ROLA ODWRÓCONEGO KREDYTU HIPOTECZNEGO W ZABEZPIECZENIU EMERYTALNYM

Transkrypt

1 Patrycja KOWALCZYK-RÓLCZŃSKA ROLA ODWRÓCONEGO KREDYTU HIPOTECZNEGO W ZABEZPIECZENIU EMERYTALNYM Streszczenie: Odwrócony kredyt hipoteczny to jedna z możliwości dodatkowego źródła dochodu dla osób starszych. Wprowadzenie tego produktu na rynek polski pozwala polskim emerytom na przekształcenie niepłynnego kapitału zakumulowanego w nieruchomości (w szczególności w nieruchomości mieszkaniowej) w płynne środki finansowe. Jest to ważne rozwiązanie, biorąc pod uwagę sytuację demograficzną Polski (starzejące się społeczeństwo, niski współczynnik dzietności, wydłużające się trwanie życia, ujemne saldo migracji). Celem artykułu jest ocena wykorzystania odwróconego kredytu hipotecznego jako dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego. Na potrzeby artykułu zostały policzone wartości dodatkowych świadczeń wypłacanych terminowo z umów odwróconego kredytu hipotecznego w wybranych miastach w Polsce oraz w wybranych miastach w Europie. Świadczenia zostały policzone dla różnych okresów otrzymywania świadczeń z wykorzystaniem tablic trwania życia dla obu płci łącznie. Policzona została także luka emerytalna, dzięki której dokonano oceny przydatności tego produktu jako formy zabezpieczenia emerytalnego w zależności od przyjętego wariantu. Słowa kluczowe: zabezpieczenie emerytalne, stopa zastąpienia, odwrócony kredyt hipoteczny THE ROLE OF A REVERSE MORTGAGE IN PENSION SECURITY Summary: Reverse mortgage is one of the possibilities for additional source of income for the elderly people. The introduction of this product to polish market enables conversion of the capital allocated in real estate (specially housing) into liquid financial resources. This is an important solution, taking into account the demographic situation in Poland (an aging society, low value of fertility rates, lengthening life expectancy, negative migration balance). The aim of the article is the assessment of the use of reverse mortgage as an additional pension security. Values of the fixed-term annuity from reverse mortgage were calculated for selected cities in Poland and in Europe. These payments were calculated for different periods of receiving payments. Life tables for both sexes together were used in Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów, Katedra Ubezpieczeń.

2 calculations. Moreover the author calculated pension gap and assessed the usefulness of reverse mortgage as a pension security depending on the making an assumption. Key words: pension security, replacement rate, reverse mortgage 1. ISTOTA POTRZEBY DODATKOWEGO ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO Zabezpieczenie emerytalne to jeden z elementów systemu zabezpieczenia społecznego. Przynależność do systemu emerytalnego, w większości krajów na świecie, jest obowiązkowa, a istnienie obowiązkowych systemów emerytalnych jest racjonalne (szerzej: Góra, 2003, s. 27). Poza częścią obowiązkową systemu emerytalnego (tzw. częścią bazową), która wiąże się bezpośrednio z tym, że to państwo jest zobligowane do zorganizowania odpowiedniego zabezpieczenia materialnego na okres starości (szerzej: Szumlicz, 2015, s. 318), jest także część dobrowolna (nazywana częścią uzupełniającą), która w zasadzie sprowadza się do indywidualnego gromadzenia zasobów (zarówno finansowych, jak i rzeczowych) w trakcie trwania aktywności zawodowej i wykorzystania ich w okresie emerytalnym. Rozumieć tutaj należy gromadzenie oszczędności, inwestowanie zarówno w instrumenty finansowe, jak i aktywa rzeczowe np. nieruchomości, które w przyszłości zostaną przekształcone w dodatkowe świadczenia emerytalne i pozwolą sfinansować wydatki w okresie starości, kiedy zdolność do zarobkowania w zasadzie będzie już niemożliwa lub bardzo utrudniona. Dobrowolne formy generowania dochodów na starość są bardzo istotną kwestią zabezpieczenia emerytalnego, bowiem w zdecydowanej większości systemów emerytalnych funkcjonujących na świecie, świadczenia emerytalne z obowiązkowej części systemu emerytalnego nie pozwolą na zachowanie takiego samego poziomu życia osobom będącym już na emeryturze, jak w okresie aktywności zawodowej. Świadczyć o tym mogą chociażby stopy zastąpienia. Dla krajów OECD stopy zastąpienia netto 1 w roku 2012 zostały zaprezentowane na Rysunku 1. 1 Stopa zastąpienia netto jest tutaj zdefiniowana jako relacja świadczenia emerytalnego netto do wynagrodzenia przedemerytalnego w ujęciu netto (

