Wykorzystanie wirtualnej platformy Laboratorium Technik Semantycznych LTS w nauce i dydaktyce

Transkrypt

1 Wykorzystanie wirtualnej platformy Laboratorium Technik Semantycznych LTS w nauce i dydaktyce ANNA PAŁKA Instytut Technik Innowacyjnych EMAG w Katowicach apalka@emag.pl ADAM PIASECKI Instytut Technik Innowacyjnych EMAG w Katowicach apiasecki@emag.pl Streszczenie W artykule przedstawiono potencjalne możliwości wykorzystania infrastruktury teleinformatycznej Laboratorium Technik Semantycznych LTS dla potrzeb prowadzenia wspólnych badań i działań edukacyjnych w zakresie technik semantycznych. Laboratorium Technik Semantycznych w Informatyce to projekt rozwojowy dotyczący nowego, a zarazem jednego z najszybciej rozwijających się obszarów informatyki. Laboratorium jest odpowiedzią na coraz większe zapotrzebowanie na realizację prac badawczych w przestrzeni wirtualnej w myśl idei cloud computing. Podstawowym celem działalności Laboratorium jest udostępnianie rozproszonego terytorialnie środowiska IT obejmującego zintegrowany sieciowo sprzęt i oprogramowanie oraz zapewnienie dostępu do zasobów wiedzy ekspertów w celu tworzenia rozwiązań wykorzystujących standardy i techniki semantyczne. Koncepcja laboratoriów wirtualnych pozwala na wyrównanie szans dostępu do nowoczesnej infrastruktury poprzez stworzenie odpowiednich warunków technicznych i organizacyjnych do zintensyfikowania w Polsce prac naukowo-badawczych i rozwojowych oraz działań dydaktycznych w zakresie technik semantycznych. Niniejszy artykuł przybliża architekturę oraz funkcjonalność Laboratorium, przedstawia charakterystykę oraz sposób korzystania z udostępnianych użytkownikom zasobów oraz możliwości wykorzystania infrastruktury LTS w nauce, dydaktyce i biznesie. 1. Wstęp W dobie społeczeństwa informacyjnego i wszechobecnych rozwiązań technologii informacyjnej prowadzenie działalności naukowej lub dydaktycznej coraz bardziej uzależnione jest od posiadanej infrastruktury teleinformatycznej. Odpowiednie

2 2 A. Pałka, A. Piasecki zaplecze sprzętowe jest czynnikiem stymulującym prace w sferze badań i rozwoju, a dostępność zasobów programowych bezpośrednio przekłada się na osiągane rezultaty. Współczesne instytucje naukowe zgłaszają rosnące zapotrzebowanie na zasoby sprzętowe dużej mocy, specjalizowane pakiety narzędziowe oraz platformy pozwalające na zdalną współpracę i dzielenie się wiedzą. Wysoki koszt budowy tego typu infrastruktury skłania do poszukiwania alternatywnych rozwiązań, które pozwoliłyby na redukcję kosztów zakupu i utrzymania zaplecza sprzętowoprogramowego. Bariery finansowe i techniczne bezpośrednio przekładają się na problem ograniczonego i nierównego dostępu do zasobów nauki. Sposobem na rozwiązanie tego typu problemu są coraz bardziej popularne laboratoria wirtualne. Laboratorium wirtualne to heterogeniczne, rozproszone środowisko, które umożliwia grupie naukowców znajdujących się w różnych lokalizacjach wspólną pracę nad wspólną grupą projektów [1]. Wirtualne laboratorium stanowi specyficzny typ środowiska pracy. Środowisko to funkcjonuje jako rozproszony system zlokalizowany w sieci Internet, którego zadaniem jest udostępnianie swoich zasobów odpowiednio do potrzeb użytkowników. Zasadniczym celem budowy tego typu laboratoriów jest zdalne, fizyczne udostępnienie przestrzeni roboczej i zasobów dla potrzeb prowadzenia wspólnych badań, ułatwienia i przyspieszenia kształcenia oraz wymiany poglądów i doświadczeń. Koncepcja laboratoriów wirtualnych pozwala na wyrównanie szans dostępu do nowoczesnej infrastruktury zarówno osób pracujących w dużych ośrodkach naukowych jak i aktywnych badaczy związanych z