Opracowanie Teresa Chwalińska Korekta Jolanta Polańska. Projekt okładki Jacek Wilk Skład Paweł Szewczyk. Copyright by Piątek Trzynastego, Łódź 2004

Transkrypt

1 1

2 Opracowanie Teresa Chwalińska Korekta Jolanta Polańska Projekt okładki Jacek Wilk Skład Paweł Szewczyk Copyright by Piątek Trzynastego, Łódź 2004 ISBN PIĄTEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo Michał Koliński i Michał Wiercioch Łódź, ul. Henryka Sienkiewicza 61 tel./fax (0-42) , , tel (06) infolinia: (codziennie 8-22, także sms), gg , kot@piatek13.com.pl Łódź Wydanie I rok: rzut: ostatnia liczba Druk i oprawa: PIĄTEK TRZYNASTEGO Drukarnia Łódź, ul. Paradna 3 tel (06) Printed in Poland 2

3 SPIS TREŚCI BIBLIA Wiadomości wstępne Nazwa Podział Biblii Powstanie Język Gatunki w Biblii Monteizm Przekłady Biblii Wybrane księgi Starego Testamentu Księga Rodzaju Księga Wyjścia Księga Hioba Księga Koheleta Księga Psalmów Wybrane księgi Nowego Testamentu Ewangelie Przypowieści biblijne Gatunek przypowieść Funkcje przypowieści O siewcy O miłosiernym Samarytaninie O synu marnotrawnym

4 Hymn o miłości Apokalipsa św. Jana Postaci biblijne Frazeologizmy o biblijnym rodowodzie Nawiązania wybrane utwory Wisława Szymborska Na wieży Babel Tadeusz Różewicz Chaskiel LITERATURA GRECJI I RZYMU Wiadomości wstępne Nazwa epoki Periodyzacja antyku Filozofia antyczna Greccy filozofowie przyrody Sokrates Sofiści Sceptycy Stoicy Epikurejczycy Platon Arystoteles Cynicy Wierzenia starożytnych Greków Bogowie greccy Mity wiadomości wstępne

5 Gatunek mit Podział mitów Funkcje mitów Topos i archetyp Wybrane mity greckie Narodziny świata Mit o Prometeuszu Mit o Niobe Mit o Syzyfie Mit o Orfeuszu i Eurydyce Mit o Dedalu i Ikarze Mit o Heraklesie Mit o wojnie trojańskiej Tułaczka Odyseusza Związki frazeologiczne i wyrazy wywodzące się z mitologii 67 Homer Kwestia homerycka Iliada Iliada jako przykład eposu klasycznego Odyseja Teatr i dramat w starożytnej Grecji Narodziny dramatu Teatr i aktorzy Tragedia jako gatunek Zadanie tragedii

6 Budowa tragedii antycznej Rola chóru Zasada trzech jedności Zasada decorum Związek tragedii z mitem Antygona Sofoklesa Problematyka tragedii Charakterystyka bohaterów Racje Kreona i Antygony Bohater tragiczny Istota konfliktu tragicznego Konflikty w dramacie Liryka grecka Safona Anakreont Tyrtajos Symonides Ezop Liryka rzymska Horacy Wergiliusz Owidiusz Nawiązania wybrane utwory Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Nike Zbigniew Herbert Nike, która się waha

7 ŚREDNIOWIECZE Wiadomości wstępne Czas trwania epoki Nazwa epoki Hasła epoki Charakter epoki Style w architekturze Styl romański Styl gotycki Średniowieczne malarstwo Średniowieczna rzeźba Średniowieczne szkolnictwo Systemy filozoficzne wieków średnich Scholastyka Augustynizm Tomizm Franciszkanizm Średniowieczna historiografia (dziejopisarstwo) Kronika Galla Anonima Kronika polska Wincentego Kadłubka Kronika Janka z Czarnkowa Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza Gatunek kronika Średniowieczna literatura parenetyczna