3 Australia Austria Belgia Kanada Chile Republika Czeska Dania Estonia Finlandia Francja Niemcy Grecja Węgry Islandia Irlandia Izrael Włochy Japonia Korea Luxemburg Meksyk Holandia Nowa Zelandia Norwegia Polska Portugalia Republika Slowacka Słowenia Hiszpania Sweden Szwajcaria Turcja Wielka Brytania Stany Zjednoczone OECD Rys. 1. Stopa zastąpienia netto w krajach OECD w roku 2012 (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z (dostęp: r.) Powyższy rysunek wskazuje, iż w roku 2012 do krajów o najniższej stopie zastąpienia netto należały kraje: Irlandia, Japonia, Korea, Meksyk, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone. Natomiast wśród krajów, które odnotowały najwyższą stopę zastąpienia netto znalazły się: Austria, Dania, Węgry, Islandia, Izrael, Włochy, Hiszpania oraz Holandia (mająca najwyższą stopę zastąpienia wśród wszystkich krajów OECD). Polska odnotowała stopę zastąpienia netto na poziomie 59,5%. Niestety jednak z uwagi na niekorzystne uwarunkowania demograficzne w wielu krajach (także w Polsce), w kolejnych latach należy spodziewać się niższych stóp zastąpienia. Wpływ mają na to przede wszystkim wydłużające się trwanie życia oraz niski współczynnik dzietności. Nie bez znaczenia pozostaje także migracja (a głównie emigracja) osób w wieku produkcyjnym, w szczególności w krajach o niższych zarobkach, co będzie przekładało się na starzenie się społeczeństwa w danym kraju. Prognozowane wartości współczynników obciążenia demograficznego 2 zostały zaprezentowane w Tabeli 1. 2 Współczynnik obciążenia demograficznego został tutaj zdefiniowany jako relacja osób w wieku 65 i więcej lat do osób w wieku produkcyjnym (czyli w osób będących w wieku lata)

4 Tabela 1. Współczynnik obciążenia demograficznego (65+/(15-64)) (w %) Rok Państwo Belgia 27,1 29,7 34,7 37,2 37,9 39,9 Bułgaria 28,9 33,9 39,1 45,8 54,3 58,4 Czechy 25,1 31,7 35,3 40,8 48,4 50,1 Dania 27,9 31,6 36,9 40,7 39,4 41,8 Niemcy 31,8 36,2 47,6 55,6 57,4 59,2 Estonia 26,8 30,7 40,2 54,3 62,3 53,2 Francja 27, ,4 44,1 43,7 42,9 Chorwacja 27,3 32,1 39,5 43,9 49,3 52,3 Włochy 32,8 35,1 41,3 50,2 52,9 53 Cypr 19,1 24,3 32,1 36,6 42,6 46,5 Węgry 25, ,4 40,5 47,5 52,6 Malta 25,8 33,2 40,5 40, ,9 Holandia 25,9 31,2 40,6 47,1 46,4 47,8 Austria 27 29,5 37,9 44,4 46,8 50,5 Polska 20,5 27,7 35,6 40,4 52,6 61 Portugalia 29,8 34,7 43,6 55,7 64,3 63,9 Rumunia 24,1 28,8 32,7 41,8 48,7 51,8 Słowenia 25,4 32, ,7 54,1 52,5 Słowacja 18,7 24,8 32,9 40,6 54,9 66,1 Finlandia 29,6 36,1 41,5 41, ,1 Wielka Brytania 26,6 29,6 35,2 39,1 40,7 42,8 Źródło: (European Commision, 2014, s. 21). Z tabeli 1 jednoznacznie wynika, że do krajów, w których współczynnik obciążenia demograficznego będzie rósł najszybciej zaliczyć należy m.in. Polskę. Tak wysoki prognozowany wskaźnik obciążenia demograficznego będzie się przekładał na finansowanie świadczeń emerytalnych. Dodatkowo jeszcze nie bez znaczenia pozostanie zjawisko bezrobocia w grupie osób w wieku produkcyjnym, które przekładać się będzie na niższe wpływy ze składek emerytalnych. W konsekwencji może to doprowadzić do obniżenia wartości wypłacanych świadczeń emerytalnych, a tym samym stopy zastąpienia. Dlatego też bardzo ważny jest rozwój dodatkowych form zabezpieczenia emerytalnego. Jednakże zależy on od wielu czynników. Wyróżnić tutaj należy m.in. zamożność społeczeństwa, rozwój rynku finansowego i jego dostępność, poziom wiedzy finansowej obywateli i zdolność podejmowania przez nich decyzji w warunkach ryzyka, zaangażowanie państwa oraz przedsiębiorstw w tworzeniu