instytucjami pozbawionymi dostępu do tego typu zasobów. Rozwiązanie jest szczególnie obiecujące dla projektów w dziedzinach najnowszych technologii i dyscyplin inżynierskich. Więcej informacji na temat laboratoriów wirtualnych przedstawiono w pracach[1,2,3]. Przykładem platformy zgodnej z powyższą charakterystyką jest rozproszone laboratorium wirtualne powstałe w wyniku realizacji projektu Laboratorium Technik Semantycznych w Informatyce LTS. W dalszych częściach rozdziału została przybliżona koncepcja LTS, architektura i sposób funkcjonowania platformy, w kontekście możliwości jej wykorzystania dla potrzeb nauki, dydaktyki i biznesu. 2. Koncepcja LTS Wirtualna platforma Laboratorium Technik Semantycznych została przygotowana z myślą o zwiększeniu innowacyjności polskiej nauki poprzez udostępnienie nowoczesnej infrastruktury teleinformatycznej umożliwiającej prowadzenie wspólnych badań w zakresie technik semantycznych. Celem działalności Laboratorium jest dostarczenie polskiej społeczności naukowej środowiska umożliwiającego realizację prac badawczych i projektów rozwojowych. Laboratorium LTS powstało z inicjatywy konsorcjum naukowego. Do konsorcjum przystąpiło łącznie pięć jednostek naukowych propagujących rozwój innowacyjnych technologii w Polsce: Instytut Technik Innowacyjnych EMAG (Lider)

3 Wykorzystanie wirtualnej platformy Laboratorium... 3 Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Instytut Maszyn Matematycznych w Warszawie, Instytut Badań Systemowych PAN w Warszawie, Instytut Podstaw Informatyki PAN w Warszawie. Projekt 1 został dofinansowany ze środków publicznych na inwestycje związane z rozwojem infrastruktury informatycznej nauki w ramach działania 2.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. W celu budowy rozproszonego Laboratorium LTS, zorientowanego na prowadzenie prac badawczych z obszaru technik semantycznych, została utworzona i skonfigurowana infrastruktura informatyczna o strukturze węzłowej. Oznacza to, że Laboratorium LTS ma postać zbioru połączonych, z wykorzystaniem sieci komunikacyjnych, węzłów obliczeniowych 2. Wirtualne laboratorium powstało w oparciu o istniejącą i funkcjonującą infrastrukturę sieci Internet. Prawidłowe działanie Laboratorium nie wymagało budowy, czy też dzierżawy dedykowanych sieci teleinformatycznych, ze względu na to, że komunikacja pomiędzy węzłami Laboratorium oparta została na wirtualnych sieciach prywatnych (ang. Virtual Private Network VPN). Dzięki strukturze węzłowej realizacja zadań może odbywać się z wykorzystaniem zarówno infrastruktury węzłów lokalnych jak i poprzez udostępnienie zasobów innych węzłów, co umożliwia optymalną alokację zasobów[4]. Na rysunku 1 przedstawiona została poglądowo struktura LTS. Do realizacji działań badawczych i organizacji pracy Laboratorium służy sześć węzłów jeden centralny i pięć węzłów lokalnych ulokowanych w siedzibach jednostek należących do konsorcjum. We wszystkich węzłach Laboratorium zainstalowano i skonfigurowano rozproszone terytorialnie środowisko IT obejmujące zintegrowany sieciowo sprzęt oraz oprogramowanie. Węzeł centralny (węzeł C) pełni funkcję węzła monitorującego. Węzeł centralny odpowiada za zarządzanie i monitorowanie pracy Laboratorium, publikację efektów prac LTS, popularyzację technik semantycznych oraz utrzymanie wspólnej platformy wymiany myśli i doświadczeń z przeznaczeniem dla polskiego środowiska badawczego i naukowego. Na serwerach węzła centralnego zainstalowano oprogramowanie organizujące pracę Laboratorium, tj. serwery licencji, serwery plików, systemy biblioteczne, repozytoria wersjonowania opracowywanych aplikacji, systemy zarządzania projektami oraz inne systemy administracyjne umożliwiające zarządzanie Laboratorium. W tym węźle znajduje się również publiczny serwer centralny z portalem, na którym publikowane są efekty prac LTS. 1 Nr projektu: UDA POIG /10 2 Komputer będący elementem składowym klastra pełniącym funkcje obliczeniowe

