Raport o stanie komunikacji miejskiej w Polsce w latach

Transkrypt

1 Cecylia Radziewicz Krzysztof Grzelec Adam Karolak Michał Wolański Raport o stanie komunikacji miejskiej w Polsce w latach Warszawa, maj 2013 rok Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej 1

2 Autorzy adw. Cecylia Radziewicz, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej rozdziały 1.2 i 2.1 (w zakresie struktury form organizacyjnych), załącznik nr 2 dr hab. Krzysztof Grzelec, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Metropolitalny Związek Komunikacyjny Zatoki Gdańskiej - rozdział 3.1 (w zakresie struktury pasażerów) inż. Adam Karolak, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej wprowadzenie (w zakresie udziału komunikacji miejskiej w przewozach), rozdział 5 dr Michał Wolański, Katedra Transportu Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie pozostałe części opracowania, redakcja całości Recenzent: prof. dr hab. Olgierd Wyszomirski, Uniwersytet Gdański Korekta: Jolanta Mościcka Wykresy i ilustracje bez wskazania źródła stanową opracowania własne. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Wydanie I ISBN Wydawca: Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej Warszawa, ul. Jana Pawła Woronicza 27 tel.: , , , igkm@igkm.pl WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE Redaktor techniczny wydania oraz skład wydawniczy: Robert Piłka, tel.: Drukarnia: PAPER&TINTA, Marki Nakład: 400 szt. 2 Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

3 Spis treści Spis treści Wprowadzenie Czynniki determinujące rozwój komunikacji miejskiej w Polsce w latach Polityka transportowa Unii Europejskiej i krajowe dokumenty strategiczne Zmiany w stanie prawnym Fundusze unijne jako źródło finansowania rozwoju komunikacji miejskiej Działania samorządów i operatorów w nowych realiach finansowo-prawnych Ewolucja modeli organizacyjnych Rozwój infrastruktury i modernizacja taboru Integracja taryfowa i rozwój kolei miejskich Zmiany w ofercie przewozowej i wynikach finansowych Zmiany w sposobie zarządzania systemami komunikacyjnymi Zmiany w stanie zatrudnienia i strukturze personelu Zmiany w wielkościach przewozów oraz na rynku dostawców Trendy w wielkościach przewozów i strukturze pasażerów Rynek dostawców taboru na rzecz sektora komunikacji miejskiej Wyzwania dla branży komunikacji miejskiej na lata Działalność Izby Gospodarczej Komunikacji Miejskiej Podsumowanie Bibliografia Załącznik nr Załącznik nr Załącznik nr Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej 3

4 Spis treści Spis tabel Tabela 1. Projekty unijne zrealizowane w komunikacji miejskiej w perspektywie finansowej z dofinansowaniem ZPORR i SPOT Tabela 2. Zestawienie wartości projektów inwestycyjnych zaliczonych do komunikacji miejskiej dofinansowywanych z najważniejszych programów operacyjnych w perspektywie Tabela 3. Zestawienie wartości projektów inwestycyjnych w komunikacji miejskiej dofinansowywanych z najważniejszych programów operacyjnych w perspektywie Tabela 4. Zestawienie wartości projektów inwestycyjnych w komunikacji miejskiej dofinansowywanych z najważniejszych programów operacyjnych w perspektywie w poszczególnych regionach Tabela 5. Formy organizacyjno-prawne prowadzenia publicznego transportu zbiorowego w latach Tabela 6. Źródła finansowania i wartość projektów unijnych realizowanych przez respondentów badania ankietowego Tabela 7. Struktura wiekowa mieszkańców Polski w latach Tabela 8. Struktura wiekowa pasażerów komunikacji miejskiej w Polsce Tabela 9. Struktura pasażerów komunikacji miejskiej w Polsce w wybranych miastach Tabela 10. Struktura pasażerów komunikacji miejskiej w Polsce wg statusu społecznozawodowego Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