5 elastycznych i przejrzystych produktów spełniających rolę zabezpieczenia emerytalnego oraz zachęty podatkowe zarówno dla osób korzystających, jak i przedsiębiorstw tworzących stosowne produkty zabezpieczenia emerytalnego (szerzej: Góra, 2003, s. 27; Rutecka, 2014, s. 262). 2. ODWRÓCONY KREDYT HIPOTECZNY JAKO FORMA DODATKOWEGO ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO Odwrócony kredyt hipoteczny należy do grupy usług typu equity release, dzięki którym kapitał zgromadzony w nieruchomości zostaje przekształcony w płynne środki finansowe. Podkreślić należy, że usługa będąca usługą typu equity release musi spełniać cztery podstawowe warunki. Po pierwsze musi być usługą finansową, po drugie musi zapewniać źródło płynności na przyszłość, po trzecie gwarantować dożywotnie prawo zamieszkiwania w nieruchomości i po czwarte opierać spłatę wyłącznie o wartość nieruchomości (Ministerstwo Finansów, 2011, s. 4). Wyróżnia się dwie formy usług typu equity release: model sprzedażowy oraz model kredytowy. W modelu sprzedażowym w momencie podpisania umowy pomiędzy osobą fizyczną a podmiotem oferującym taką usługę następuje przeniesienie własności nieruchomości na rzecz tego podmiotu, przy czym osoba fizyczna zbywająca tę nieruchomość ma prawo dożywotniego jej zamieszkania (szerzej: Reifner, Clerc-Renaud, Pérez-Carrillo, Tiffe, Knobloch, 2009, s. 5). Model sprzedażowy oferowany jest na rynku polskim przez fundusze hipoteczne (np. Fundusz Hipoteczny DOM, Fundusz Hipoteczny Familia SA). W ramach tego modelu fundusze zobowiązują się do wypłaty miesięcznej renty dożywotniej, podlegającej waloryzacji 3, której wartość zależy od trzech czynników: wartości nieruchomości, wieku i płci. Produkty kierowane są do osób starszych, a ich celem jest poprawa komfortu życia osób będących na emeryturze. Fundusze hipoteczne funkcjonujące na rynku polskim działają jak na razie głównie w oparciu o uregulowaną w Kodeksie cywilnym, umowę dożywocia. Trwają jednak prace nad Ustawą o dożywotnim świadczeniu pieniężnym. Natomiast model kredytowy (nazywany odwróconym kredytem hipotecznym) jest rodzajem kredytu zabezpieczonego hipoteką na nieruchomości, którego spłata następuje dopiero po śmierci kredytobiorcy, z kwoty uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości, na której ustanowiono zabezpieczenie hipoteczne. Model ten różni się od modelu sprzedażowego głównie tym, że przeniesienie prawa do nieruchomości następuje po śmierci kredytobiorcy. Wypłata świadczenia pieniężnego w modelu kredytowym może przybierać różne formy m.in.: 3 W przypadku Funduszu Hipotecznego Familia SA waloryzacja renty dożywotniej występuje raz w roku, natomiast w przypadku Funduszu Hipotecznego DOM waloryzowane jest co kwartał

6 terminowego świadczenia pieniężnego, miesięcznego świadczenia pieniężnego wypłacanego tak długo, jak przynajmniej jeden z kredytobiorców będzie zamieszkiwał nieruchomość, która jest przedmiotem odwróconego kredytu hipotecznego, linii kredytowej. Możliwa jest także kombinacja wymienionych rozwiązań (Nakajima, Telyukowa, 2013, s. 6). Na rynku polskim, od ponad pół roku, model kredytowy podlega regulacji prawnej, tj. Ustawie z dnia 23 października 2014 roku o odwróconym kredycie hipotecznym. Według zapisów tej ustawy kredytobiorcą może być osoba fizyczna, która jest właścicielem lub współwłaścicielem nieruchomości, jak również osoba, której przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu lub udział w tym prawie, a także osoba posiadająca prawo użytkowania wieczystego lub udział w tym prawie. Natomiast podmiotem oferującym odwrócony kredyt hipoteczny jest bank (jak również oddział banku zagranicznego, oddział instytucji kredytowej oraz instytucja kredytowa prowadząca działalność transgraniczną). Ponadto wypłata odwróconego kredytu hipotecznego może być jednorazowa lub ratalna zgodnie z warunkami umowy odwróconego kredytu hipotecznego. Z uwagi na moment przeniesienia prawa do nieruchomości, przez okres trwania umowy odwróconego kredytu hipotecznego, kredytobiorca jest zobowiązany do utrzymywania nieruchomości lub lokalu w stanie niepogorszonym (w szczególności do dokonywania bieżących napraw i remontów), terminowego uiszczania podatków i obowiązkowych opłat związanych z korzystaniem z tej nieruchomości lub lokalu oraz posiadania umowy ubezpieczenia nieruchomości lub lokalu od zdarzeń losowych (jeżeli wymaga tego bank). Istotny jest fakt, iż ustawa nie reguluje kwestii wieku kredytobiorcy. Z założenia jednak jest to produkt przeznaczony dla osób starszych, które dzięki odwróconemu kredytowi hipotecznemu będą mogły podwyższyć swoje dochody w okresie emerytalnym. Zauważyć jednak należy, iż jak na razie żaden bank funkcjonujący na rynku polskim nie wprowadził do oferty tego produktu, choć produkt ten na rynkach światowych oferowany jest już od kilkudziesięciu lat. Barierą wprowadzenia odwróconego kredytu hipotecznego do oferty rynkowej w Polsce może być niewielkie jeszcze zainteresowanie tym produktem osób starszych. Jednakże wspomniane powyżej uwarunkowania demograficzne, w tym starzejące się społeczeństwo, jak również niższe stopy zastąpienia w przyszłości, mogą doprowadzić do tego, że grupa emerytów o trudnej sytuacji finansowej będzie coraz większa. Jeżeli w tej grupie będą osoby posiadające odpowiednie prawo do nieruchomości, odwrócony kredyt hipoteczny może się okazać jedyną, dostępną dla nich, formą zabezpieczenia emerytalnego.

7 3. METODOLOGIA I WYNIKI BADAŃ W celu przeanalizowania i próby oceny odwróconego kredytu hipotecznego jako dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego policzono wysokości świadczeń pieniężnych otrzymywanych w ramach tego produktu. Posłużono się tutaj rachunkiem rent życiowych (szerzej: Skałba 1999, s. 60), a wartość renty terminowej n-letniej otrzymywanej na początku każdego roku przez osobę w wieku x obliczono za pomocą wzoru: RW0 b a x : n gdzie: b wartość rocznego terminowego świadczenia otrzymywanego z góry przez osobę w wieku x, RW 0 - kwota udzielonego odwróconego kredytu hipotecznego określona jako część rynkowej wartości nieruchomości w momencie zawierania umowy 4, a x: n n 1 k 0 v k k p x v 1 1 r - czynnik dyskontujący, r stopa procentowa, - prawdopodobieństwo przeżycia przez osobę x-letnią dalszych k lat. k p x Wartości terminowych świadczeń pieniężnych otrzymywanych z odwróconego kredytu hipotecznego zostały policzone dla wybranych miast Polski 5 oraz dla wybranych miast europejskich. Policzono wartości świadczeń wypłacanych przez 15 i 20 lat dla 65 letniego kredytobiorcy, niezależnie od płci. Skorzystano zatem z tablic trwania życia dla obu płci łącznie (dla rynku polskiego z roku 2013, natomiast dla wybranych miast europejskich z lat ). W 4 w wielu krajach jest to 50% rynkowej wartości nieruchomości w momencie zawierania umowy odwróconego kredytu hipotecznego 5 Wybrano tutaj pięć największych miast Polski, dzielnicę Wrocławia Gaj, jako reprezentanta osiedla zabudowanego blokami z wielkiej płyty oraz mniejsze miejscowości z powiatu dolnośląskiego (Oławę liczącą 30 tys. mieszkańców i oddaloną o 25 km od Wrocławia, Oleśnicę liczącą 37 tys. mieszkańców i oddaloną o 27 km od Wrocławia, Siechnice liczące 4 tys. mieszkańców i oddalone 11 km od Wrocławia oraz Wysoką wieś bezpośrednio graniczącą z Wrocławiem) 6 dostępnych na