4 4 A. Pałka, A. Piasecki Rys. 1. Struktura Laboratorium Technik Semantycznych W lokalizacji węzła centralnego pracuje moduł administracyjny (moduł A) - zestaw stacji roboczych, za pośrednictwem których obsługa administracyjna prowadzi wszystkie czynności związane z zarządzaniem pracą węzła. W szczególności: tworzenie zamawianych przez zespoły projektowe konfiguracji węzłów Laboratoriów, instalowanie wskazanego oprogramowania na serwerach poszczególnych węzłów, zapewnianie dostępu do węzłów wskazanym użytkownikom, obsługa kont i uprawnień, integracja LTS z infrastrukturą sieciową zespołów współpracujących. Węzeł lokalny (węzeł L) to węzeł o charakterze operacyjnym. Odpowiada za realizację bieżących zadań w ramach prowadzonych projektów z wykorzystaniem

5 Wykorzystanie wirtualnej platformy Laboratorium... 5 dostępnej infrastruktury danego węzła lokalnego, a w razie potrzeby dodatkowych zasobów udostępnionych przez inne węzły. W ramach lokalnego węzła Laboratorium działają serwery laboratoryjne, na których bezpośrednio prowadzone są prace naukowo-badawcze. Oprogramowanie udostępniane przez węzły lokalne pozwala na realizację projektów związanych z tematyką sieci semantycznych i ontologii. Aby było to możliwe w węźle Laboratorium, który stanowi pojedynczy serwer fizyczny, uruchamiane są serwery wirtualne skonfigurowane zgodnie z wymaganiami prowadzonych prac. W każdym z węzłów zainstalowane zostały serwery maszyn wirtualnych, udostępniane dla potrzeb pracowników jednostek naukowych i innych zainteresowanych osób. 3. LTS w działalności naukowej i dydaktycznej Zastosowanie laboratoriów wirtualnych w nauce i dydaktyce pozwala na dostosowanie polskiej przestrzeni naukowo-badawczej do światowych wymagań i standardów. Specyficzne cechy wirtualnych laboratoriów - tj. możliwość równoważenia obciążenia, digitalizacji wyników, pracy w grupie - sprawiają, że ten typ platformy jest szczególnie odpowiedni do zastosowań w nauce i dydaktyce[1,5,6] LTS w nauce Techniki semantyczne od kilu lat znajdują coraz szersze zastosowanie w informatyce w badaniach jak i praktycznych implementacjach w zakresie interoperacyjności systemów informatycznych, lingwistyce komputerowej i przetwarzaniu języka naturalnego czy semantycznych usługach sieciowych. Popyt na usługi wirtualnego laboratorium można rozpatrywać w dwóch, podstawowych obszarach: projektów naukowo - badawczych, projektów implementacyjno - wdrożeniowych. Realizacja projektów wiąże się zwykle z koniecznością dostępu do odpowiednich zasobów sprzętowych i narzędziowych. Wirtualne laboratoria mogą zawierać różne komponenty w zależności od tego, do jakiego typu badań będą używane. Możliwe jest wyróżnienie elementów wspólnych, obligatoryjnych dla każdej konfiguracji laboratorium. W celu zapewnienia możliwości prawidłowego funkcjonowania laboratorium wirtualnego, konieczne jest zapewnienie odpowiedniej infrastruktury: dostępu do Laboratorium za pośrednictwem Internetu, serwerów komputerowych do prowadzenia dużej ilości obliczeń i symulacji wielkiej skali oraz redukcji danych, baz danych przechowujących informacje administracyjne oraz dane o prowadzonych badaniach, narzędzi do współpracy i porozumiewania się takich jak chat, systemy przekazujące dźwięk, wideokonferencje, specjalistycznego oprogramowania umożliwiającego prowadzenie badań z danej dziedziny nauki[2].