8 Średniowieczne wzorce osobowe Wzorzec religijny (asceta i święty) Legenda o świętym Aleksym Gatunek legenda Wzorzec świecki (doskonały rycerz) Pieśń o Rolandzie Gatunek chanson de geste Wzorzec świecki (władca) Król Bolesław Chrobry Król Bolesław Krzywousty Najstarsze zabytki języka polskiego Bogurodzica Lament świętokrzyski Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią O zachowaniu się przy stole Satyra na leniwych chłopów Dzieje Tristana i Izoldy Źrodła historii i elementy mitu Miłość dworska w średniowieczu Wizja miłości Bohaterowie Narracja w utworze Gatunek romans Franciszek Villon Wielki testament

9 Gatunek testament Dante Alighieri Boska komedia Cechy średniowieczne i renesansowe utworu Dramat średniowiecza Misteria Moralitety Miracle Intermedia Cechy literatury średniowiecza Nawiązania wybrane utwory Kazimiera Iłłakowiczówna Opowieść małżonki świętego Aleksego Stanisław Grochowiak Święty Szymon Słupnik Miron Białoszewski Stara pieśń na Binnarową RENESANS Wiadomości wstępne Ramy chronologiczne epoki Nazwa epoki Antropocentryczny charakter epoki Prądy epoki Wynalezienie druku Renesans w Polsce Poglądy filozoficzne nawiązania do filozofii antycznej 182 9

10 Epikurejczycy Platon Arystoteles Stoicy Sztuka renesansu Francesco Petrarka Sonety do Laury Gatunek sonet Giovanni Boccaccio Sokół Gatunek nowela William Szekspir Makbet Bohaterowie Historiozofia Szekspira Cechy dramatu szekspirowskiego Mikołaj Rej Krótka rozprawa między trzema osobami Zarzuty wobec duchowieństwa Zarzuty wobec szlachty Sytuacja chłopów Bohaterowie Język i styl utworu Gatunek dialog Żywot człowieka poczciwego

11 Parenetyczny charakter utworu Ideał szlachcica-ziemianina Rola natury Obraz wsi Język i styl utworu Gatunek zwierciadło Źwierzyniec Podsumowanie twórczości Mikołaja Reja Jan Kochanowski Fraszki Tematyka fraszek Gatunek fraszka Pieśni Gatunek pieśń Psałterz Dawidów Psalm 130 ( Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie ) 242 Kreacja podmiotu Wizerunek Boga Kształt artystyczny Znaczenie Psałterza Dawidów Treny Cykliczny charakter Trenów Podmiot w Trenach Kompozycja cyklu Kryzys światopoglądowy w Trenach

12 Wiersz Trenów Gatunek tren Inni o Trenach Kochanowskiego Odprawa posłów greckich Źródła tragedii Temat i jego ujęcie Charakterystyka bohaterów Odniesienia do Polski Utwór jako przykład tragedii renesansowej Rola chóru Styl i język utworu Posumowanie twórczości Jana Kochanowskiego Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej Postulaty sformułowane przez Modrzewskiego Gatunek traktat Podsumowanie twórczości Andrzeja Frycza Modrzewskiego Piotr Skarga Kazania sejmowe Styl utworu Gatunek kazanie Podsumowanie twórczości Piotra Skargi Szymon Szymonowic Żeńcy

13 Gatunek sielanka Podsumowanie twórczości Szymona Szymonowica. 283 Mikołaj Sęp-Szarzyński Sonet IV O wojnie naszej Sonet V O nietrwałej miłości Metafizyczny charakter poezji Gatunek sonet Podsumowanie twórczości Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego Nawiązania wybrane utwory Bolesław Leśmian Urszula Kochanowska BAROK Wiadomości wstępne Nazwa epoki Ramy chronologiczne epoki Epoka antytetyczna Rola Kościoła Filozofia epoki Kartezjusz Blaise Pascal Kierunki w poezji baroku Poezja metafizyczna Manieryzm Gongoryzm (kultyzm)

14 Marinizm Konceptyzm Préciosité Sztuka baroku Środki artystyczne popularne w baroku Przedstawiciele europejskiego baroku Giambattista Marino Miguel de Cervantes Lope de Vega Pedro Calderon de la Barca Pierre Corneille Jean Racine Molier John Milton Jean de La Fontaine Barok w Polsce Pierre Corneille Cyd Transformacja legendy Bohaterowie Gatunek tragikomedia Polskie tłumaczenia Cyda Molier Skąpiec Bohaterowie

