ZESZYT BRANŻOWY SYSTEMU GWARANTOWANEJ JAKOŚCI ŻYWNOŚCI QAFP

Transkrypt

1 KRAJOWA RADA DROBIARSTWA IZBA GOSPODARCZA ZESZYT BRANŻOWY SYSTEMU GWARANTOWANEJ JAKOŚCI ŻYWNOŚCI QAFP BROJLERY KURZE KULINARNE MIĘSO Z PIERSI KURCZĄT BROJLERÓW ZASADY PRODUKCJI 1

2

3 MATERIAŁY SZKOLENIOWE DLA PRODUCENTÓW DROBIU RZEŹNEGO I ZAKŁADÓW DROBIARSKICH AUTOR OPRACOWANIA: RYSZARD GILEWSKI ALINA JANOCHA STANISŁAW WĘŻYK JOLANTA ZAWIŚLAK RECENZENT: CZESŁAW BRZOZOWSKI Warszawa 2012

4

5 SPIS TREŚCI Wstęp 6 Uzasadnienia ekonomiczne 14 Współczesne mieszańce w produkcji brojlerów kurzych 14 Technologia tuczu 18 Zasady bezpieczeństwa biologicznego na fermie brojlerów 18 Przyjęcie kurcząt na fermę 22 Odchów brojlerów kurzych w pierwszych dniach 23 Chów/tucz kurcząt 28 Obserwacja stada 30 Postępowanie z brojlerami przed przemieszczeniem do ubojni 30 Podstawowe wymagania dotyczące transportu kurcząt do ubojni 30 Procedury przekazania ptaków do ubojni 31 Zasady oraz procedury uśmiercania kurcząt w nagłych przypadkach 31 Zasady żywienia drobiu mięsnego 32 Zasady żywienia kurcząt brojlerów 32 Zapotrzebowanie brojlerów kurzych na energię i składniki pokarmowe 32 Zalecenia żywieniowe dla kurcząt brojlerów 35 Zarys technologii produkcji mięsa drobiowego 42 Odbiór ptaków w ubojni i ubój 42 Wymogi dotyczące zakładów, w których prowadzone jest dzielenie i rozbiór mięsa kurczęcego oraz wprowadzanie mięsa do obrotu 44 Pozyskiwanie fileta z piersi brojlera kurczęcego 45 Prawo żywnościowe 45 Literatura 46 NOTATKI 47 5

6 Wstęp Prognozy światowych organizacji ekonomicznych i ekspertów zakładają, że spożycie mięsa drobiowego będzie wzrastało o 2,2% na rok, z 280 mln ton w 2008 r. do 319 mln ton w 2015 r., z czego 1/3 będzie stanowiło mięso drobiowe (ryc. 1). W następnej dekadzie głównymi producentami pozostaną USA, Brazylia, Chiny i UE. Brazylia utrzyma, a nawet umocni pozycję lidera, wywożąc ponad 1/3 całego światowego eksportu drobiu. Konsumpcja i produkcja będzie wzrastała głównie w krajach rozwijających się (ryc. 2), szczególnie Azji i Afryki (Wężyk, Gilewski, 2012). Trendy te będą się utrzymywały we wszystkich krajach świata bez względu na zasoby portfeli ich obywateli. Przemiany polityczne w latach 90. ubiegłego wieku w Europie znalazły odzwierciedlenie w produkcji rolniczej. Rozwój poszczególnych branż, powstanie nowych specjalistycznych kierunków produkcji, zmiany priorytetów rozwoju nie ominęły również drobiarstwa, szczególnie kierunku produkcji mięsnej *Prognoza Ryc. 1. Produkcja i prognozy mięsa na świecie do 2015 roku, źródło: OD Consulting (FAOSTAT). St. Wężyk, R. Gilewski: Uwarunkowania rozwoju światowej produkcji mięsa drobiowego, Ogólnopolski Informator Drobiarski, luty 2012:

7 Procesy te wspomagane są przez modne sposoby odżywiania się propagujące pożywienie dietetyczne, o mniejszej zawartości cholesterolu i innych żywieniowo niepożądanych cech. A takie warunki spełnia młody drób rzeźny, szczególnie jego białe mięso pochodzące z piersi. Zmiany systemu polityczno-ekonomicznego w Polsce miał duży wpływ na rozwój i transformację polskiego drobiarstwa. Te ostatnie 22 lata przemian i rozwoju krajowego drobiarstwa można podzielić na dwa okresy: tzw. okres przedakcesyjny, od 1990 do 2004 okres po akcesji, a więc od 1 maja 2004 r., czyli od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej do dzisiaj. Początek lat 90. to zasadnicze zmiany nie tylko polityczne, ale także ekonomiczne. Kraj wkracza w obszar gospodarki wolnorynkowej, co w początkowym okresie staje się przyczyną załamania produkcji drobiarskiej. W krótkim czasie nastąpiło całkowite * Prognoza. Ryc. 2. Procentowe zmiany udziału w produkcji mięsa grup państw (OD Consulting, FAOSTAT) sprywatyzowanie przemysłu drobiarskiego (ubojnie i przetwórnie) oraz paszowego. Dzięki importowi licencjonowanych zestawów rodzicielskich różnych gatunków drobiu, a szczególnie kur nieśnych i mięsnych, produkcja jaj i mięsa drobiowego, oparta na wysokoprodukcyjnych, towarowych mieszańcach, przy równoczesnym dużym postępie technicznym i technologicznym w fermach, polskie drobiarstwo w krótkim czasie osiągnęło światowy poziom. Wraz ze wzrostem możliwości produkcyjnych, a tym samym dostępności produktów mięsnych wyraźnie wzrosło w pierwszych latach XXI w. spożycie mięsa, szczególnie drobiowego, i w najbliższych latach może ono przekroczyć poziom 27/kg na osobę (ryc. 3). 7

8 * Prognoza. Ryc. 3. Spożycie mięsa na 1 mieszkańca w latach Źródło: IERiGŻ-PIB. Smulikowska S., Rutkowski A., Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz. Normy żywienia drobiu W ostatnich 3 4 latach cały przyrost związany z produkcją krajową żywca/mięsa drobiowego spowodowany był wzrostem produkcji brojlerów kurzych (ryc. 4). Nastąpiła i nadal trwa masowa modernizacja i kondensacja chowu brojlerów prowadzona zarówno przez firmy, jak i producentów indywidualnych. * Prognoza. Ryc. 4. Produkcja żywca drobiowego w latach (tys. ton) Źródło: Na podstawie IERiGŻ-PIB Smulikowska S., Rutkowski A., Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz. Normy żywienia drobiu 8

9 Polska produkuje ok 1600 tys. ton mięsa drobiowego rocznie, z czego ok. 72% stanowi mięso kurcząt broilerów, 18,5% mięso indycze, a 9,5% mięsa drobiowego pozyskiwane jest od innych gatunków [IEiGŻ-PIB, 2011]. Polska zajmuje jedno z czołowych (5) miejsc wśród producentów mięsa drobiowego krajach UE. (ryc. 5). Ryc. 5. Główni producenci mięsa drobiowego w Unii Europejskiej Źródło: WATT, Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 r. ułatwiło znacznie handel mięsem na rynkach międzynarodowych, szczególnie miedzy krajami zrzeszonymi w UE. Od tego czasu odnotowuje się znaczny wzrost różnicy eksportowej, która w roku 2011 wyniosła 28,2% przy prognozach wzrostowych w latach następnych (ryc. 6). *Prognoza. Ryc. 6. Polski handel zagraniczny mięsem drobiowym w tys. ton i nadwyżka eksportowa (%) w stosunku do całkowitej produkcji mięsa drobiowego w latach Źródło: IEiGŻ-PIB, Wężyk i Gilewski,