5 Spis treści Spis rysunków Rysunek 1. Kształtowanie się wybranych wskaźników istotnych dla branży komunikacji miejskiej w latach w odniesieniu do roku Rysunek 2. Udział procentowy komunikacji miejskiej w przewozach pasażerów w publicznym transporcie zbiorowym w 2011 r Rysunek 3. Struktura zawartych umów pomiędzy organizatorami i operatorami ze względu na tryb zawarcia umowy Rysunek 4. Struktura zawartych umów pomiędzy organizatorami i operatorami ze względu na model rozliczeń Rysunek 5. Struktura zawartych umów pomiędzy organizatorami i operatorami ze. względu na sposób wyliczania wynagrodzenia (rekompensaty) dla przewoźnika Rysunek 6. Struktura zawartych umów pomiędzy organizatorami i operatorami ze. względu na uwzględnienie w umowach zobowiązań inwestycyjnych Rysunek 7. Zakres przedmiotowy realizowanych projektów Rysunek 8. Struktura sieci tramwajowych pod względem dopuszczalnych prędkości Rysunek 9. Wielkość nakładów inwestycyjnych członków IGKM Rysunek 10. Wielkość zakupów taboru autobusowego przez członków IGKM Rysunek 11. Wielkość zakupów taboru tramwajowego przez członków IGKM Rysunek 12. Wielkość zakupów taboru trolejbusowego przez członków IGKM Rysunek 13. Struktura wiekowa taboru autobusowego członków IGKM Rysunek 14. Struktura wiekowa taboru tramwajowego członków IGKM Rysunek 15. Praca eksploatacyjna w komunikacji miejskiej (dane GUS) Rysunek 16. Praca eksploatacyjna w komunikacji miejskiej (członkowie IGKM) Rysunek 17. Średnia prędkość eksploatacyjna w komunikacji miejskiej (członkowie IGKM) Rysunek 18. Koszty świadczenia usług komunikacyjnych i przychody ze sprzedaży biletów (operatorzy - członkowie IGKM) Rysunek 19. Koszty świadczenia usług komunikacyjnych i przychody ze sprzedaży Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej 5

6 Spis treści biletów (zarządy transportu - członkowie IGKM) Rysunek 20. Stopień pokrycia kosztów świadczenia usług komunikacyjnych wpływami ze sprzedaży biletów (zarządy transportu - członkowie IGKM) Rysunek 21. Postęp w uchwalaniu planów transportowych wśród respondentów Rysunek 22. Stosowane przez respondentów metody analizy popytu Rysunek 23. Posiadane przez respondentów systemy wspomagające zarządzania komunikacją miejską i poprawiające konkurencyjność Rysunek 24. Zatrudnienie w komunikacji miejskiej (członkowie IGKM) Rysunek 25. Struktura wiekowa kadr komunikacji miejskiej Rysunek 26. Struktura kadr komunikacji miejskiej pod względem stażu Rysunek 27. Struktura kadr komunikacji miejskiej pod względem płci Rysunek 28. Struktura kadr komunikacji miejskiej pod względem formy zatrudnienia Rysunek 29. Wskaźniki rotacji kadr komunikacji miejskiej Rysunek 30. Przewozy pasażerów komunikacją miejską w latach według GUS Rysunek 31. Dobowe natężenie popytu w Gminie Pruszcz Gdański (2010 r.) Rysunek 32. Produkcja autobusów w Polsce w latach Rysunek 33. Sprzedaż autobusów miejskich w Polsce w latach Rysunek 34. Sprzedaż/dostawy nowych tramwajów w Polsce w latach Rysunek 35. Plany organizatorów i operatorów komunikacji w zakresie zmian pracy eksploatacyjnej Rysunek 36. Plany organizatorów i operatorów komunikacji w zakresie inwestycji infrastrukturalnych i taborowych Rysunek 37. Plany organizatorów i operatorów komunikacji w zakresie pozostałych działań Rysunek 38. Struktura członków IGKM na koniec 2012 roku Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