15 Skąpiec jako komedia charakterów Skąpiec jako studium psychologiczne Skąpiec jako dramat rodzinny Gatunek komedia Świętoszek Podłoże komedii Bohaterowie Źródła komedii Świętoszek jako satyra Artyzm komedii Cechy komedii Moliera Nurty w polskiej literaturze baroku Nurt dworski Jan Andrzej Morsztyn Do trupa Niestatek Cuda miłości Nagrobek Perlisi Podsumowanie twórczości Jana Andrzeja Morsztyna Daniel Naborowski Marność Krótkość żywota Cnota grunt wszystkiemu Do Anny Na oczy królewny angielskiej

16 Podsumowanie twórczości Daniela Naborowskiego. 349 Nurt dworski wnioski Nurt ziemiański Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki Gatunek pamiętnik Podsumowanie twórczości Jana Chryzostoma Paska 356 Wacław Potocki Nierządem Polska stoi Pospolite ruszenie Zbytki polskie Transakcja wojny chocimskiej Gatunek epos Podsumowanie twórczości Wacława Potockiego Nurt ziemiański wnioski Nawiązania wybrane utwory Wisława Szymborska Kobiety Rubensa OŚWIECENIE Wiadomości wstępne Ramy chronologiczne epoki Nazwa epoki Hasło epoki Idee oświecenia. Myśl filozoficzna Racjonalizm

17 Stosunek ludzi epoki do Boga Empiryzm Sensualizm Idea powrotu do natury Jana Jakuba Rousseau Wolterianizm Światopogląd oświecenia Osiągnięcia epoki Gatunki literackie popularne w epoce Prądy artystyczne Klasycyzm Sentymentalizm Rokoko Sztuka oświecenia Oświecenie w Polsce Sytuacja polityczna Pionierzy postępu Kultura za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego Ignacy Krasicki Bajki Gatunek bajka Satyry Gatunek satyra Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Utwór jako powieść edukacyjna

18 Cel utworu Budowa powieści, narracja Gatunek powieść Monachomachia Tytuł utworu Obraz duchowieństwa Komizm w utworze Przyjęcie utworu Gatunek poemat heroikomiczny Podsumowanie twórczości Ignacego Krasickiego Adam Naruszewicz Twórczość Stanisław Trembecki Twórczość Teatr w dobie polskiego oświecenia Komediopisarze Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła Geneza komedii Charakterystyka postaci Bohaterowie Przyjęcie utworu Powrót posła jako komedia polityczna Gatunek komedia Sentymentalizm

19 Franciszek Karpiński Do Justyny. Tęskność na wiosnę Laura i Filon Gatunek sielanka Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta Gatunek żal Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim Publicystyka Sejmu Czteroletniego Stanisław Staszic Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego Przestrogi dla Polski Hugo Kołłątaj Do Stanisława Małachowskiego (...) Anonima listów kilka Franciszek Salezy Jezierski Katechizm o tajemnicach rządu polskiego Józef Wybicki Pieśń legionów polskich we Włoszech Nawiazania wybrane utwory Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Laura i Filon

20 20

21 BIBLIA Wiadomości wstępne Nazwa nazwa wywodzi się od greckiego słowa biblios, które oznacza łodygę papirusu; greckie słowo biblion, lm. biblia oznacza zwój papirusu, czyli księgi inna nazwa Pismo Święte Podział Biblii Biblia dzieli się na: Stary Testament (46 ksiąg od powstania świata do narodzin Chrystusa pisma judaistyczne) Nowy Testament (27 ksiąg od narodzenia Chrystusa po Apokalipsę św. Jana pisma chrześcijańskie) Słowo testament wywodzi się z łac. testamentum przymierze W Starym i Nowym Testamencie wyróżnia się trzy rodzaje ksiąg: 21