10 Eksportując 28% krajowej produkcji, głównie do państw Unii Europejskiej (ryc. 7), aby pozostać w czołówce największych europejskich producentów drobiu i utrzymać trend rozwojowy, producenci mięsa drobiowego muszą ściśle przestrzegać prawa UE, określającego precyzyjnie warunki jakościowe chowu ptaków oraz przetwórstwa mięsa. Ryc. 7. Struktura geograficzna eksportu mięsa drobiowego w 2011 r. Źródło: IERiGŻ-PIB. Głównym produktem eksportowym z Polski są filety drobiowe z piersi; stanowią one ok. 80% całego eksportu. W krajowym interesie jest utrzymanie dynamiki eksportu na niezmienionym poziomie. Wiąże się to z mniejszą możliwością sprzedaży stosunkowo drogich partii mięsa na rynku wewnętrznym, co może hamująco wpływać na rozwój całego sektora brojlerów kurzych od reprodukcji poczynając, a na przetwórstwie kończąc. Możliwość sprzedaży drogich elementów tuszki równoważy jednak produkcję, a tym samym dochody wszystkich jej ogniw (ryc. 8 i 9). Ryc. 8. Zmiany cen tuszek i filetów z piersi kurcząt brojlerów w latach Źródło: Na podstawie danych MRiRW. 10

11 Ryc. 9. Wahania cen tuszek i filetów z piersi kurcząt brojlerów od października 2011 do lutego 2012 Źródło: Na podstawie danych MRiRW. Niepublikowane dane Głównego Inspektoratu Weterynarii produkcję drobiu mięsnego w 2011 r. przedstawiają następująco: produkcja brojlerów kurzych szt. produkcja indyków rzeźnych szt. produkcja kaczek szt. produkcja gęsi szt. produkcja perlic szt. produkcja strusi 2370 szt. produkcję innego drobiu szacuje się na ok szt. Dynamikę przyrostu produkcji w porównaniu z 2010 r. ocenia się na ok 2%. W przeliczeniu na osobniki przeznaczone do uboju, brojlery kurze stanowią ponad 94%. Wprowadzany program QAFP (System Gwarantowanej Jakości Żywności) dotyczący uzyskania fileta z piersi brojlera kurzego, ma między innymi na celu promowanie konsumpcji i zapotrzebowania na mięso drobiowe. Dlatego należy szczególną uwagę poświecić jakości realizacji zadań w każdym ogniwie łańcucha produkcji. W połowie 2010 r. rozpoczęto opracowywanie pierwszego drobiarskiego systemu gwarantowanej jakości żywności. Przyjął on formułę Zeszytu Branżowego, integralnie związanego z Wymaganiami Systemowymi QAFP stworzonymi przez Unię Producentów i Pracodawców Przemysłu Mięsnego w 2009 r. Inicjatorem tego przedsięwzięcia była Krajowa Rada Drobiarstwa Izba Gospodarcza (KRD-IG), której zadaniem jest między innymi realizacja polityki hodowlanej oraz stymulowanie postępu w hodowli i jakości procesów hodowlano-produkcyjnych w drobiarstwie. KRD-IG jest członkiem A.V.E.C. Europejskiego Stowarzyszenia Producentów, Importerów 11

12 i Eksporterów Mięsa Drobiowego, oraz Clitravi Europejskiej Organizacji Przetwórców Mięsa i Drobiu. Oprócz licznych podmiotów gospodarczych reprezentujących hodowlę, reprodukcję, wylęgi, produkcję towarową drobiu i jaj wylęgowych oraz przetwórstwo mięsa, członkami KRD-IG są wyższe uczelnie rolnicze i ośrodki hodowlane. W opracowaniu systemu QAFP w drobiarstwie uczestniczyli eksperci z przemysłu drobiarskiego, a recenzentami była kadra naukowo-badawcza Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego w Olsztynie i Instytutu Zootechniki Państwowego Instytutu Badawczego Zakładu Doświadczalnego w Kołudzie Wielkiej. W procesie weryfikacji projektu systemu QAFP uczestniczyli specjaliści do spraw jakości z zakładów zrzeszonych w Krajowej Rady Drobiarstwa Izby Gospodarczej. Projekt Zeszytu Branżowego był wnikliwie analizowany przez kompetentne komórki organizacyjne Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, które wniosły szereg uwag z zakresu jakości wyrobów drobiarskich i nadzoru weterynaryjnego nad ich produkcją. Na wniosek Unii Producentów i Pracodawców Przemysłu Mięsnego 13 stycznia 2011 r. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi uznał System Gwarantowanej Jakości Żywności (QAFP) Kulinarne mięso z piersi kurczaka i indyka oraz tuszki i elementy młodej polskiej gęsi, za krajowy system jakości żywności. Celem wdrożenia do praktyki tego systemu jest zdobycie zaufania krajowych i zagranicznych konsumentów poprzez zagwarantowanie im, że mięso drobiowe produkowane w systemie QAFP ma wysoką jakość kulinarną. System QAFP jest systemem produkcji, odpowiadającym przewidywanej koniunkturze rynku. Zapewnia spełnienie oczekiwań konsumentów na wysoką, powtarzalną i wiarygodną jakość mięsa drobiowego, poprzez wprowadzone określone i nadzorowane kryteria oraz warunki produkcji. Producenci, którzy przystąpią do produkcji mięsa drobiowego systemem QAFP, muszą się liczyć z wynikającymi z tego konsekwencjami, w trakcje całego łańcucha produkcyjnego: 1. muszą wykorzystywać w produkcji żywca drobiowego zestawy towarowych mieszańców, gwarantujących osiągnięcie najwyższych parametrów jakościowych mięsa; 2. muszą stosować w żywieniu drobiu mięsnego pasze wysokiej jakości bez dodatków antybiotyków i hormonalnych stymulatorów wzrostu; 3. pakowanie mięsa kulinarnego kurcząt brojlerów objętego znakiem QAFP może przebiegać w atmosferze obojętnych gazów (MAP), których koncentracja ilościowa i jakościowa jest kontrolowana i udokumentowana; tuszki i elementy powinny być pakowane w folię termokurczliwą; 4. obowiązuje zakaz wprowadzania do mięsa wody lub jakichkolwiek dodatkowych substancji. 12

13 Końcowy produkt charakteryzować powinny także: barwa od jasnoróżowej do różowej brak nadmiernej ilości swobodnego wycieku brak zewnętrznych krwistych wybroczyn wartość ph mierzona w mięśniu piersiowym indyków po 10h po uboju winna się wahać się od 5.8 do 6.0. Wszelkie odstępstwa od założeń dyskwalifikują finalny produkt i pozbawiają go znaku QAFP. System, gwarantując jakość, spełnia jednocześnie funkcje kontrolne we wszystkich ogniwach łańcucha produkcyjnego, tj. od fermy reprodukcyjnej, przez zakład wylęgowy, fermę chowu ptaków, ubojnię, przetwórnię, na handlu hurtowym i detalicznym kończąc. Osoby zaangażowane w systemie QAFP, oprócz przestrzegania krajowych rozporządzeń i dyrektyw Rady Europy dotyczących dobrostanu ptaków, transportu, żywienia czy postępowania w zakładach ubojowych i przetwórniach, muszą również spełnić wymogi samego systemu. Prowadzone szkolenia mają za zadanie zwrócić uwagę słuchaczy, tj. producentów, służb zootechnicznych i przetwórców, na konieczność spełnienia dodatkowych wymogi w określonych elementach kontrolnych. Krajowy system jakości żywności Kulinarne mięso z piersi brojlerów kurzych zobowiązuje do spełnienia następujących wymagań: A. specyfika produktu finalnego wynika z zastosowania określonych metod hodowli, reprodukcji i produkcji określnych zestawów indyków rzeźnych oraz metod chowu, które zapewniają: charakterystyczne cechy wraz z procesem produkcyjnym, lub jakość produktu końcowego, która znacząco przewyższa jakość handlową produktów w zakresie zdrowia publicznego oraz zdrowia utrzymywanego drobiu, jego dobrostanu i ochrony naturalnego środowiska. B. systemy obejmują obowiązujące opisy produktów, których zgodność jest weryfikowana przez niezależny organ kontroli; C. systemy są otwarte dla wszystkich producentów, a udział w nich jest dobrowolny; D. systemy są przejrzyste i zapewniają możliwość odtworzenia historii produktów; E. systemy odpowiadają bieżącej lub przewidywanej koniunkturze na rynku. Niniejsza broszura obejmuje opis całego cyklu produkcyjnego, zgodnie z obowiązującymi przepisami krajowymi i zawartymi w systemie QAFP. 13