7 Wprowadzenie Wprowadzenie Minęło 12 lat od opublikowania nakładem Izby Gospodarczej Komunikacji Miejskiej ostatniego Raportu o stanie komunikacji miejskiej 1. Był to okres gwałtownych zmian w sektorze publicznego transportu zbiorowego, ale też w całej polskiej gospodarce. Postęp, jaki w tym czasie dokonał się w transporcie, dotąd nie doczekał się wyczerpującego monograficznego opisu, podobnego do tego, który w latach wykonywał zespół pod kierownictwem prof. Wojciecha Suchorzewskiego. Stąd też celem niniejszego opracowania jest przedstawienie w ujęciu dynamicznym zmian, jakie zaszły w polskiej komunikacji miejskiej od opublikowania ostatniego Raportu ze szczególnym uwzględnieniem okresu po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Raport bazuje na trzech podstawowych źródłach: danych statystycznych zbieranych regularnie przez Izbę Gospodarczą Komunikacji Miejskiej w ramach ankiet do periodyku Komunikacja Miejska w Liczbach oraz innych archiwalnych danych IGKM; ankiecie zaprojektowanej na potrzeby niniejszego raportu, przeprowadzonej przez Izbę Gospodarczą Komunikacji Miejskiej w styczniu 2013 r. (łącznie zapytanie skierowano do ponad 150 zarządów transportu i operatów, zaś poprawnie wypełniono i zwrócono 100 ankiet), danych ogólnodostępnych, w tym statystyki publicznej (GUS). Podstawową perspektywą czasową analizowaną w niniejszym raporcie jest okres , gdyż w chwili jego przygotowywania nie zostało zakończone podsumowanie wszystkich danych statystycznych za rok Nie wszystkie dane, które chcieliśmy pozyskać i przedstawić, udało się zaprezentować w oczekiwanym przez nas ujęciu retrospektywnym w takiej sytuacji w wielu przypadkach uznawaliśmy, że wartościowe będzie również przedstawienie danych za rok 2011 w ujęciu statycznym lub dostępnych danych za wybrane lata. Nim przystąpimy do szczegółowego omówienia struktury niniejszego opracowania, chcemy zarysować generalne tło przeprowadzanych rozważań, patrząc na analizowany okres przez pryzmat wybranych wskaźników makroekonomicznych i statystycznych (por. rysunek 1): produkt krajowy brutto wzrósł łącznie w latach o 52%, z czego na lata przypadał wzrost o 31%; 1 C. Rozkwitalska, W. Suchorzewski, A. Sambor, C. Radziewicz, Raport o stanie komunikacji miejskiej w 2000 roku, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej, Warszawa Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej 7

8 Wprowadzenie średnie wynagrodzenie brutto w kategoriach realnych, czyli skorygowanych o inflację, wzrosło w latach o 33%, z czego na lata przypada wzrost o 22%; stopa bezrobocia spadła w latach z 15,1% do 12,5%, przy czym w roku 2005 wynosiła 17,6%, zaś w rekordowym ,5%. Przytoczone liczby bez wątpienia wskazują na okres dynamicznego wzrostu w gospodarce narodowej, którego efektem był również bardzo szybki wzrost liczby samochodów osobowych łącznie o 87%, zaś od roku 2005 o 46%. A zatem wskaźnik wzrostu stopnia zmotoryzowania społeczeństwa miał większą dynamikę niż wskaźniki związane z produkcyjnością gospodarki oraz dochodami ludności. Wzrostu stopnia zmotoryzowania nie ograniczyły szybko rosnące ceny paliw, które w okresie uległy praktycznie podwojeniu przykładowo, cena detaliczna 1 litra oleju napędowego wzrosła o 99%, z czego 36% przypadło na lata Co ciekawe, szybki wzrost liczby samochodów osobowych nie przekładał się na tak znaczne zwiększenie wskaźnika konsumpcji paliw ciekłych, zdeterminowanego głównie przez zużycie paliw silnikowych wskaźnik ten w latach wzrósł o 51%, zaś w latach o 29%, czyli jego dynamika była bardzo zbliżona do dynamiki PKB. Rysunek 1. Kształtowanie się wybranych wskaźników istotnych dla branży komunikacji miejskiej w latach w odniesieniu do roku 2000 (2000 r. = 100) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej 2012, GUS, Warszawa 2012 oraz danych Polskiej Organizacji Przemysłu i Handlu Naftowego. 8 Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

