracowanie własne. Drugą składową dokumentu zarządzania danymi osobowymi jest instrukcja zarządzania systemem informacyjnym. Podstawowe procesy, które należy uwzględnić w tworzonym dokumencie zostały przedstawione na (rys. 57). Procedury nadawania uprawnień do przetwarzania danych Stosowane metody i środki uwierzytelniania oraz procedury związane z ich zarządzaniem i użytkowaniem Procedury rozpoczęcia, zawieszenia i zakończenia pracy Instrukcja zarządzania systemem informatycznym przetwarzającym dane osobowe Procedury tworzenia kopii zapasowych zbiorów danych oraz programów i narzędzi programowych Sposób, miejsce i okres przechowywania elektronicznych nośników informacji Sposób zabezpieczenia systemu informatycznego przed działalnością oprogramowania, którego celem jest uzyskanie nieuprawnionego dostępu Sposób zapewnienia odnotowania informacji o odbiorcach, których dane zostały udostępnione, dacie i zakresie udostępnienia Procedury wykonywania przeglądów i konserwacji systemów oraz nośników informacji Pozostałe zasady ochrony systemu Rysunek 57. Składowe Instrukcji Zarządzania Systemem Informatycznym przetwarzającym dane osobowe Źródło Opracowanie własne. 161