22 księgi historyczne ST Pięcioksiąg Mojżesza księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa NT Ewangelie: św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza, św. Jana oraz Dzieje Apostolskie księgi dydaktyczne (mądrościowe) ST księgi: Hioba, Przysłów, Psalmów, Mądrości, Koheleta NT Listy św. Pawła, Listy św. Jana, Listy św. Judy i inne listy księgi prorocze (prorockie) ST księgi: Izajasza, Ezechiela, Daniela, Jeremiasza NT Apokalipsa św. Jana Powstanie Stary Testament powstawał od XIII w. p.n.e. do I w. n.e. Nowy Testament powstawał między 51 a 96 r. n.e. Język Stary Testament został napisany w trzech językach: greckim, hebrajskim, aramejskim 22

23 Nowy Testament został napisany w języku greckim (z wyjątkiem pierwszej wersji Ewangelii św. Łukasza, która mogła być spisana w języku aramejskim) Gatunki w Biblii kazanie tren tekst prorocki pieśń hymn poemat psalm przypowieść (parabola) apokalipsa list saga rodu modlitwa Monoteizm religia chrześcijańska ma charakter monoteistyczny monoteizm oznacza wiarę w jednego boga 23

24 Przekłady Biblii Septuaginta przekład siedemdziesięciu pierwszy przekład Starego Testamentu na język grecki dokonany na przełomie III i II w. p.n.e. Według legendy 70 żydowskich uczonych, niezależnie od siebie, w ciągu 70 dni przetłumaczyło ST na język grecki. Wulgata przekład na łacinę dokonany w IV wieku n.e. przez św. Hieronima Polskie przekłady: najwcześniej tłumaczono psalmy: Psałterz floriański, Psałterz puławski Biblia królowej Zofii przekład z XV wieku, zachowało się tylko 185 kart Przekłady z Wulgaty: Psałterz krakowski (1532) Nowy Testament Mikołaja Scharffenberga (1556) Biblia Leopolity (1561) Biblia Jakuba Wujka (1593 Psałterz, 1595 całe Pismo Święte) Przekłady innowiercze: Biblia brzeska (1563) Biblia nieświeska (1572) Biblia gdańska (1632) 24

25 Najważniejszymi polskimi przekładami są Biblia Jakuba Wujka oraz dwudziestowieczna Biblia Tysiąclecia tłumaczona z języków oryginalnych przez benedyktynów tynieckich. Pierwsze wydanie z 1965 roku. Wybrane księgi Starego Testamentu Księga Rodzaju (Genesis) księga przedstawia kosmogonię biblijną, czyli opis stworzenia świata i człowieka przez Boga cechy kosmogonii biblijnej: aktu stworzenia dokonuje sam Bóg świat wyłania się z chaosu Bóg stworzył świat w ciągu sześciu dni, każdy dzień to określony akt stworzenia: 1 dzień: niebo i ziemia, światłość dzień i ciemność noc 2 dzień: obłoki, chmury, deszcze 3 dzień: lądy i morza, rośliny 4 dzień: słońce, gwiazdy, księżyc 5 dzień: zwierzęta morskie i ptaki 6 dzień: pozostałe zwierzęta oraz człowiek 7 dzień: w tym dniu Bóg odpoczywał 25

26 poszczególne akty można podzielić na: akty oddzielenia (dzień pierwszy, drugi, trzeci) akty napełnienia (dzień czwarty, piąty, szósty) Bóg jako istota transcendentna istnieje na zewnątrz aktu stworzenia Bóg jest jedynym kreatorem świata Bóg stworzył świat poprzez Słowo, o czym mówi Ewangelia św. Jana Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga i Bogiem było Słowo tworzenie świata odbywa się stopniowo, jest realizacją określonej koncepcji akty stworzenia zostają przez Boga nazwane to, co Bóg stworzył, było dobre Bóg stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo człowiek to pan ziemi; Bóg kazał człowiekowi panować nad światem i całą naturą, nakazał mu kontynuować dzieło tworzenia w księdze tej opisano także historię grzechu pierwszych rodziców: Adama i Ewy, zbrodnię bratobójstwa Kain zabija Abla, potop jako karę za grzechy, arkę Noego jako znak ocalenia oraz przymie- 26

27 rza, jakie Bóg zawarł z Noem i jego potomstwem, a także zniszczenie Sodomy i Gomory Księga Wyjścia (Exodus) powołanie Mojżesza do wyprowadzenia ludu Izraela z niewoli egipskiej (Bóg objawia się Mojżeszowi w krzaku gorejącym i powierza mu misję wyzwolenia Izraelitów z niewoli oraz doprowadzenia do Ziemi Obiecanej) 40-letnia wędrówka (Bóg wielokrotnie daje ludowi znaki świadczące o tym, iż są oni narodem wybranym: przejście przez Morze Czerwone, manna z nieba dla głodujących, woda wytryskująca ze skały) przekazanie Mojżeszowi na górze Synaj kamiennych tablic z dziesięcioma przykazaniami Mojżesz nie wchodzi ze swym ludem do Ziemi Obiecanej, umiera na górze Nebo, z której ogląda Jordan i ziemię Kanaan Księga Hioba należy do ksiąg mądrościowych (dydaktycznych) bohater dotknięty nieszczęściami nie złorzeczy Bogu, lecz pokornie zgadza się z jego wolą, ufa w swoją niewinność 27

28 cierpienie Hioba nie jest w tym przypadku karą za grzechy, lecz jest próbą, jakiej poddaje go Bóg wyroki boskie są niemożliwe do poznania przez człowieka wiara w mądrość Boga, ufność zostają nagrodzone (Bóg zwrócił Hiobowi majątek i rodzinę) Hiob jest symbolem niezawinionego cierpienia, niezachwianej wiary, godności człowieka oraz pokory Księga Koheleta słowo kohelet pochodzi z języka hebrajskiego i oznacza człowieka, który przemawia na zebraniu księga ma charakter filozoficzny przedstawione są w niej rozważania nad sensem ludzkiego życia autor poszukuje drogi do prawdziwego szczęścia, ale nie znajduje jej wniosek: wszystko, co otacza człowieka, jest marnością Marność nad marnościami i wszystko marność (Vanitas vanitatum et omnia vanitas) w obliczu Boga wszelkie skarby, wartości, o które człowiek zabiega, nie mają żadnego znaczenia 28

29 cel traktatu: ugruntowanie wiary; przypominają o tym słowa epilogu: Boga się bój i przykazań Jego przestrzegaj, bo cały w tym człowiek Księga Psalmów zawiera 150 utworów tradycja przypisywała autorstwo psalmów królowi Dawidowi panującemu w latach około r. p.n.e; dziś wiemy, że był on autorem 73 psalmów, pozostałe są dziełem innych osób psalmy powstawały stopniowo od XI do III w. p.n.e. wyróżniamy psalmy: pochwalne błagalne dziękczynne lamentacyjne dydaktyczne mądrościowe prorockie królewskie 29

30 Gatunek psalm wyraz psalm pochodzi od gr. psalmos oznaczającego śpiew do wtóru harfy hebrajska pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym, utrzymana w tonie podniosłym zbiór psalmów to psałterz Werset biblijny wyodrębniony graficznie fragment tekstu, obejmujący kilka zdań stanowi całość pod względem treści i jest układem paralelnym zbudowanym z dwóch lub trzech członów (człon trzeci stanowi zwykle zakończenie dwóch poprzednich członów) Psalm 8 psalm pochwalny pochwała Stwórcy nawiązanie do relacji Bóg człowiek; pojawia się pytanie o sens istnienia człowieka, który został ukazany na tle dzieł boskich, jakimi są: niebo, gwiazdy, księżyc psalm nawiązuje do kosmogonii biblijnej przedstawionej w Księdze Rodzaju 30

31 autor twierdzi, że: człowiek został powołany przez Boga do sprawowania władzy nad światem psalm ma budowę klamrową: powtórzenie tej samej treści na początku i na końcu utworu; paralelizm składniowy, współtworzy rytmiczność utworu Psalm 1 utwór należy do grupy psalmów mądrościowych autor, posługując się kontrastem, przedstawia dwie przeciwstawne postawy ludzi wobec Boga i Jego nauki autor jest przekonany, że prawo Boże to jedyny właściwy drogowskaz w życiu (Bóg odróżni pobożnych od grzeszników; zwycięży sprawiedliwość) Wybrane księgi Nowego Testamentu Ewangelie ewangelia znaczy dobra nowina przedstawiała narodziny, życie i naukę Chrystusa, syna Bożego 31