6 6 A. Pałka, A. Piasecki Usługi oferowane przez Laboratorium LTS pozwalają na redukcję kosztów projektu, ze względu na możliwość prowadzenia badań na wirtualnych zasobach udostępnianych nieodpłatnie. Jednostka naukowa zainteresowana prowadzeniem badań nie ponosi wydatków na zakup sprzętu i oprogramowania, jak również często wysokich kosztów związanych z utrzymaniem infrastruktury. Istotną cechą laboratoriów wirtualnych jest możliwość realizacji zadań na zasadzie udostępniania środowisk wirtualnych. Cecha ta powala na nieograniczony dostęp użytkowników (często rozproszonych terytorialnie) i równoważenie obciążenia zasobów poprzez przekazanie zasobów do punktu, który w danym momencie zgłasza zwiększone zapotrzebowanie na zasoby Elementy infrastruktury LTS wspierające działalność naukową Ze względu na specyfikę dziedziny nauki, dla rozwoju której powołano projekt LTS, Laboratorium ma przede wszystkim dostarczać narzędzia pomocne w zakresie budowania innowacyjnych struktur danych, analizy języka naturalnego, efektywnego wykorzystania zasobów w formie tekstowej oraz przygotowywania materiałów dydaktycznych opisanych semantycznie. Do komponentów wirtualnego środowiska Laboratorium Technik Semantycznych, umożliwiających prowadzenie badań w wyżej wymienionych obszarach należą: 1) sprzęt i sieci teleinformatyczne: 2) oprogramowanie: zestawy oprogramowania (na każdym serwerze lokalnym), obejmujące specjalistyczne pakiety narzędziowe dla prac związanych z semantyką i inżynierią oprogramowania, zestaw serwerów i silników przetwarzania danych, oprogramowania do pracy grupowej i zdalnego zarządzania projektami rozproszonymi zainstalowany w węźle centralnym. 3) repozytorium ontologii, 4) biblioteka cyfrowa LTS, 5) portal projektowy Sprzęt i sieci teleinformatyczne Platforma LTS została przygotowana, jako farma serwerów wirtualnych najnowszej generacji z zachowaniem wymogów nadmiarowości w infrastrukturze. Zastosowanie kompleksowego pakietu rozwiązań do infrastruktur cloud computing pozwala na proste zarządzanie wszystkimi aplikacjami i systemami operacyjnymi w środowiskach testowych, deweloperskich i produkcyjnych w zdalnych lokalizacjach LTS - tworząc rozproszony system operacyjny ( chmurę obliczeniową )[7]. Rozproszony system operacyjny działający w modelu chmury obliczeniowej umożliwił stosowanie wirtualizacji w celu przekształcenia przetwarzania danych w węzłach obliczeniowych Laboratorium w znacznie uproszczoną infrastrukturę chmury obliczeniowej, która pozwala w bezpieczny sposób świadczyć elastyczne,

7 Wykorzystanie wirtualnej platformy Laboratorium... 7 niezawodne usługi informatyczne nowej generacji przy użyciu zasobów wewnętrznych i zewnętrznych. Każdy z węzłów dysponuje własnym klastrem i może udostępniać swoje zasoby innym instytutom. Zakres uprawnień poszczególnych użytkowników definiowany jest przez lokalnych operatorów klastra Oprogramowanie Pod względem zasobów oprogramowania Laboratorium Technik Semantycznych jest środowiskiem kompleksowo wspierającym tworzenie nowych rozwiązań informatycznych. Oprogramowanie działające w infrastrukturze LTS zostało dobrane tak, aby jego sposób licencjonowania oraz funkcjonalność były zgodne z architekturą Laboratorium oraz potrzebami użytkowników. Pakiety dostępnych w Laboratorium narzędzi można podzielić na 3 główne grupy. Są to: 1. Oprogramowanie użytkowe: środowiska programistyczne dla różnych języków programowania, narzędzia wspomagające proces projektowania i modelowania, pakiety do budowy aplikacji wyposażonych w rozbudowaną grafikę, specjalizowane edytory danych, specjalistyczne narzędzia semantyczne, rozbudowane platformy analityczno-lingwistyczne, systemy syntezy mowy. 2. Oprogramowanie systemowe: systemy operacyjne, oprogramowanie do wirtualizacji systemów operacyjnych, systemy zarządzania bazą danych, serwery aplikacji. 3. Oprogramowanie bezpieczeństwa i organizacji pracy zespołu projektowego w środowisku rozproszonym: oprogramowanie do zarządzania projektami, oprogramowanie wspomagające zespół projektowy, oprogramowanie komunikacyjne, pakiety narzędzi bezpieczeństwa. Wśród oprogramowania specjalistycznego dostępne jest m.in. oprogramowanie jednego z wiodących dostawców rozwiązań z zakresu technologii sieci semantycznych firmy Franz.inc. Laboratorium udostępnia także profesjonalne pakiety narzędziowe pozwalające na projektowanie i tworzenie własnych rozwiązań np. aplikacji integrującej technologie takie jak XML czy Web Services. Dodatkowo, wspierając ideę rozwoju wolnego i otwartego oprogramowania, Laboratorium udostępnia rozwiązania bezpłatne Repozytorium ontologii Oprócz sprzętu i oprogramowania Laboratorium oferuje swoim użytkownikom zestaw dodatkowych funkcjonalności. Wychodząc naprzeciw potrzebie zespołowego tworzenia i rozwijania ontologii, jako wspólnego systemu pojęć, w ramach Laboratorium udostępniane jest publicznie repozytorium ontologii. W węźle centralnym uruchomiony został serwer ontologii, na bazie systemu Neologism - opracowanego w DERI rozwiązania open-source. W repozytorium przechowywane są ontologie opracowane w ramach projektów prowadzonych w Laboratorium przez pracowników zatrudnionych w jednostkach badawczych. Repozytorium udostępniane

8 8 A. Pałka, A. Piasecki jest wszystkim zainteresowanym osobom 1. W repozytorium mogą być również udostępniane zgłoszone ontologie spoza Laboratorium Biblioteka Cyfrowa LTS W ramach LTS zrealizowana została biblioteka publikacji, jako miejsce służące popularyzacji koncepcji technik semantycznych oraz źródło wiedzy dla osób zainteresowanych tą tematyką. W bibliotece zamieszczane są publikacje autorstwa pracowników Konsorcjum, artykuły naukowe poruszające tematykę technologii semantycznych, publikowane w postaci elektronicznej przez wydawnictwa naukowe i naukowo-techniczne. Biblioteka została zbudowana w oparciu o platformę DSpace, która pozwala na łatwy i otwarty dostęp do wszystkich rodzajów treści cyfrowych, w tym tekstu, obrazów, filmów i zbiorów danych Portal LTS Elementem uzupełniającym infrastrukturę LTS jest ogólnodostępny portal internetowy pełniący funkcję integratora dla polskich środowisk związanych z rozwijaniem technik semantycznych, stanowiący miejsce popularyzacji działalności naukowej w tym obszarze wiedzy oraz forum wymiany doświadczeń. Oprócz podstawowej warstwy oferującej informacje na temat Laboratorium, technologii semantycznych oraz projektu LTS, portal stanowi punkt konsultacji i wymiany informacji pracowników naukowych zaangażowanych w prace Laboratorium oraz miejsce dyskusji dla wszystkich użytkowników związanych z LTS LTS w dydaktyce Wirtualny charakter Laboratorium pozwala na prowadzenie zajęć dydaktycznych z zastosowaniem metod i technik kształcenia na odległość. Możliwość dowolnej konfiguracji środowiska uruchomieniowego oraz bogata gama oprogramowania narzędziowego i użytkowego pozwalają na prowadzenie zajęć nie tylko z zakresu programowania i inżynierii oprogramowania, ale również z zakresu zarządzania projektami, ze szczególnym uwzględnieniem projektów prowadzonych przez tak powszechne dziś organizacje wirtualne. Należy jednak przy tym pamiętać, że metody i techniki kształcenia na odległość, w tym wykorzystanie wirtualnego laboratorium, mogą mieć charakter jedynie wspomagający i nie mogą zastępować bezpośrednich metod kształcenia [8,9,10]. W założeniach poczynionych w związku z uruchomieniem projektu LTS przyjęto również, że posiadane doświadczenie partnerów oraz poszerzające się ich kompetencje w związku z realizacją nowych projektów, dadzą podstawę do prowadzenia działalności o charakterze szkoleniowym. Laboratorium oferuje prowadzenie szkoleń wśród przedsiębiorców oraz pracowników naukowych zainteresowanych wykorzystaniem technik semantycznych, a następnie potwierdzenie odpowiednimi certyfikatami nowo nabytej wiedzy. 1 zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons typu CC BY 3.0 Uznanie autorstwa 3.0 Polska"

9 Wykorzystanie wirtualnej platformy Laboratorium Dostęp do zasobów LTS Jednym z głównych warunków, jakie musi spełnić laboratorium wirtualne jest zapewnienie dostępu do jego zasobów z każdego miejsca z wykorzystaniem sieci informatycznej. W celu umożliwienia dogodnego dla użytkowników dostępu do zasobów, Laboratorium oferuje dwa podstawowe, nieodpłatne sposoby użytkowania infrastruktury LTS: dostęp stacjonarny w lokalizacji węzła centralnego lub wybranej lokalizacji węzła lokalnego w ramach tzw. pokoi pracy, wyposażonych w odpowiednio przygotowane stanowiska komputerowe, dostęp zdalny z sieci publicznej z wykorzystaniem łącza VPN. Możliwość korzystania z zasobów infrastruktury Laboratorium Technik Semantycznych przysługuje każdej osobie prowadzącej działalność naukową lub badawczą na zasadach określonych w regulaminie. W celu zapewnienia użytkownikom zorganizowanego dostępu do funkcjonalności LTS opracowano oraz udostępniono zestaw dokumentów w postaci regulaminów, poradników i instrukcji określających zasady działania całego Laboratorium oraz zalecenia dotyczące zachowania użytkowników zainteresowanych wykorzystaniem platformy LTS. 5. LTS w biznesie Użyteczność Laboratorium LTS można rozpatrywać także z punktu widzenia potencjalnych biznesowych zastosowań infrastruktury w prowadzaniu projektów o charakterze implementacyjno-wdrożeniowym. Przykładem szybko rozwijającego się obszaru wykorzystania technik semantycznych są systemy usług administracji publicznej, gdzie techniki semantyczne zaczynają być efektywnym narzędziem interoperacyjności oraz komunikacji z użytkownikami. Platforma LTS może być z powodzeniem wykorzystywana do przygotowania środowiska testowego, które służyć będzie walidacji prototypów tego typu rozwiązań. Jako że rozwiązania bazujące na technikach semantycznych to w dużej mierze aplikacje i usługi działające w środowiskach rozproszonych konieczne staje się przeprowadzenie symulacji ich działania w warunkach zbliżonych do rzeczywistych. W tym przypadku kluczowe znaczenie ma odwzorowanie środowiska testowego jak najbardziej zgodne z środowiskiem docelowym. Symulacja z wykorzystaniem Laboratorium LTS pozwala na sprawdzenie poprawności działania testowanego rozwiązania na serwerach wirtualnych bez konieczności wydzielania niezbędnych zasobów w ramach infrastruktury firmy. 6. Podsumowanie Dynamicznie zmieniające się potrzeby w zakresie infrastruktury systemowej i sieciowej, a szczególnie rosnące wymagania w stosunku do mocy obliczeniowej komputerów i serwerów sieciowych wskazują na potrzebę częstej aktualizacji

10 10 A. Pałka, A. Piasecki posiadanego zaplecza sprzętowego oraz oprogramowania systemowego i użytkowego. Szczególnie istotne z punktu widzenia wydajności są wymagania podstawowego środowiska, w jakim rozwija się oprogramowanie związanie z wykorzystaniem technik semantycznych. Rozwiązaniem problemu ograniczonego dostępu do specjalistycznych zasobów sprzętowo-programowych są wirtualne laboratoria, udostępniające zasoby zgodnie z potrzebami użytkownika w sposób elastyczny i zoptymalizowany. Swobodny dostęp, niezależny od fizycznej lokalizacji umożliwia wykorzystanie infrastruktury laboratorium do prowadzenia prac badawczych. Możliwość generowania spersonalizowanych środowisk pracy w oparciu o zasoby zwirtualizowane wpisuje się w potrzeby współczesnej dydaktyki, w której dąży się do likwidacji barier związanych z występowaniem nierównych szans dostępu do infrastruktury badawczej. Laboratorium Technik Semantycznych oprócz dysponowania specjalistycznymi narzędziami i oprogramowaniem do badań i rozwoju działa na rzecz popularyzacji technik semantycznych i ich zastosowania w codziennej działalności człowieka. Dedykowany portal Laboratorium LTS ułatwia kontakt z innymi pracownikami sfery nauki, zapewniając możliwość współpracy projektowej, dzielenia się wiedzą i publikowania rezultatów prowadzonych prac. LITERATURA 1. Adamiak R.W., Gdaniec Z., Lawenda M., Meyer N., Popenda Ł., Stroiński M., Zieliński K.: Laboratorium Wirtualne w środowisku gridowym., Poznań Lawenda M.: Laboratorium wirtualne i Teleimersja., Raport wewnętrzny PCSS nr RW-34/01, Poznań Meyer N., Stroiński M.: Nowe aplikacje i usługi w środowisku Grid. Zakopane Biuletyn informacyjny Laboratorium Technik Semantycznych w Informatyce LTS., Katowice Stroiński, M.; Węglarz J.: Znaczenie e-infrastruktury dla nauki. Nauka 2008/2, s Pyzik L.: Wirtualizacja na usługach e-learningu, e-mentor 2010, nr 1(33). 7. Gołąbek A., Wojciechowski J.: Projekt "Laboratorium Technik Semantycznych w Informatyce LTS" - kluczowe aspekty aplikacji o dofinansowanie oraz realizacji inwestycyjnego projektu strukturalnego., Mechanizacja i Automatyzacja Górnictwa, 2012, nr 4(494), s Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. zmieniające rozporządzenie z dnia 25 listopada2007 r. w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość. 9. Lis R.: Możliwości zastosowania symulacji komputerowych i wirtualnych laboratoriów w kształceniu inżynierów., Postępy nauki i Techniki, 2011, nr Półjanowicz W., Citko U.: Wykorzystanie wirtualnych laboratoriów w edukacji studentów., VII Ogólnopolskie Forum SNTI, Gdynia 2005