14 Uzasadnienia ekonomiczne Produkcja młodego żywca kurzego oraz wysokiej jakości produktu końcowego, w tym przypadku mięsa z piersi brojlera kurzego jest uzasadniona, pod warunkiem popytu na nią na rynku wewnętrznym. Pomysłodawcy wprowadzenia znaku QAFP na niektóre produkty drobiarskie działu Kulinarne mięso z piersi kurczaka mieli na uwadze przyszłych konsumentów, którzy nabywając produkty ze znakiem QAFP, byliby pewni, co do jego jakości. Procedura QAFP obejmuje nie tylko przestrzeganie reżimu procesów technologicznych w zakładach przetwórczych, lecz dotyczy postępowania w czasie odchowu kurcząt brojlerów oraz zasad dystrybucji gotowego produktu. Wprowadzany program daje gwarancję, że każda wyprodukowana partia mięsa będzie posiadała te same, powtarzalne cechy jakościowe. Obecna pozycja Polski jako eksportera sprzedającego swoje nadwyżki mięsa drobiowego w ilości 30% produkcji stawia nas na pozycji uprzywilejowanej. Prognozy krótko- i długoterminowe wskazują, że podobne tendencje mogą się utrzymać, a nawet są przesłanki, że eksport może się rozszerzyć na inne, nowe rynki. Może się również zwiększyć wolumen sprzedawanego mięsa drobiowego do krajów UE i krajów trzecich (Rynek drobiu, stan i perspektywy IERiGŻ-PIB, 2011). Sytuacja ta stwarza jednak pewne kłopoty; przykre niespodzianki mogą zgotować zjawiska towarzyszące zwykle handlowi międzynarodowemu, takie jak np. aktywność konkurencji, spadek koniunktury niezależne od zamierzeń producentów. Wprowadzenie nowych regulacji prawnych czy restrykcji administracyjnych może zniweczyć najbardziej przemyślane plany. Gwarantowana, wysoka jakość produkowanego mięsa drobiowego umocni pozycję polskich producentów na rynkach krajowych i zagranicznych. W eksportowanym mięsie drobiowym 80% stanowi mięso z piersi indyków. Przestrzeganie reżymu produkcyjnego oraz wprowadzenie krajowego znaku jakościowego QAFP na niektóre wyroby zapewnia wysoką jakość wyrobów drobiarskich na rynku wewnętrznym. Współczesne mieszańce w produkcji brojlerów kurzych Szybki rozwój hodowli roślin, a szczególnie zbóż, oraz wzrost popytu na mięso drobiowe w połowie XX w. przyczynił się do rozwoju intensywnych metod hodowli i chowu różnych gatunków drobiu mięsnego. Wraz z upowszechnieniem w końcu lat 50. XX w. użytkowania towarowych mieszańców mięsnych nastąpiło wyraźne zróżnicowanie specjalizacji produkcji w fermach drobiarskich. W Polsce, od sprowadzenie pod koniec lat 60. z niemieckiej firmy Lohmann zestawów rodzicielskich kur mięsnych, zaczęły tracić na znaczeniu małe, jednorodowe fermy zarodowe, które nie miały szans na uzyskiwaniu szybkiego, znacznego postępu genetycznego. W USA, Kanadzie i w Europie Zachodniej w krótkim czasie powstały duże koncerny hodowlane o światowym zasięgu, w których genetyczne doskonalenie oparto o czteropiętrowa piramidę, na której szczycie znajdują się wybrane rody/stada zarodowe. Każdy z rodów selekcjonowany jest bądź na cechy męskie (dobre umięśnienie, prawidło- 14

15 wa budowa, szybkie tempo wzrostu i wysokie zapłodnienie) lub na cechy żeńskie (dobra nieśność, wysoki wskaźnik wylęgu z jaj zapłodnionych i nałożonych, prawidłowa budowa i dobre umięśnienie). Kojarzone według specjalnych programów rody męskie i żeńskie (ojcowskie i mateczne) tworzą tzw. stada reprodukcyjne I (prarodzicielskie) i II (rodzicielskie). Potomstwo stad rodzicielskich jest mieszańcami towarowymi (brojlerami), przeznaczonymi do produkcji żywca drobiowego (ryc. 10). Ryc. 10. Krajowa struktura hodowli i produkcji drobiu mięsnego Obecnie w nowoczesnej hodowli, reprodukcji i produkcji drobiu nie stosuje się od lat 60. XX w. określenia rasa. Jej miejsce w nazewnictwie hodowlanym zajął ród, z którego najczęściej pochodzą wyspecjalizowane linie. Programy selekcyjne realizowane są zatem w stadach zarodowych, składających się z wielu rodów. Hodowla zarodowa drobiu mięsnego jest bardzo kosztownym i pracochłonnym przedsięwzięciem. Dlatego szereg państw ogranicza się do sprowadzania z renomowanych firm hodowlanych stad rodzicielskich, do produkcji wysokoużytkowych mieszańców towarowych. Wysoka produkcyjność mieszańców kurcząt brojlerów jest wynikiem nie tylko genetycznego doskonalenia czystych rodów i linii, lecz także właściwego ich krzyżowania, w celu uzyskania pozytywnego efektu heterozji, która stanowi różnicę między wydajnością mieszańców, a średnią wydajnością linii rodzicielskich. Taki zabieg hodowlany stosuje się najczęściej w przypadku wyczerpania się zmienności genetycznej danej cechy w liniach prarodzicielskich i czystych rodach. Pożądanym skutkiem heterozji jest nie tylko wysoka produkcyjność, lecz także mała zmienność fenotypowa mieszańców. Wysokoprodukcyjne towarowe mieszańce kurcząt brojlerów uzyskuje się w wyniku krzyżowania trzy- lub czteroliniowego (ryc. 11). 15

16 Ryc. 11. Schemat powstawania mieszańca czteroliniowego (opracowanie autorów) Niepożądane, uboczne skutki selekcji U kurcząt brojlerów w wyniku selekcji na szybkie przyrosty masy ciała i cechy rzeźne, mogą wystąpić problemy związane z pojawieniem się wad nóg ptaków, zaburzeniami systemu oddechowego, wadami kośćca, a w końcu odchowu z nieprawidłowościami systemu krążenia prowadzącymi go do wystąpienia u kurcząt wodobrzusza (Ascites). W tabeli 1 przedstawiono różne zestawy towarowych mieszańców indyków, najczęściej wykorzystywanych w intensywnym chowie, które wyróżniają się następującymi cechami: szybkim tempem przyrostów masy ciała; dobrym wykorzystaniem paszy na 1 kg przyrostu; białym upierzeniem; odpornością na choroby; wyrównaniem stada pod względem masy ciała; wysoką wydajnością rzeźną; dobrą jakością mięsa. 16

17 W krajach rozwiniętych gospodarczo produkcyjność towarowych mieszańców kur nieśnych i kurcząt brojlerów ocenia się zwykle w państwowych stacjach testowych kur (STK) metodą prób losowych, zapewniając producentowi jaj lub kurcząt brojlerów uzyskanie obiektywnych informacji dotyczących jakości oferowanych na rynku towarowych mieszańców. W Polsce w latach 70. i 80. działały trzy STK, które sukcesywnie, ze względów finansowych, likwidowano, wprowadzając w to miejsce ankietową metodę oceny produkcyjności stad reprodukcyjnych i towarowych mieszańców. Tabela 1. Współczesne mieszańce brojlerów kurzych i ich pochodzenie Nazwa mieszańca Nazwa hodowli Kraj pochodzenia Właściciel Kraj Arbor Acres Plus Arbor Acres USA Indian River Meat Indian River Aviagen UK Ross 308 Ross 708 Ross Breeders UK Ross PM3 Cobb 500 Cobb 700 Cobb Avian 48 Hubbard Flx Hubbard F15 Cobb Breeding Co Hubbard UK/USA Oficjalne, aktualne dane ze stron internetowych firm i koncernów hodowlanych F Cobb Vanterss Groupe Grimaud Roczny postęp hodowlany w liniach kur mięsnych wynosi obecnie g (4%) przyrostów masy ciała brojlera w okresie odchowu i zmniejszenia o g (2,5%) zużycia paszy na przyrost 1 kg masy brojlera. W ciągu ostatnich 30 lat dwukrotnie zwiększyła się masa ubojowa kurcząt brojlerów przy skróceniu prawie o połowę okresu ich odchowu. Wydajność rzeźna (68 70%) zwiększa się rocznie o 0,20 0,25%, a udział mięśni piersiowych w tuszce o 0,25 0,30% na rok. Porównawcza ocena produkcyjności kurcząt brojlerów różnych zestawów prowadzona jest w tych samych warunkach przez niezależne instytucje, z tym, że najlepszym wskaźnikiem porównawczym jest europejski wskaźnik wartości brojlera (EWWB), którego wartości przedstawiono w tabeli 4.2. Tabela 2. Wyniki produkcyjne 35-dniowych kurcząt brojlerów uzyskane w niemieckiej Stacji Testowej Drobiu w Kitzingen Cecha Rodzaj mieszańców kurcząt brojlerów Ross 308 Ross 508 Cobb 500 Hybro G Masa ciała (g) Wykorzystane kg paszy/kg przyrostu 1,503 1,549 1,540 1,485 Ubytki (%) 3,0 1,6 1,8 8,2 EWWB 1 (pkt) Europejski wskaźnik wartości brojlera: EWWB = Źródło: Damme i Hildebrand, przeżywalność x końcowa masa ciała (kg) wiek (dni) x wykorzystanie paszy x 100 USA F 17

18 Technologia tuczu Zasady bezpieczeństwa biologicznego na fermie brojlerów Program biologicznego bezpieczeństwa biobezpieczeństwa to zespół działań ograniczających możliwości wprowadzenia i rozprzestrzeniania czynników chorobotwórczych, tak do organizmu osobnika, jak i między osobnikami. Skuteczność tych programów zwiększa się w wyniku bezwzględnego przestrzegania i stosowania różnych ustalonych specjalnych procedur. Koncentracja i intensyfikacja produkcji kurcząt brojlerów sprzyja zagrożeniu epizootycznemu oraz wzrostowi aktywności chorobotwórczej drobnoustrojów. Pojawianie się nowych jednostek chorobowych, coraz trudniejszych do opanowania, pociąga za sobą straty produkcyjne. Przestrzeganie zasad biobezpieczeństwa, zmniejsza ryzyko pojawienia się w danej okolicy wysoko zakaźnej, endemicznej choroby zagrażającej fermie i zwiększa: przeżywalność ptaków tempo przyrostów kurcząt brojlerów. Równocześnie aktywne biologiczne bezpieczeństwo powinno skutecznie zmniejszać zagrożenie zdrowia publicznego i eliminować czynniki osłabiające odporność ptaków, bardziej wrażliwych na inne choroby. Nowe, ostrzejsze przepisy zmuszają producentów do stosowania coraz to ostrzejszych zasad bezpieczeństwa biologicznego. Praktyczne wyeliminowanie antybiotyków z produkcji drobiu rzeźnego w paszach i leczeniu wymusza rygorystyczne stosowanie w obiekcie produkcyjnym zasad biobezpieczeństwa, które obejmują odchowywane ptaki wraz z obsługą. Procedury biologicznego bezpieczeństwa w uproszczeniu można podzielić na dwie zasadnicze grupy: A. proste, rutynowe działania, takie jak: odkażanie obuwia, odzieży personelu i pojazdów, mycie rąk, odkażanie powietrza, ściółki w kurniku i wody oraz zwalczanie gryzoni, B. zasiedlanie kurnika system all-in, all-out (jednorazowe zasiedlanie jednorazowe opróżnianie), obejmującym czyszczenie i odkażanie budynku oraz jego otoczenia. Podstawowe zasady biobezpieczeństwa w fermie kurnik lub ferma powinna być ogrodzona i położona z dala od innych zabudowań; powinien obowiązywać bezwzględny zakaz utrzymywania w pobliżu innego drobiu do budynku produkcyjnego należy wchodzić w odzieży ochronnej, powinno się ograniczyć do minimum liczbę osób odwiedzających i równocześnie prowadzić ewidencję osób przebywających na fermie budynki i silosy paszowe powinny być zabezpieczone przed przedostawaniem się do nich innych zwierząt, szczególnie ptaków i gryzoni 18

19 nie powinno się utrzymywać na jednej fermie ptaków w różnym wieku, chyba że istnieje możliwość wydzielenia niezależnych sektorów/budynków, których odległość spełnia warunki biologicznego bezpieczenstwa winna być prowadzona permanentna kontrola populacji gryzoni jeden osobnik, lub nawet najmniejsze ślady bytności świadczą o tym, że problem istnieje ferma powinna być wyposażona w śluzę sanitarną. Stosowane programy i procedury Odpowiednie programy bezpieczeństwa biologicznego, polegające na zastosowaniu skutecznych środków odkażających, mają na celu zapobieganie lub przerwanie łańcucha przenoszenia choroby. Sukces w stosowaniu programów biologicznego bezpieczeństwa uzależniony jest od przeprowadzenia skutecznego odkażania. Przy określaniu efektywności odkażających środków należy uwzględnić: wybór skutecznych środków dezynfekcyjnych przeprowadzenie na szeroką skalę działań przeciwwirusowych, szczególnie przeciw grypie ptaków wyniki specjalistycznych badań nad bakteriami wywołującymi skażenie żywności, takimi jak Campylobacter i Salmonella skuteczność działania przeciw rodzinie wirusów groźnych tak dla człowieka, jak i zwierząt; na powierzchni sprzętu, w wodzie pitnej oraz w środowisku, w którym utrzymywane jest stado skuteczność działania w różnych temperaturach panujących w środowisku fermy. Aby nie dać się zaskoczyć wybuchem wyjątkowo niebezpiecznej choroby, takiej jak grypa ptaków czy salmonelloza, ferma powinna mieć przygotowany odpowiedni program działań zapobiegających chorobom, który należy natychmiast zastosować. W związku z tym, że niektóre środki odkażające tracą swą aktywność zimą, w niskich temperaturach, inne zaś podczas upałów, producent brojlerów musi być pewien, że wybrane przez niego preparaty dezynfekcyjne będą działały skutecznie tak w wysokich, jak i niskich temperaturach. Stosowane środki odkażające środowisko muszą także wyróżniać się zdolnością przenikania do takich organicznych substancji, jak gleba, słoma, krew i odchody, które mogą chronić mikroorganizmy chorobotwórcze. Wiele środków odkażających zawierających chlor i kwas cytrynowy jest w środowisku współczesnych ferm mniej skutecznych od nowoczesnych środków dezynfekcyjnych, specjalnie dla takich obiektów opracowanych. Uwaga aktywność niektórych preparatów odkażających może ograniczyć lub wręcz zniszczyć twarda woda. 19

20 Drogi zakażenia Czynniki chorobotwórcze mogą być wprowadzone do fermy drobiu wieloma drogami, np.: wraz z zakażonym stadem przez obsługę lub pojazdy wjeżdżające na fermę przez migrujące dzikie ptactwo przez używanie obcego sprzętu. Zasady obowiązujące podczas zasiedlania fermy Międzynarodowy handel pisklętami i jajami wylęgowymi zwiększa zagrożenie czynnikami chorobotwórczymi, które mogą osłabić stan zdrowotny ptaków. Należy zatem zwracać uwagę, by: okres zasiedlania kurnika nie przekraczał 8 12 godz., aby ograniczyć pisklętom możliwości dziobania ściółki; równocześnie należy szybko wprowadzić program profilaktyczny przeciw salmonellozie długość tzw. przerwy sanitarnej między kolejnymi cyklami produkcyjnymi winna wynosić co najmniej 7 dni zasiedlając kurnik, należy dążyć, by pisklęta pochodziły z jednego, znanego źródła wolnego od Salmonelli Eneteritidis i Salmonelli Tiphimurium); zgodnie z programem zwalczania Salmonelli, stada zarodowe i reprodukcyjne muszą być badane na jej obecność i nosicielstwo, a wyniki badań winny być przedstawiane przez właściciela stada do wglądu nowo zakładana ściółka winna być wolna od pleśni, Salmonelli i innych chorobotwórczych i szkodliwych zanieczyszczeń. Pasza i woda jako nośniki czynników chorobotwórczych Pasza jest uważana za jeden z najgroźniejszych czynników przenoszących Salmonellę i dlatego w wytwórni pasz, z szarży na szarżę, musi być stale prowadzona kontrola skażeń bakteryjnych paszy. Do najważniejszych czynności zapobiegających zakażeniu paszy zalicza się: utrzymywanie paszy w zamkniętych pojemnikach (silosach), chroniących przed czynnikami zakaźnymi roznoszonymi przez dzikie ptactwo, gryzonie i czynniki atmosferyczne przeprowadzanie badań bakteriologicznych wyprodukowanych mieszanek paszowych pobieranie wody ze znanego, kontrolowanego i czystego źródła, o parametrach odpowiadających wodzie pitnej dla ludzi. Odpowiednie warunki transportu Wszystkie środki transportowe (klatki, samochody ciężarowe) wjeżdżające na teren fermy i opuszczające ją muszą być poddane bardzo ostrym wymaganiom sanitarnym, takim jak: skrzynie transportowe w związku z tym, że są często źródłem zakażenia salmonellozą, muszą być dokładnie myte w ubojni drobiu na szlakach komunikacyjnych na terenie fermy powinny być rozmieszczone baseny lub śluzy sanitarne do odkażania kół pojazdów 20

21 w ubojni drobiu należy zapewnić maksymalne możliwości przeprowadzenia odkażania środków transportowych środki transportu wewnętrznego winny być starannie czyszczone i odkażane. Biobezpieczeństwo obsługi Ze względu na łatwość przeniesienia przez człowieka patogennych czynników do fermy drobiu, należy w stosunku do wszystkich ludzi należących do obsługi, a także mających kontakt z fermą, stosować bardzo rygorystyczne wymagania, polegające na: myciu się pod prysznicem stosowaniu specjalnej odzieży ochronnej wydzieleniu w każdym kurniku pomieszczenia na czystą i brudną odzież maksymalnym ograniczeniu wizyt osób postronnych. Osoby pracujące w fermach i mające kontakt z ptakami nie powinny mieć kontaktu z innym drobiem, ptakami ozdobnymi i dzikimi oraz innymi zwierzętami gospodarskimi, domowymi lub dzikimi. Personel obsługujący kurczęta powinien mieć aktualne badania na nosicielstwo w kierunku pałeczek Salmonella sp. Profilaktyka weterynaryjna W prawidłowo prowadzonym chowie kurcząt brojlerów rola lekarza weterynarii ogranicza się do niezbędnej profilaktyki. Konieczność leczenia stada pociąga za sobą koszty oraz może prowadzić do pogorszenia jakości końcowego produktu. Wynika stąd, że by sprostać wymaganiom konsumentów stawianym produktom żywnościowym, w tym mięsu drobiowemu, należy w procesie produkcji zapewnić pełne biobezpieczeństwo, warunkowane przede wszystkim stosowaniem zabiegów sanitarnych. Na rynku roi się od różnego rodzaju preparatów służących do czyszczenia i odkażania tak wnętrza pomieszczeń, jak i sprzętu oraz urządzeń drobiarskich. Należy tylko podjąć właściwą decyzję, zasięgając rady lekarza weterynarii bądź producenta lub dostawcy tych preparatów. Opłacalność Według wielu producentów koszty utrzymywania pojazdów daleko od kurników, zamykania każdego kurnika i niewpuszczania obcych na teren fermy zapewniają zwiększenie zysku. Trzeba także zamykać drzwi i okna, by zapobiec wtargnięciu dzikiego ptactwa do kurnika, posiadać specjalne stanowisko do mycia pojazdów wjeżdżających na teren fermy, stosować system całkowitego zasiedlania i opróżniania kurnika z okresowo przeprowadzanymi dezynfekcjami kurnika i sprzętu po usunięciu każdego stada i wymianie ściółki, którą należy kompostować przed wywiezieniem na pole. W wyniku stosowania tych niekiedy pozornie drogich procedur, można dwu- lub trzykrotnie zwiększyć opłacalność produkcji stada. W nowoczesnym chowie kurcząt brojlerów zakaźne choroby łatwo się przenoszą, co zwiększa w stadzie udział padnięć i obniża jego produkcyjność. Zapobieganie chorobom jest natomiast mniej kosztowne od leczenia, a koszt wdrożenia odpowiedniego systemu biobezpieczeństwa jest niewielki w porównaniu z zyskiem, który możemy dzięki niemu osiągnąć. 21

22 Przyjęcie kurcząt na fermę Kurczęta typu brojler odchowuje się w Polsce w zamkniętych, bezokiennych budynkach o betonowej lub szkieletowej (żelazo, drewno) konstrukcji. W brojlerni podłogę pokrywa się ściołami z ciętej słomy lub z wiórów drzewnych. Budynki są najczęściej wyposażone w podciśnieniowy system wymiany powietrza i są ogrzewane ciepłym powietrzem z nagrzewnic gazowych, olejowych lub elektrycznych. Wewnątrz budynku mikroklimat powinien być całkowicie niezależny od zewnętrznych warunków pogodowych i powinno być możliwe stosowanie w nim dowolnego programu świetlnego. Wymuszoną wentylację wspomagają w okresie upałów chłodnice z nawilżonych mat lub zawieszone pod sufitem tunele wentylacyjne, którymi rozprowadzane jest w zależności od potrzeby chłodne lub ciepłe powietrze. Przed przyjęciem piskląt na teren fermy brojlernia musi być odpowiednio przygotowana: obornik usunięty wnętrze budynku umyte i zdezynfekowane sprzęt umyty, zdezynfekowany i naprawiony wyposażenie indycznika sprawdzone i w razie konieczności naprawione systemy klimatyzacyjne i alarmowe skontrolowane ściółka odpowiedniej jakości i ilości odpowiednio przygotowana kurnik lub kręgi (jeżeli są stosowane) zaopatrzone w sprzęt do pojenia i karmienia piskląt budynek przewietrzony i odpowiednio nagrzany. Po usunięciu obornika całe wnętrze brojlerni należy dokładnie umyć pod ciśnieniem wodą z środkiem myjąco-odkażającym. Myjąc i dezynfekując sprzęt do zadawania paszy, należy pamiętać, że z instalacji wodnej należy usunąć nagromadzone złogi kamienia. Podczas rutynowego czyszczenia obiektu przed wprowadzeniem nowych ptaków obowiązkowo powinno się również te same zabiegi przeprowadzić w pomieszczeniach towarzyszących (magazynki, składziki czy pomieszczenia socjalne). Wybór środków myjących i dezynfekcyjnych najlepiej jest skonsultować z lekarzem weterynarii, pod którego nadzorem jest stado, gdyż zna on lokalne środowisko, jego zanieczyszczenie i występujące lokalnie jednostki chorobowe. Zaleca się, by końcowe czynności związane z przygotowaniem obiektu, a szczególnie dezynfekcji, powierzyć specjalistycznej firmie, której doświadczenie i wyposażenie w odpowiedni sprzęt zapewnia spełnienie warunków biologicznego bezpieczeństwa. Budynek musi być całkowicie przygotowany, ogrzany (ściany ciepłe) na co najmniej 24 godziny przed wstawieniem piskląt. Tradycyjnie przyjmuje się, że okres przerwy pomiędzy kolejnymi cyklami odchowu brojlerów powinien trwać co najmniej dwa tygodnie, tymczasem, jak wykazują ostatnie badania, przy zastosowaniu odpowiednich środków odkażających przez dobrze przeszkoloną i wyposażoną we właściwy sprzęt ekipę czas ten można skrócić nawet do 3 4 dni. Skuteczność pełnej dezynfekcji brojlerni, sprzętów i urządzeń drobiarskich musi być potwierdzona badaniami sanitarnymi. 22

23 Przed wprowadzeniem kurcząt do kręgów i przed podaniem paszy należy sprawdzić, czy w poidłach pisklęcych jest woda o pokojowej temperaturze. Jest to bardzo istotne, gdy ptaki po długim transporcie, szczególnie w upalne dni, są bardzo spragnione. Pisklęta do fermy powinny być dostarczone specjalistycznym transportem, zatwierdzonym przez powiatowego lekarza weterynarii. Kierowca powinien posiadać odpowiednie uprawnienia do wykonywania tego zawodu, które są określone rozporządzeniem Rady(WE) nr 1/2005, a w Polsce przepisami obwiązującymi od 5 stycznia 2007 r. Pojemniki, w jakich dostarczone są kurczęta, powinny spełniać ustalone normy dobrostanowe (tab. 5.3). Przewoźnik powinien dostarczyć producentowi dokument (dokumenty) zawierające następujące dane: A. pochodzenie piskląt, a w szczególności identyfikację fermy reprodukcyjnej (stada) i zakładu wylęgowego B. informację o szczepieniach oraz o programach profilaktycznych, jakimi było objęte stado rodzicielskie C. miejsce wyjazdu D. datę i czas wyjazdu E. przewidziane miejsce przeznaczenia F. przewidziany czas transportu. Pisklęta mogą być transportowane do 24 godzin bez przerwy, pod warunkiem, że zakończy się on przed 72 godzinami po wykluciu (rozdział V p. 2 Rozporządzenia WE 1/2005). Odchów brojlerów kurzych w pierwszych dniach Zgodnie z wymogami UE, drób rzeźny jest utrzymywany na ściółce w budynku, w warunkach zapewniających ptakom wysoki dobrostan, określony następującymi wskaźnikami: jakość ściółki i jej grubość: cm wielkość obsady (kg masy ciała ptaków)/m 2 podłogi: ograniczenie wielkości obsady średnio w czasie całego odchowu <33 kg/m 2 podłogi temperatura w budynku odpowiednia dla wieku kurcząt, najczęściej od 30 C do 20 C, wilgotność względna powietrza w budynku: 60 70% oświetlone 80% powierzchni podłogi, przy min. natężeniu oświetlenia 20 lux. właściwa wymiana powietrza w budynku zapewniająca koncentrację: CO 2 < 3000 ppm, NH 3 <20 ppm swobodny dostęp do paszy i wody wyciszona praca wszelkich urządzeń pracujących w budynku. Ustawodawstwo UE i Polski jednoznacznie określa warunki prowadzenia ich odchowu i utrzymania kurcząt brojlerów. Zasady te obowiązują od 30 czerwca 2010 r. i powinny być przestrzegane przez producentów brojlerów kurzych. Zawarte są w kilku aktach prawnych (ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 r. (DzU nr 111, poz. 724), dyrektywa Rady 2007/43/2007/WE z dnia 28 czerwca 2007, ustawa z dnia 24 kwietnia 2009 o zmianie ustawy o ochronie zwierząt (DzU z dnia 28 maja 2009 i rozporządzenie MRiRW z dnia 15 lutego 2010 r. (DzU z dnia 8 kwietnia 2010 r.). Nad przestrzeganiem wymienionych regulacji prawnych ma czuwać powiatowa inspekcja weterynaryjna. 23

24 Rozdział 5 dyrektywy Rady z 2010 r. określa warunki, jakie muszą być spełnione przy utrzymywaniu obsady brojlerów: 33, 39 lub 42 kg/m². Większa obsada kurcząt na 1 m² wymaga spełnienia większej ilości dodatkowych warunków i wymogów, ich przestrzegania i udokumentowania organowi kontrolującemu w razie konieczności. Dodatkowo producent i osoby obsługujące kurczęta brojlery obowiązane są do odbycia specjalistycznego szkolenia z tego zakresu, w celu uzyskania licencji upoważniającej do udziału w tego rodzaju produkcji. Ściółka Materiały ściołowe winny spełniać następujące wymagania: zdolność wiązania płynów, a szczególnie wody zdolność wchłaniania amoniaku ograniczanie kontaktu ptaków z odchodami ciepłochronność i spełnianie roli materaca łatwość ich usuwania przy czyszczeniu brojlerni (nie może przylepiać się do podłogi) nie może zalegać w narożnikach nie może utrudnianiać poruszania się ptaków muszą być suche, nie pyliste i umożliwiać kurczętom grzebanie w ściółce. Wilgotna ściółka pogarsza w brojlerni mikroklimat, efekty żywienia i pojenia oraz nie spełnia funkcji higroskopijnych. Pomiot schnie długo, podnosząc w kurniku poziom amoniaku, co z kolei sprzyja występowaniu chorób dróg oddechowych ptaków i przyczynia się do powstawania ran na łapach, a także może być przyczyną powstania na mostku kurcząt pęcherzy surowiczych. W wilgotnej ściółce znajdują dobre warunki rozwojowe kokcydia i inne pasożyty wewnętrzne. Rola temperatury w chowie kurcząt brojlerów W chowie kurcząt brojlerów całe wnętrze brojlerni ogrzewa się do pożądanej temperatury bądź też wykorzystuje się dodatkowe źródła ciepła w postaci promienników elektrycznych, gazowych lub olejowych do dogrzania ptaków, w miejscu ich przebywania. Tabela 3. Zalecane temperatury podczas chowu kurcząt brojlerów przy wilgotności względnej 60 70% Wiek w dniach Temperatura wewnątrz budynku ( o C) Temperatura w odległości od promiennika ( o C) na obwodzie obwód do 2 m >2 m od obwodu

25 >27 Wiek w dniach Temperatura wewnątrz budynku ( o C) Źródło: Ross Broiler, Temperatura w odległości od promiennika ( o C) na obwodzie obwód do 2 m >2 m od obwodu W pierwszym tygodniu życia kurczęta przebywające w kręgach są ogrzewane promiennikiem, będącym równocześnie źródłem światła. Do ogrzewania całego pomieszczenia stosuje się wyposażone w dmuchawy nagrzewnice o mocy kw, ogrzewane energią elektryczną, płynnym gazem lub olejem opałowym. Optymalną ciepłotę w obrębie przebywania ptaków można sprawdzić na podstawie ich rozmieszczania się pod źródłem ciepła (ryc. 12 i 13) A. temperatura za wysoka, pisklęta oddalają się maksymalnie od źródła ciepła, B. temperatura zbyt niska, pisklęta skupiają się wokół źródła ciepła, C. przeciąg w kurniku, pisklęta chronią się za źródłem ciepła, D. temperatura właściwa (optymalna), pisklęta równomiernie rozmieszczone na terenie bytowania. Ryc. 12 Rozmieszczenie się piskląt w kręgach pod centralnym źródłem ciepła (kwoka gazowa lub promiennik) 25

26 Temperatura odpowiednia, pisklęta równomiernie rozmieszczone w kurniku Temperatura za wysoka, pisklęta oddalają się od źródła ciepła 26 Temperatura za niska, pisklęta skupiają się, w cieplejszych miejscach Ryc. 13. Zachowanie piskląt na całej powierzchni brojlerni w zależności od panującej w niej temperatury, gdy pisklęta rozpuszczane są na całą halę produkcyjną. W bardzo wysokich temperaturach i przy wilgotności powietrza < 60%, maleją przyrosty masy ciała kurcząt i zwiększa się udział strat. W naszej szerokości geograficznej największe problemy występują w czasie upałów, w ostatniej fazie odchowu kurcząt brojlerów. Ptaki wymagają wówczas niezwykle dużo tlenu, a same wydzielają duże ilości ciepła. Coraz częściej spotyka się, oprócz dobrej izolacji budynku, stosowanie systemów chłodzenia. Jest to również usankcjonowanie prawnie dyrektywą 2007/43: jeżeli temperatura na zewnątrz budynku mierzona w cieniu przekracza 30 C, temperatura w budynku nie może jej przewyższać o więcej niż 3 C. Wilgotność powietrza Ocena wilgotności powietrza wiąże się ściśle z odczuwaniem temperatury. Ze wzrostem wilgotności zwiększa się pojemność cieplna powietrza przy stałej temperaturze. Wilgotność względna w kurniku winna wynosić 60 80% udziału wody. Po przekroczeniu 80% obniża się odporność kurcząt na choroby. Obniżenie wilgotności poniżej 60% powoduje wzrost zapylenia wewnątrz kurnika, przyczynia się do rozwoju chorób dróg oddecho-

27 wych tak ptaków, jak i obsługi. W chowie kurcząt mięsnych należy uwzględnić, że kurczęta te wylęgają się w środowisku, w którym wilgotność przekracza 80%, a zasiedlenie ich w wychowalni o niższej wilgotności może spowodować szok. Dlatego też w pierwszych 3 dniach życia wilgotność w brojlerni winna być na poziomie 70 80%. Przebywanie kurcząt w brojlerni przy wilgotności powietrza poniżej 50% prowadzi do ich nadmiernego wysuszenia (dyrektywa 2007/43). Oświetlenie kurnika W okresie żywienia kurcząt mięsnych od 10 do 21 dnia życia, intensywność światła w brojlerni wynoszącą ok. 20 lx, można później systematycznie obniżać do 10 lx., dyrektywa UE, 2007/43 określa intensywność oświetlenia na poziomie 20 lx, z tym że powinno być oświetlone co najmniej 80% powierzchni użytkowej brojlerni. Nowym technicznym rozwiązaniem są monochromatyczne lampy, emitujące dla ludzkiego oka światło zielone, niebieskie lub czerwone. Badania wykazały, że kurczęta brojlery lepiej czują się w świetle barwy zielonej i niebieskiej niż czerwonej. Załącznik I, p.7 dyrektywy 2007/43 określają zasady formowania programów świetlnych w chowie kurcząt brojlerów. W tabeli przykładowo podany program świetlny dla kurcząt brojlerów. Tabela 4. Przykładowy program kontynuowanego i przerywanego oświetlenia w chowie kurcząt brojlerów (Gilewski i in., 2010) Wiek w dniach do końca odchowu dzień przed ubojem Program konwencjonalny intensywność ilość h światła/dzień światła (lx) S faza światła; C faza ciemności. Dowolne zastosowanie intensywność ilość h światła/ światła (lx) dzień > > 20 8S+4C+8S+4C Wymiana powietrza Wymiana powietrza w kurniku ma na celu: regulację temperatury regulację wilgotności zapewnienie odpowiedniego poziomu tlenu usunięcie dwutlenku węgla, pary wodnej, szkodliwych gazów i pyłów osuszanie ściółki i odchodów. >20 >

28 Maksymalne wartości koncentracji szkodliwych domieszek gazowych w powietrzu kurnika przedstawiono niżej: dwutlenek węgla (CO 2 ) 3000 ppm (dyrektywa 2007/43) tlenek węgla (CO) 100 ppm amoniak (NH 3 ) 20 ppm siarkowodór (H 2 S) 10 ppm (dyrektywa 2007/43) dwutlenek siarki (SO 2 ) 5 ppm względna wilgotność 80% Dla usunięcia nadmiernej ciepłoty, pary wodnej i szkodliwych domieszek gazowych stosuje się dwa różne systemy wymiany powietrza: A. niewymuszoną, naturalną wymianę powietrza w kurniku przez kalenicę lub kominem wentylacyjnym; B. wymuszoną, przy nad- i podciśnieniu oraz ciśnieniu wyrównanym. W zależności od pory roku wymiana powietrza powinna wynosić/h i kg masy ciała kurcząt: latem >4,5 m 3 zimą 0,4 0,6 m 3. W okresie upałów i związanych z tym większymi padnięciami ptaków wprowadza się obecnie dodatkowe wentylatory interwencyjne, o wydajności m 3 /h. Stosuje się również sprzężone urządzenia wentylacyjne z urządzeniami alarmowymi w celu automatycznego uruchamiania agregatów prądotwórczych i powiadomieniu obsługi. Jest to również podyktowane Dyrektywami Unii 91/629 oraz 91/630 EEC. Chów/tucz kurcząt Nowe przepisy (dyrektywa 2007/43) nakładają na producentów brojlerów kurzych szereg wymogów, które muszą spełnić podczas ich odchowu. Obowiązek prowadzenia w każdej brojlerni dokumentacji obejmującej: liczbę wstawionych kurcząt powierzchnię użytkową liczbę padłych kurcząt, odnotowaną wraz z przyczynami śmierci (dwa razy dziennie podczas każdej kontroli) liczbę kurcząt uśmierconych i przyczyny uśmiercenia liczbę kurcząt pozostałych w stadzie nazwę mieszańca kurcząt brojlerów, jeżeli jest znana. W zależności od planowanej obsady należy przestrzegać następujących zasad: Przy obsadzie do 33 kg/m 2 muszą być spełnione następujące warunki: swobodny dostęp ptaków do paszy i wody zapewniona ściółka o dobrych właściwościach izolacyjnych 28

29 sprawna wentylacja i ogrzewanie minimalizacja hałasu (sprawne urządzenia i sprzęt) oświetlenie (intensywność co najmniej 20 lx, mierzona na poziomie oka ptaka, zasięg przynajmniej na 80% powierzchni użytkowej) kontrola dobrostanu dwa razy dziennie leczenie lub brakowanie kurcząt z objawami zaburzeń zdrowotnych czyszczenie kurnika dopuszczalne zabiegi chirurgiczne (tylko terapeutyczne lub diagnostyczne). Zwiększając wielkość obsady powyżej 33 kg/m 2, maks. do 39 kg/m 2, należy: spełnić podstawowe wymagania środowiskowe dla obsady do 33 kg/m 2 powiadomić powiatowego lekarza weterynarii o zamiarze zwiększenia obsady powyżej 33 kg/m 2, na dwa tygodnie przed planowanym wstawieniem i podać planowaną wielkość obsady sporządzić plan kurnika, zaznaczyć na nim wymiary powierzchni użytkowej w dostarczonej dokumentacji opisać: - systemy wentylacji i ogrzewania z określeniem docelowych parametrów jakości powietrza, prędkości przepływu powietrza oraz temperatury - systemy karmienia i pojenia - systemy alarmowe i awaryjne systemy zasilania w przypadku awarii - typ podłogi i rodzaj ściółki - dokumentowane kontrole techniczne systemów wentylacyjnych i alarmowych udostępniać dokumenty powiatowemu lekarzowi weterynarii - powiadamiać niezwłocznie powiatowego lekarza weterynarii o wszelkich zmianach w brojlerni (dotyczy wyposażenia i procedur). zapewnić parametry środowiskowe: - maksymalne stężenie gazów: amoniaku (NH 3 ) do 20 ppm, dwutlenku węgla (CO 2 ) do 3000 ppm - temperaturę wewnętrzną nieprzekraczająca temperatury zewnętrznej o więcej niż 3 C, jeżeli temperatura zewnętrzna mierzona w cieniu przekracza 30 C - średnią wilgotność względną w kurniku mierzoną w ciągu 48 godz. nieprzekraczającą 70% w przypadku temperatury zewnętrznej niższej niż 10 C. Zwiększając zagęszczenie powyżej 39 kg/m 2, maks. do 42 kg/m 2 : Producent dokumentuje codzienne padnięcia i oblicza: wskaźnik śmiertelności dziennej (WŚD) jest to liczba kurcząt padłych w kurniku tego samego dnia, w tym ubitych z powodu choroby lub z innych powodów, podzielona przez liczbę kurcząt znajdujących się w kurniku w tym dniu i pomnożona przez 100. skumulowany wskaźnik śmiertelności dziennej (SWŚD) czyli sumę wskaźników śmiertelności dziennej. Warunkiem osiągnięcia planowanej obsady masy ciała (kg) kurcząt/m 2 jest, by w siedmiu poprzednich kolejno udokumentowanych cyklach odchowu brojlerów skumulowany wskaźnik śmiertelności dziennej nie przekroczył wartości 1% + 0,06% dni odchowu 29

30 brojlerów do uboju. Należy zaznaczyć, że dla średniego wieku uboju w dniu SWŚD powinien oscylować wokół 3,5%. Obliczenia przeprowadza się według następujących zasad: obsadę ustala producent przed wstawieniem piskląt do poszczególnych brojlerni obciążenie 1 m² ustala się przez obliczenie łącznej masy żywych kurcząt w przeliczeniu na 1 m 2 stale dostępnej powierzchni użytkowej pokrytej ściółką obliczenia trzeba dokonać: w siódmym dniu życia, każdego siódmego dnia kończącego kolejny tydzień, na podstawie zważenia 1% losowo wybranych kurcząt w dniu wysłania kurcząt do ubojni należy: obliczyć masę kurcząt wysyłanych do uboju, pomnożyć średnią masę kurcząt wysyłanych do uboju przez liczbę kurcząt znajdujących się w brojlerni na tej samej powierzchni użytkowej i podzielić przez stale udostępnianą im powierzchnię użytkową, pokrytą ściółką (w m 2 ). Obserwacja stada Jak już wcześniej zaznaczono, obserwacje i kontrole stada należy prowadzić dwa razy dziennie, a zebrane informacje przechowywać i okazywać w razie konieczności organowi kontrolnemu powiatowej inspekcji weterynaryjnej. Postępowanie z brojlerami przed przemieszczeniem do ubojni pozbawienie paszy 12 godzin przed załadunkiem do skrzynek transportowych przygotowanie kurnika do wyłapywania brojlerów przeznaczonych do odstawienia do ubojni. Podstawowe wymagania dotyczące transportu kurcząt do ubojni Łapanie i załadunek ptaków Łapaniem i załadunkiem brojlerów powinien zajmować się przeszkolony personel o odpowiednim humanitarnym stosunku do ptaków. Sposób załadunku powinien ograniczać do minimum urazy mechaniczne i maksymalnie eliminować stres. Stosowane w tym celu mechaniczne łapanie i załadunek wydatnie usprawnią tę czynność, zmniejszając ilość czynników stresogennych i ryzyko powstania urazów fizycznych. Zgodnie z przepisami osoby uczestniczące w wyłapywaniu i załadunku brojlerów kurzych do uboju muszą spełnić następujące wymagania: zapoznać się z instrukcją dotyczącą metod utrzymywania/obsługi kurcząt, wyłapywania ich i załadunku, którą właściciel lub opiekun fermy ma obowiązek im przekazać. Transport brojlerów do ubojni Przewóz ptaków do ubojni powinien zawsze odbywać się specjalistycznym środkiem transportu przez osoby przeszkolone i posiadające odpowiednie uprawnienia wydane przez powiatową inspekcję weterynaryjną (dyrektywa 1/2005 WE). W czasie transportu należy zawracać uwagę na zachowanie brojlerów. Na początku transportu ptaki przyjmują postawę siedzącą, lecz w miarę jego trwania wstają, by zmienić pozycję, i dlatego 30

31 należy umożliwić kurczętom przyjęcie pozycji stojącej. Zbyt duża liczba kurcząt/1m² powierzchni pojemnika wpływa negatywnie na ich organizm i może pociągać za sobą skutki ekonomiczne. Przyjmuje się następujące minimalne powierzchnie dla drobiu (tab. 5). Tabela 5. Minimalna powierzchnia podłogi podczas transportu drobiu w kontenerach (dyrektywa 1/2005 WE). Kategoria Powierzchnia w cm² Pisklęta jednodniowe cm² na pisklę Drób inny niż pisklęta jednodniowe; masa (kg): Powierzchnia (cm² /kg) < 1, ,6 do < do < > W związku z tym należy przestrzegać podstawowych zasad podczas transportu: wydłużenie czasu transportu zwiększa udział (%) padłych brojlerów odległość między fermą a ubojnią nie powinna przekraczać 100 km, a czas przejazdu 3 godz. oczekiwanie kurcząt na wyładunek w ubojni zwiększa ryzyko uszkodzeń mostka i mięśni piersiowych. Procedury przekazania ptaków do ubojni Właściciel lub opiekun stada powinien przekazać do ubojni następujące dokumenty dotyczące odstawianej partii ptaków: pochodzenia kurcząt z poszczególnych kurników w gospodarstwie ilości kurcząt padłych w transporcie wskaźniki śmiertelności dziennej i skumulowane wskaźniki śmiertelności dziennej (dotyczy wielkości obsady > 33 kg/m 2 ). Przeprowadzona po uboju przez urzędowego lekarza weterynarii poubojowa ocena kurcząt może świadczyć o niski poziomie dobrostanu, gdy: jest duża częstotliwość występowania kontaktowego zapalenia skóry, zarobaczenia i chorób ogólnoustrojowych jest wysoki udział padnięć kurcząt w transporcie wskaźniki padnięć są ponadnormatywne. Zasady oraz procedury uśmiercania kurcząt w nagłych przypadkach W każdym stadzie kurcząt brojlerów występują ptaki chore, charłaki, nierokujące nadziei na wyzdrowienie oraz osobniki, które uległy różnym wypadkom losowym. Takie kurczęta należy usunąć poprzez ich uśmiercenie (dyslokacja kręgów szyjnych), by zapobiec rozwojowi szeregu chorób oraz pojawieniu się w stadzie złych narowów np. kanibalizmu i pterofagii. 31