8 obliczeniach wykorzystano także ceny transakcyjne nieruchomości mieszkaniowych oraz oprocentowanie kredytów hipotecznych z roku 2013 (European Mortgage Federation, 2014). Do obliczeń przyjęto taką sama wielkość nieruchomości mieszkaniowej (tj. o powierzchni 50 mkw). Ponadto w obliczeniach nie uwzględniono prowizji i innych kosztów pobieranych przez bank, indeksacji wypłacanych świadczeń, ani kosztów ubezpieczenia nieruchomości. Płatność jednorazową policzono jako połowę wartości nieruchomości, gdyż we wszystkich obliczeniach za przyjęto 0,5. Wyniki przeprowadzonych obliczeń zostały wyrażone w euro w celach porównawczych i zaprezentowane w tabelach 1 i 2. Analizując wartości terminowych świadczeń pieniężnych otrzymywanych z odwróconego kredytu hipotecznego, przedstawionych w tabeli 1, należy zauważyć, że osoby posiadające nieruchomość mieszkaniową w Warszawie mogą spodziewać się najwyższych świadczeń, natomiast w pozostałych największych miastach Polski są one na nieco niższym poziomie. Na zdecydowanie jednak niższe świadczenia mogą liczyć mieszkańcy miejscowości oddalonych od Wrocławia o około 26 km, natomiast im bliżej Wrocławia położone są nieruchomości, tym otrzymywane powinno być wyższe. Znaczna różnica wypłacanych świadczeń pomiędzy kredytobiorcami zamieszkującymi mniejsze miejscowości a duże miasta, może powodować, że dla osób z mniejszych miejscowości oferta odwróconego kredytu hipotecznego nie będzie atrakcyjna. Zauważyć należy także, iż niewiele różnią się świadczenia wypłacane przez 15 i 20 lat, co oznacza, że z punktu widzenia kredytobiorcy bardziej korzystne będzie podpisanie umowy na dłuższy okres.

9 Tabela 1. Wartości terminowych świadczeń na 15 i 20 lat z odwróconego kredytu hipotecznego dla wybranych miast Polski Miasto Powierzchnia mieszkania (w mkw) Cena 1 mkw na rynku wtórnym Wartość mieszkania Terminowe na 20 lat dla 65 letniego kredytobiorcy Roczne Miesięczne Terminowe na 15 lat dla 65 letniego kredytobiorcy Roczne Miesięczne Kraków Poznań Gdańsk Warszawa Wrocław Wrocław Gaj Wysoka Siechnice Oława Oleśnica Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS, Amron-Sarfin oraz danych udostępnionych przez Kancelarię Rzeczoznawców Majątkowych iccs Sp. Z o.o. Przyglądając się wynikom zaprezentowanym w tabeli 2 nietrudno zauważyć, iż we wszystkich wybranych do badania miastach europejskich (poza Lizboną) wartość świadczenia wypłacanego z odwróconego kredytu hipotecznego jest wyższa niż dla mieszkańców Warszawy. Jest to konsekwencją niższych cen na rynku nieruchomości w Warszawie, wyższym oprocentowaniem kredytów hipotecznych na rynku polskim oraz trwaniem życia. Warto zauważyć, iż w Pradze wartości świadczeń są zdecydowanie wyższe w porównaniu z Warszawą, a położenie geograficzne tych miast jest porównywalne (Europa Środkowo- Wschodnia). Na najwyższe mogą liczyć mieszkańcy Monachium.

10 Tabela 2. Wartości terminowych świadczeń na 15 i 20 lat z odwróconego kredytu hipotecznego dla wybranych miast Europy Terminowe Terminowe na na 20 lat dla lat dla 65 letniego letniego kredytobiorcy kredytobiorcy Miasto Powierzchnia mieszkania (w mkw) Cena 1 mkw na rynku wtórnym (w EUR) Wartość mieszkania Roczne Miesięczne Roczne Miesięczne Warszawa Lizbona Praga Rzym Mediolan Wiedeń Salzburg Monachium Berlin Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z: European Mortgage Federation, W celu podjęcia próby oceny przydatności odwróconego kredytu hipotecznego policzono jeszcze lukę emerytalną dla województw 7, w których położone są miasta wyszczególnione w tabeli 1. Na potrzeby niniejszego opracowania lukę emerytalną zdefiniowano jako różnicę pomiędzy przeciętną miesięczną emeryturą a przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem. Zestawiając wartości luki emerytalnej (tabela 3) z wartościami świadczeń z tabeli 1 można zauważyć, iż choć wartości tych świadczeń nie pokrywają w pełni luki emerytalnej, to w znacznym stopniu ją zmniejszą. Można zatem stwierdzić, iż w przypadku osób mieszkających w dużych miastach Polski dzięki świadczeniom wypłacanym z odwróconego kredytu hipotecznego poziom życia tylko nieznacznie się obniży po zakończeniu aktywności zawodowej. 7 Dostępne były średnie wartości wypłacanych świadczeń emerytalnych w podziale na województwa, a nie na duże miasta

11 Tabela 3. Wartości luki emerytalnej dla wybranych województw w Polsce Województwo Przeciętne miesięczne wynagrodzenie Przeciętna miesięczna emerytura Luka emerytalna MAZOWIECKIE 1164,24 498,88-665,36 MAŁOPOLSKIE 871,76 466,78-404,97 WIELKOPOLSKIE 857,39 467,16-390,23 KUJAWSKO-POMORSKIE 810,26 451,05-359,22 DOLNOŚLĄSKIE 943,62 440,38-503,24 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z GUS (Bank Danych Lokalnych, PODSUMOWANIE Przeprowadzone badanie oraz poruszona w artykule kwestia demograficzna wskazują jednoznacznie na konieczność korzystania z dodatkowych form zabezpieczenia emerytalnego przez osoby starsze, które zakończyły już aktywność zawodową. Odwrócony kredyt hipoteczny to produkt przeznaczony dla osób, które posiadają prawo do nieruchomości. Dlatego też warto rozważyć zakup nieruchomości w okresie aktywności zawodowej, aby w wieku emerytalnym upłynnić kapitał w niej zamrożony i zwiększyć dochody w okresie przebywania na emeryturze. Biorąc pod uwagę zmieniające się przywiązanie do miejsca, miasta, co wiąże się z coraz częstszym przemieszczaniem się ludności, można stwierdzić, iż nieruchomość mieszkaniowa, którą jeszcze niedawno uważano za dobro przechodzące z pokolenia na pokolenie w każdej rodzinie, staje się dobrem jednego pokolenia. Takie podejście będzie sprzyjało rozwojowi odwróconego kredytu na rynku polskim. LITERATURA European Commision. (2014). The 2015 Ageing Report. European Economy, European Mortgage Federation. (2014). A review of europe s mortgage and housing markets. Góra, M. (2003). System emerytalny. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Ministerstwo Finansów. (2011). Założenia do projektu ustawy o odwróconym kredycie hipotecznym. Nakajima, M., Telyukova, I. A. (2013). Reverse Mortgage Loans: A quantitative analysis, Working Paper No , Research Department, Federal Reserve Bank Of Philadelphia, June 4.

12 Reifner, U., Clerc-Renaud, S., Pérez-Carrillo, E.F., Tiffe, A., Knobloch, M. (2009). Study on Equity Release Schemes in the EU, Part I: General Report, Institut für Finanzdienstleistungen e.v. Rutecka, J. (2014). Dodatkowe zabezpieczenie emerytalne charakterystyka i czynniki rozwoju. W: W. Ronka-Chmielowiec (red.), Ubezpieczenia wobec wyzwań XXI wieku. Prace Naukowe UE, Wrocław, nr 342. Sarfin-Amron. (2015). Ogólnopolski raport o kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomości. 4/2014. Skałba, M. (1999). Ubezpieczenia na życie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowo- Techniczne. Szumlicz, T. (2015). Ubezpieczenie w polityce społecznej, Teksty i komentarze. Warszawa: Fundacja Instytut Zarządzania Ryzykiem Społecznym. Ustawa z dnia 23 października 2014 roku o odwróconym kredycie hipotecznym, Dz.U. z 2014r. poz