9 Wprowadzenie Na tym tle należy interpretować wskaźniki właściwe dla komunikacji miejskiej, w tym liczbę przewożonych pasażerów, która w latach uległa spadkowi o 21,5%, z czego na lata przypadało jedynie 2,5%. Wskaźnik ten będzie interpretowany w dalszej części opracowania, ale należy powiedzieć, że sukcesem okresu poakcesyjnego jest przede wszystkim zahamowanie spadku liczby pasażerów komunikacji miejskiej, który miał miejsce tak w całej dekadzie lat dziewięćdziesiątych, jak i w latach , przed uruchomieniem inwestycji unijnych. Warto podkreślić, że w ostatnich latach przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej spadkowi przewozów komunikacją miejską towarzyszył bardzo dynamiczny wzrost cen paliw i niezbyt dynamiczny wzrost gospodarczy. Już na wstępie należy podkreślić, że komunikacja miejska jest największym pod względem liczby przewożonych pasażerów rodzajem transportu pasażerskiego w Polsce (por. rysunek 2). Funkcjonuje w ponad 260 miastach i gminach obejmując swym zasięgiem 17 mln mieszkańców, przewozi rocznie blisko 4 mld pasażerów, co stanowi ok. 80% łącznych przewozów pasażerskich w publicznym transporcie zbiorowym, wykonując przy tym rocznie pracę eksploatacyjną wynoszącą ponad 770 mln wozokilometrów. W miastach dominuje komunikacja autobusowa, w tym najliczniejszą grupę stanowi ponad 150 operatorów i przewoźników komunalnych, którzy dysponują łącznie ok. 11 tys. Rysunek 2. Udział procentowy komunikacji miejskiej w przewozach pasażerów w publicznym transporcie zbiorowym w 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej 2012, GUS, Warszawa 2012 Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej 9

10 Wprowadzenie autobusami, które w połowie osiągnęły wiek ponad 10 lat. Około połowa operatorów miejskich to firmy małe, posiadające do 40 pojazdów, a jedynie 10% z nich to firmy duże powyżej 180 autobusów. Komunikacja tramwajowa działa w 16 miastach w Polsce, dysponując łącznie 3,6 tys. wagonami tramwajowymi, które jeżdżą po torach o długości ponad 1700 kilometrów toru pojedynczego. Tabor tramwajowy jest w znacznym stopniu zdekapitalizowany, posiadający w połowie wiek ponad 25 lat. Trolejbusy funkcjonują w czterech miastach Gdyni, Sopocie, Lublinie i Tychach. Razem miasta te dysponują 180 pojazdami mając do dyspozycji ponad 180 kilometrów sieci trakcyjnej. Jedyna linia metra istniejąca w Polsce znajduje się w Warszawie, liczy 23 km i posiada 21 stacji. Swymi 240 wagonami przewozi tys. pasażerów dziennie. Dalsza struktura opracowania podyktowana jest chęcią przedstawienia zmian, z wykorzystaniem układu od ogółu do szczegółu stąd też w pierwszym rozdziale opisane są czynniki zewnętrzne, które miały wpływ na działanie podmiotów z branży komunikacji miejskiej. Do czynników tych zaliczono dokumenty strategiczne (w tym unijne), zmiany w regulacjach prawnych oraz fundusze unijne jako źródło finansowania rozwoju komunikacji miejskiej każdej z tych grup narzędzi poświęcono po jednej części rozdziału pierwszego. W rozdziale drugim omówiono działania podejmowane bezpośrednio przez szeroko rozumianą branżę komunikacji miejskiej, do której zaliczono samorządy (jako ustawowych organizatorów komunikacji) oraz operatorów komunikacji miejskiej. Szczegółowy nacisk położono na kwestie związane z: ewolucją modeli organizacyjnych, rozwojem infrastruktury, modernizacją taboru, integracją z systemami transportu kolejowego, zmianami w ofercie przewozowej oraz zmianami w strukturze kadr. Trzeci rozdział raportu poświęcony jest reakcji rynku na zmiany w rozdziale tym omówiona została problematyka związana ze zmianami w wielkości przewozów, ich strukturą oraz rynkiem dostawców na rzecz komunikacji miejskiej. Rozdział czwarty zwięźle prezentuje najważniejsze wyzwania na przyszłość oraz deklarowane plany inwestycyjno-rozwojowe organizatorów i operatorów komunikacji miejskiej. Rozdział piąty prezentuje rolę i działalność Izby Gospodarczej Komunikacji Miejskiej. Dodatkowo w dwóch załącznikach zebrano pełną listę projektów inwestycyjnych w komunikacji miejskiej z perspektywy finansowej (lista projektów z perspektywy znajduje się w tabeli 1, w części 1.3) oraz listę najważniejszych aktów prawnych regulujących działalność komunikacji miejskiej i firm komunalnych w tym sektorze. 10 Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej