Wpływ literatury na rozwój i wychowanie dzieci

Transkrypt

1 Wpływ literatury na rozwój i wychowanie dzieci W trakcie swego rozwoju dziecko napotyka na różne stresowe sytuacje i to, jak je rozwiąże, zależy od tego, jakie strategie radzenia sobie obierze. Radzenie sobie z nieprzyjemnymi reakcjami wegetatywnymi prowadzi np. do ucieczki w choroby. Mogą być to patologiczne strategie nawyków ruchowych służących redukcji napięcia tj.obgryzanie paznokci, wyrywanie włosów, samouszkodzenia. Strategie emocjonalne pobudzają do powstania reakcji np. błaznowanie. Ucieczkowe powodują ucieczkę od problemu np. w uzależnienia, także od komputera i gier itp. Stosowane przez pedagogów i terapeutów bajki terapeutyczne odwołują się do mechanizmów związanych z konstruowaniem obrazu siebie i świata oraz technik habituacji oswajania, odwrażliwiania desensytyzacji, naśladownictwa czy identyfikacji. Małe dziecko, będąc w sytuacji, która wyzwala silne emocje strachu czy później lęku, wstydu, poczucia winy czy złość, gwałtownie reaguje pojawiają się określone zachowania, dziecko często wypiera je w formie projekcji na inną osobę, zabawkę, itd. W tej sytuacji wspieranie poprzez bajki terapeutyczne jest dziecku bardzo potrzebne. Wyodrębniono bajki relaksacyjne, psychoedukacyjne i psychoterapeutyczne. Kryterium podziału opiera się na dominującej technice użytej dla jej skonstruowania. Przeznaczone są dla dzieci w wieku od 4 do 9 lat. Bajki relaksacyjne wspierają dziecko w rozwoju, wizualizując pozytywne obrazy mające na celu wywołanie uspokojenia, odprężenia ( Modlicka M., 1999). Opierając się na treningu autogennego Schulca, którego celem jest redukcja napięcia mięśniowego wypracowano model bajki, która ma za zadanie obniżenie napięcia poprzez wizualizację. Wizualizacja wyzwala określone stany emocjonalne, tonizujące napięcie. Sytuacje przedstawiane w historyjkach, trwające od 3 do 7 minut, powinny uspokajać, nie mogą w nich występować elementy przemocy. Nie należy stosować bajek w stanie gorączki, choroby czy też w stanie silnego wzburzenia. Osoba czytająca lub opowiadająca taką bajkę musi być spokojna, opowiadanie może być monotonnym, niezbyt głośnym przemawianiem do wyobraźni dziecka. Treść powinna sprzyjać poczuciu bezpieczeństwa. Przebieg wydarzeń powinien koncentrować się wokół przeżywanych doznań. Treść w sposób naturalny, powinna sprzyjać przyjęciu wygodnej pozycji ciała, rozluźnieniu i wystąpieniu rytmicznego oddechu. W części pierwszej, początkowej, występują elementy uspokajające, rozluźniające. W drugiej,środkowej wyzwalamy stan bezwładu i ciepła, by potem w ostatniej części przejść do elementów wywołujących przypływ energii, rześkość i radość życia. Na końcowym etapie dobrze jest zobrazować to obrażeniami związanymi z wodą, kąpielom, wodospadem, lataniem. Obrazy te powinny zawierać struktury: wzrokową, słuchową, czuciową, a także o ile to możliwe, zapachową. Dominującymi kolorami tworzonych wyobrażeń powinny być zielony i niebieski, którym to przypisuje się znaczenie kojące. Zarówno opisywane zdarzenia, jak i wybór bohatera dobrze jest kojarzyć ze światem roślinnym, zwierzęcym, światem znanym dziecku. Elementy związane ze sferą

2 słuchową dotyczyć powinny np. wolnego, niezbyt głośnego szumu fal czy też podmuchu wiatru, odgłosów cichego śpiewania, wibracji powietrza, jakie wydaje muszla, echo itp. Czuciowa sfera powinna obejmować doznania zmysłowe związane z dotykiem, położeniem ciała, odczuwaniem wewnętrznego rytmu ciała, a węchowa przywoływać znane i przyjemne zapachy (Modlicka M., 1999). Bajki znajdują zastosowanie w profilaktyce i terapii w przedszkolach, także w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo. Wskazane są logopedom w ich indywidualnej pracy z dzieckiem jako element wstępny, rozluźniający, redukujący napięcie. Bajka terapeutyczna (psychoedukacyjna lub psychoterapeutyczna) to opowiadanie fantastyczne, którego fabuła dotyczy sytuacji wzbudzających lęk. Są następujące sposoby oddziaływania na bohatera bajkowego: konkretyzację i racjonalizację doznawanych lęków, wzmacnianie poczucia własnej wartości, uczenie myślenia pozytywnego. Bajki psychoedukacyjne mają na celu redukcję nieprzyjemnego napięcia emocjonalnego spowodowanego sytuacjami trudnymi, które dziecko doświadcza w życiu realnym bądź tym wyobrażonym, często zaszczepionym lękiem przez filmy horrory, groźne wydarzenia, których współcześnie nie brakuje (Ellis A., 1999). Bajki te pomagają w procesie zmiany reprezentacji problemu, ponieważ pojawia się w umyśle dziecka inny sposób myślenia. Użycie w tekście symboli pozwala na samodzielne ich odnoszenie do własnych doświadczeń. Dziecko odnajduje w tych bajkach swój sposób myślenia i zachowania, a jednocześnie poznaje wzory innego działania. Bajki stymulują empatię, pokazują, jak ważne są dobre emocje z innymi. Bajkowy bohater przeżywa sytuację trudną, analogiczną do tej, w której znajduje się dziecko. Zdarzenia są przeniesione w świat bajkowy i są realne. Bohaterowie bajek to małe dzieci, zwierzątka czy zabawki. Bajki psychoedukacyjne wspierają rozwój dziecka głównie w aspekcie poznawczym. Oddziałują na procesy intelektualne poprzez: (Modlicka M.,1999) oswajanie z sytuacją zagrożenia, zapoznanie z sytuacją tak trudną, że staje się ona dlań zrozumiałą; zapoznają ze słownictwem pozwalającym etykietować doznania, tym samym sprzyjają ich uświadamianiu, wizualizując treść i nadając mu w ten sposób znaczenie emocjonalne; wyjaśniają związki przyczynowo-skutkowe między zdarzeniem a doznawaniem emocji; racjonalizują problem,obrazują inny sposób myślenia o sytuacji; pokazują wzory skutecznego działania, myślenia, innego odczuwania ( strategie radzenia sobie); przedstawiają różne przeszkody, zachęcają do działania, mówienia o trudnościach, poszukiwania sposobu rozwiązania; uczą pozytywnego myślenia.

3 Bajki psychoterapeutyczne mają dziecku dać wiedzę do radzenia sobie w sytuacji trudnej, wsparcie emocjonalne oraz mają kompensować braki w zaspokajaniu podstawowych potrzeb poprzez zastępcze danie bezpieczeństwa, miłości, przynależności czy też uznania, mają też redukować lęki. Łączy w sobie walory bajki psychoedukacyjnej, czyli wspiera poznawczo, ale także emocjonalnie. Dlatego bajki te, mają dłuższą fabułę, bohater otrzymuje szereg wzmocnień, zawsze odnosi sukces. Wg. Molickiej J. (1999) w bajkach tych wspieranie emocjonalne polega na: przekonaniu dziecka,że nie jest samo,że inni też podobnie czują, myślą i zachowują się; umożliwieniu wyżalenia się, ekspresji uczuć poprzez wizualizację tekstu, w ten sposób dziecko ponownie doświadcza emocji;w rezultacie dokonuje się ich redukcja ( wyrzucenie z siebie zalegających emocji wraz ze zrozumieniem ich oraz wyzwalających je czynników może powodować trwałe ich obniżenie); doraźnej zmianie samopoczucia poprzez pokazanie, że inni są w podobnej sytuacji ( często gorszej). Wspieranie emocjonalne polega odbudować pozytywną samoocenę, gdyż inni podobnie postępują, obniżyć napięcie emocjonalne poprzez ekspresję i poprawienie samopoczucia. Według tej samej autorki zastępcze zaspokojenie potrzeb (bezpieczeństwa, miłości, przynależności, uznania) powoduje: odbudowanie pozytywnego obrazu siebie; wzbudzenie nadziei, co pozwala odraczać natychmiastową gratyfikację. Najważniejsza ich rola polega na identyfikacji z bohaterem bajkowym, oraz redukcję napięcia tkwiącego w niezaspokojonych potrzebach. Bajki psychoterapeutyczne, dając dziecku wsparcie poznawcze i emocjonalne oraz kompensację, sprzyjają obniżaniu lęków poprzez mechanizmy wewnętrzne, takie jak: internalizacja, naśladownictwo,identyfikacja, odwrażliwianie i oswajanie z trudną sytuacją. Bajka psychoterapeutyczna pomaga zbudować poczucie skuteczności oraz przygotowuje do sytuacji trudnych, daje wsparcie co umożliwia ekspresję uczuć i kompensuje niezaspokojone potrzeby, wpływa też na kształtowanie się poczucia własnej wartości i rozbudzenie nadziei. Niezaspokojona potrzeba miłości i przynależności rodzi lęk przed odrzuceniem i dlatego bohater bajkowy jest wart miłości i ją otrzymuje. Przy niezaspokojonej potrzebie uznania, akceptacji rodzi się poczucie mniejszej wartości. Dlatego bohater bajkowy nie jest bez skazy. Boi się, ale dokonuje takich czynów, które pozwalają mu zdobyć szacunek, podziw i uznanie. Bajki psychoterapeutyczne są formą pomocy, taką o której można powiedzieć, że jest pomaganiem samemu sobie. Dziecko oswaja się z różnymi sytuacjami, nienarzucający mu się wzoru postępowania, ale sugerującymi różne sposoby myślenia, odczuwania i działania, a podobieństwo dotyczy wyłącznie sytuacji trudnej. Niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa wyzwala często lęk przed ciemnością, pożarciem przez dzikie zwierzęta itp. W bajce kompensacja tej potrzeby polega na formie budowania poczucia,że dziecku nic nie zagraża, ponieważ ktoś zawsze

4 pomoże, ktoś czuwa i nie pozwoli zrobić mu krzywdy. W sytuacjach tj. śmierć, kalectwo czy rozwód rodziców, poprzez bajkę terapeutyczną pomaga się dzieciom zaakceptować to, co się wydarzyło, a na co nie miały żadnego wpływu. W bajkach psychoterapeutycznych użycie metafor pozwala na dotarcie do właściwego adresata, wiec bajki te nie przestrasza tych dzieci, których te problemy nie dotyczą. Okres przedszkolny i młodoszkolny jest bardzo ważny dla kształtowania się strategii radzenia i dlatego wsparcie poprzez bajkę terapeutyczną jest takie istotne. Bajki te służyć też mogą terapii. Dzieci doświadczają sytuacji trudnych, a często i traumatycznych, możemy do nich zaliczyć rozwód, śmierć, alkoholizm rodziców, chorobę, zabieg okaleczający, ale ratujący życie, a także przemoc fizyczną czy seksualną. Bajka terapeutyczna jest wówczas jedną z metod w pracy terapeuty. Może on posługiwać się nią w celu uwolnienia dziecka od poczucia winy, pobudzenia, tak by potrafiło mówić o zdarzeniu, mogło wyrzucić z siebie wszelkie nagromadzone uczucia. W bajkach terapeutycznych, w niektórych przypadkach stosuje się technikę opartą na implozji. Terapia ta polega na wywoływaniu lęku u dziecka poprzez wyobrażenie sobie sytuacji, przedmiotów, zwierząt czy postaci, których najbardziej dziecko się obawia. Zachowania lękowe tutaj mogą być wywołane unikaniem sytuacji wzbudzających niepokój. Często konfrontacja z sytuacją zagrażającą, podczas której pacjent doznaje lęku, a jednocześnie nie doznaje żadnej szkody, wygasza reakcję lękową. Wiele dzieci, słuchając czy oglądając przerażające historie w obecności matek lub innych dzieci, silnie je przeżywa i od tej pory Baba Jaga czy inne potwory już ich tak nie przerażają. Dotyczy to nie wszystkich dzieci. Te wrażliwe, o których była mowa, które cechują się gotowością do reagowania lękiem, mogą w takiej sytuacji nabawić się lęku czy nawet doświadczyć traumy. Dlatego przy stosowaniu tej metody trzeba być bardzo ostrożnym. Uważam, że bajkoterapia jest jedną z najlepszych metod terapeutycznych stosowaną wobec dzieci w wieku przedszkolnym. Terapia poprzez literaturę nazywa się biblioterapią. Terapia ta polega na rozbudzeniu u dziecka nie tylko wyobraźni, ale też przeżywaniu losów bohaterów i wcielaniu się w ich postacie. Dziecko jednocześnie przeżywa i analizuje własne problemy. Biblioterapia jest więc metodą psychoterapeutyczną, która odbudowuje w dziecku swój wizerunek, obraz świata oraz niweluje różnego rodzaju napięcia emocjonalne. Terapia jest adresowana przeważnie do dzieci będących w wieku młodoszkolnym, przedszkolnym, ale też młodzieży i ludzi starszych. W metodzie tej stosuje się różne środki terapeutyczne takie jak: książki,albumy oraz różne publikacje literackie. Książka pomaga dziecku w zmaganiu z problemami, redukuje lęki, motywuje do działania, wzmacnia wiarę we własne możliwości. Biblioterapia oddziaływuje na sfery życia dziecka takie jak: sferę intelektualną, społeczną, emocjonalną oraz na jego zachowanie ucząc działań społecznie pozytywnych. Literatura oddziaływuje na dziecko dzięki mechanizmowi identyfikacji poprzez odbiór dosłowny, refleksyjny, a czasami nawet symboliczny. Odpowiednio dobrane książki mogą kształtować osobowość dziecka, jego poglądy, postawy i role

5 życiowe. Biblioterapia polega również na prowadzaniu rozmów na temat problemów ukazanych w książkach i sposobów ich rozładowania. Dziecko za pomocą literatury może kompensować ważne potrzeby np. Ruch, kontakty interpersonalne, uznanie i inne formy aktywności. Biblioterapia może być wykorzystana w pracy z dziećmi nieśmiałymi, które czują się samotne. Przez poznanie bohatera książkowego mogą mieć namiastkę przyjaźni i wiary w sukces. W terapii przez literaturę bardzo dużą rolę odgrywa bajkoterapia. Wspiera ona również dziecko w rozwoju, umożliwia ekspresję uczuć, zastępczo zaspokaja potrzeby, sprzyja odbudowaniu obrazu siebie. Wspieranie to polega na wspieraniu, uzmacnianiu, korygowaniu i modyfikowaniu zasobów dziecka. Bajki terapeutyczne stawiają sobie za cel redukcję lęków poprzez wspieranie dziecka w trudnych sytuacjach. Wspieranie poprzez bajki pozwala efektywniej radzić sobie w sytuacjach stresowych. Lęk tworzy się na bazie strachu i zagrożenia. Strach jest odpowiedzią organizmu na zagrożenie związane z trudną sytuacją, bądź takim bodźcem, jakim jest ból. Lęk uruchamia myśli, napięcie emocjonalne, w efekcie wyzwala reakcje wegetatywne. Ta silna emocja powstaje w wyniku negatywnych i traumatycznych przeżyć. Niezaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa i miłości, przynależności, uznania także rodzi lęk. Poczucie mniejszej wartości tworzy się w wyniku braku uznania sukcesów dziecka i jego akceptacji przez rodziców. Radzenie sobie ze stresem przybiera formę wyboru strategii działania. Opracowała : mgr Małgorzata Kędziora Bibliografia: 1.M. Knapik W. A. Sacher, 2004, Sztuka w edukacji i terapii 2.E. J. Konieczna, 2006, Arteterapia w teorii i praktyce 3.J. Gładyszewska-Cylulko, 2007, Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych