Obszar Natura 2000 Polski Wschodniej. analiza szans i zagrożeń

Transkrypt

1 Obszar Natura 2000 Polski Wschodniej analiza szans i zagrożeń 1

2 Spis treści str.: Wprowadzenie 4 Rozdział 1. Natura 2000 w Polsce Idea i cel sieci Natura Historia powstania Natury 2000 w Unii Europejskiej i w Polsce Uwarunkowania prawne funkcjonowania sieci Natura Rozdział 2. Sieć Natura 2000 w Polsce Wschodniej Stan sieci Natura 2000 w Polsce Wschodniej Charakterystyka obszarów sieci Natura 2000 obszaru badań SOO PLH Ostoja Nadbużańska SOO PLH Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego OSO PLB Dolina Dolnego Bugu 48 Rozdział 3. Wpływ sieci Natura 2000 na rozwój lokalny przykłady dobrych praktyk Państwa UE do r Nowe państwa UE od do 2013 r. 53 Rozdział 4. Potencjał rozwojowy sieci obszaru Natura 2000 w badanym obszarze regionu Polski Wschodniej 58 2

3 4.1. Sieć Natura 2000 a rozwój lokalny Rozwój turystyki i rekreacji a sieć obszaru Natura 2000 Krainy Dolnego 61 Bugu 4.3. Kształtowanie i ochrona krajobrazu a sieć obszaru Natura KrainyDolnego Bugu 4.4. Sieć obszaru Natura 2000 Krainy Dolnego Bugu a ochrona i monitoringu 79 środowiska 4.5. Rolnictwo a obszar Natura 2000 Kraina Dolnego Bugu Tożsamość kulturowa a obszar Natura 2000 Kraina Dolnego Bugu Natura 2000 a rozwój gospodarki innowacyjnej Planowanie przestrzenne a sieć obszarów Natura 2000 Krainy Dolnego 48 Bugu Rozdział 5. Zagrożenia i szanse dla rozwoju lokalnego w aspekcie funkcjonowania 98 badanego regionu Natura Zagrożenia wewnętrzne istniejące i potencjalne Zagrożenia zewnętrzne istniejące i potencjalne Analiza kosztów i korzyści sieć obszaru Natura 2000 Krainy Dolnego Bugu Strategia rozwoju zrównoważonego opartego o sieć obszaru Natura 2000 w 103 badanym regionie Polski Wschodniej Bibliografia 106 Spis fotografii 109 Spis rycin 109 Spis tabel 110 3

4 Wprowadzenie Sieć Natura 2000 jest szansą dla rozwoju europejskiej turystyki, zwłaszcza turystyki przyrodniczej, innowacyjnej gospodarki, kształtowania i ochrony krajobrazu oraz faktycznej poprawy ładu przestrzennego. W coraz większym stopniu wzrasta zmęczenie cywilizacyjne i świadomość ekologiczna społeczności lokalnych (gminnych), a wraz z nimi popyt na zrównoważone, aktywne formy wypoczynku, z dala od zatłoczonych kurortów turystycznych, takie jak: eko- i agroturystyka, zielone szkoły, koncentrująca się na obszarach chronionych turystyka piesza, rowerowa, wodna i konna czy też obserwacja i fotografowanie przyrody. Rynek alternatywnych form turystyki rozwija się prawie trzykrotnie szybciej niż rynek klasycznych usług turystycznych. Najcenniejsze i dobrze zachowane elementy środowiska przyrodniczego obszarów Natura 2000 mogą stać się turystyczną marką polskich regionów. Przykładem może tutaj być Rzeczpospolita Ptasia zupełnie nowa, unikalna w skali Polski inicjatywa Towarzystwa Przyjaciół Słońska "Unitisviribus", której celem jest klubowe zrzeszenie miłośników ptaków odwiedzających Słońsk. Jest to sposób na uatrakcyjnienie tej miejscowości dla ruchu turystycznego, mający przyczynić się do promocji Słońska i Parku Narodowego "Ujście Warty" oraz tworzenia warunków dla rozwoju rodzimej bazy turystycznej. Biorąc pod uwagę fakt, iż obszary Natura 2000 powoływane są w celu ochrony cennych siedlisk przyrodniczych i gatunków, można z całą pewnością stwierdzić, że wizyta w wielu z nich zaowocuje silnymi przeżyciami o charakterze przyrodniczoestetycznym. Możliwość uprawiania ekologicznych form turystyki kwalifikowanej w danym miejscu zwiększa jego atrakcyjność, a tym samym, wpływa korzystnie na rozwój branż lokalnej gospodarki opartej na innowacyjnych rozwiązaniach. Korzyści z rozwoju lokalnego osiągają nie tylko organizatorzy usług turystycznych, ale także organizatorzy sieci usług towarzyszących (dodatkowy dochód i nowe miejsca pracy dla społeczności lokalnych) i innych. Pomiędzy środowiskiem przyrodniczokulturowym a rozwojem lokalnym występują wzajemne oddziaływania. Środowisko warunkuje rozwój turystyki, rolnictwa ekologicznego, czystej produkcji, które w wyniku sprzężeń zwrotnych wpływają z kolei na środowisko. 4

5 W wielu przypadkach presja turystyczna może stanowić istotne zagrożenia dotyczące trwałości ekosystemów przyrodniczych. W związku z tym powiązania pomiędzy rozwojem turystyki i ochroną walorów przyrodniczych nie mogą skutkować zagrożeniem dla środowiska. Organizatorzy usług turystycznych, nie tylko na obszarach Natura 2000, powinni otaczać ochroną walory, od których zależy istnienie i rozwój turystyki, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Rozwój sieci Natura 2000 nie blokuje rozwoju gospodarki turystycznej, wprowadza jednak pewne reguły i ograniczenia. Wszelkie inwestycje związane z rozbudową infrastruktury turystycznej i komunikacyjnej możliwe są pod warunkiem, że nie będą one wpływały negatywnie na chronione w obszarze siedliska przyrodnicze i gatunki. Intensywność ruchu turystycznego, a czasem także jego funkcjonowanie w skali cyklu wegetacyjnego muszą być dostosowane do wymogów ochrony w obszarze. Szansą na pogodzenie rozwoju turystyki i ochrony walorów przyrody jest odpowiedzialne i oparte o szerszą, planistyczną wizję zagospodarowanie przestrzeni oraz takie zarządzanie zasobami przyrodniczo-kulturowymi, które umożliwią turystom kontakt z przyrodą, wpływając jednocześnie na kształtowanie świadomości społecznej i akceptacji potrzeb ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. 5

6 Rozdział 1. Natura 2000 w Polsce 1.1. Idea i cel sieci Natura 2000 Sieć ekologiczna Natura 2000 to jednolity, ogólnoeuropejski system ochrony przyrody, tworzony od początku XXI w. Składowymi tego systemu są tysiące większych i mniejszych obszarów wyznaczonych na podstawie aktów prawnych Unii Europejskiej, co ma na celu zachowanie bogatego dziedzictwa naturalnego naszego kontynentu. Tworzenie sieci Natura 2000 jest obowiązkiem rządów wszystkich państw członkowskich UE. Państwa te zobowiązane są do zachowania, utrzymania i odtwarzania siedlisk przyrodniczych. Powstałe obszary chronione sieci Natura 2000 obejmują wiele dawniej istniejących parków narodowych i rezerwatów, ale powstają też nowe, w miejscach dotąd niechronionych, na przykład na terenach objętych gospodarką rolną i leśną. Natura 2000 jako forma ochrony znacząco różni się od parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, czy obszarów chronionego krajobrazu. Głównym celem ustanowienia sieci jest ochrona siedlisk i gatunków roślin oraz zwierząt ważnych w skali europejskiej, natomiast na obszarze np. parku narodowego chroniona jest całość przyrody. Specyfika Natury 2000 polega także na tym, iż na danym obszarze można inwestować, prowadzić działalność. Ważne jest jednak, aby takie działania nie miały znacząco negatywnego wpływu na chronione gatunki, czy siedlisko. Zatem istniejący obszar Natura 2000 oddziałuje na dokumenty planistyczne tj. projekty studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, i plany zagospodarowania przestrzennego województw. Akty te muszą zostać zaakceptowane przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska (zarządcę i opiekuna sieci) w zakresie negatywnych oddziaływań na obszar Natura Wyjątkowość europejskiej sieci N2000 polega m. in. na tym, że godzi ona ludzką potrzebę działalności gospodarczej, podyktowaną czynnikami ekonomicznymi, 6

7 z ochroną przyrody. Natura 2000 jest nowoczesnym systemem ochrony środowiska naturalnego, z poszanowaniem praw własności oraz zagwarantowaniem prawa społeczności lokalnych do zrównoważonego rozwoju. Ochrona przyrody jest tu realizowana poprzez partnerstwo stron, a nie poprzez zakaz jakiejkolwiek działalności Historia powstania Natury 2000 w Unii Europejskiej i Polsce Środowisko przyrodnicze kontynentu europejskiego ulega degradacji. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest postępujący rozwój cywilizacyjny, wzmożona urbanizacja, intensyfikacja przemysłu, jak również technicyzacja produkcji rolniczej. Wraz z zachodzącymi zmianami związanymi z działalnością człowieka postępuje spadek bioróżnorodności oraz fragmentacja ekosystemów. Powoduje to wiele zagrożeń dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństw. W obliczu tych zmian dostrzeżono konieczność wzmocnienia ochrony prawnej zasobów środowiskowych. Rozwój idei ochrony przyrody postępował w poszczególnych krajach w zróżnicowanym tempie. Proces integracji europejskiej ułatwił podjęcie i koordynację działań na rzecz spójnej ochrony dziedzictwa przyrodniczego. Najważniejszą kwestią było stworzenie podstaw prawnych ochrony siedlisk naturalnych, które łączyłyby wiele krajów europejskich 1. Jednymi z pierwszych aktów tego rodzaju były: Konwencja Ramsarska dotycząca ochrony obszarów wodno-błotnych (przyjęta w 1971 r.), Konwencja Bońska o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (przyjęta w 1979 r.) oraz Konwencja Berneńska o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych (przyjęta w 1982 r.). Te działania okazały się niewystarczające, czego objawem było ciągle obserwowane w skali europejskiej i globalnej zmniejszanie się różnorodności biologicznej. W efekcie w ramach Konferencji Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju, która odbyła się w 1992 r. w Rio de Janeiro, przyjęto kolejne dokumenty określające fundamentalne zasady w polityce społeczno-gospodarczej 1 7

8 nakazujące uwzględniać ochronę środowiska, a wśród nich Konwencję o zachowaniu różnorodności biologicznej (zwaną Konwencją z Rio). Głównym celem jej realizacji jest ochrona bioróżnorodności w skali globalnej oraz zrównoważone wykorzystywanie zasobów środowiskowych, a także sprawiedliwy podział korzyści czerpanych z zasobów genetycznych. Aby możliwe było osiągnięcie takich celów w ramach wspólnot europejskich przyjęta została w 1979 r. tzw. dyrektywa ptasia 2 (Dyrektywa 79/409/EWG Rady z dnia 2 kwietnia 1979 r. o ochronie dziko żyjących ptaków, która zastąpiona została nową Dyrektywą 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa). Jako akt prawa ściśle powiązany i rozwijający wizję działań nakreślonych wcześniej w odniesieniu do ptaków, w 1992 r. przyjęta została tzw. dyrektywa siedliskowa 3 (Dyrektywa 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory), która zobowiązała państwa członkowskie Unii Europejskiej do wprowadzenia podstaw prawnych dla rozwoju sieci obszarów chroniących zagrożone w skali europejskiej gatunki roślin, zwierząt i rodzaje siedlisk przyrodniczych. Te dwie dyrektywy przewidują stworzenie systemu obszarów stanowiących spójną funkcjonalnie sieć - Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000, umożliwiającą realizację spójnej polityki ochrony zasobów przyrodniczych na obszarze Unii Europejskiej, tworzoną przez wyznaczone w ramach dyrektyw: ptasiej i siedliskowej obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Obowiązek wyznaczania obszarów Natura 2000 dotyczy wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej, a więc i Polski. Polska, podpisując 16 kwietnia 2003 r. Traktat Ateński, stanowiący podstawę prawną przystąpienia kraju do UE, zobowiązała się do wyznaczenia na swoim terytorium sieci Natura Przepisy unijne stanowiące podstawę dla tworzenia sieci Natura 2000 zostały wprowadzone do polskiego prawodawstwa poprzez Ustawę z 2 DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa 3 DYREKTYWA RADY 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory 8

9 dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody 4 (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220, z późn. zm.), czyniąc Naturę 2000 najmłodszą prawną formą ochrony przyrody w Polsce. Przygotowania do wprowadzenia sieci Natura 2000 w Polsce rozpoczęły się już pod koniec lat 90. Sporządzono wtedy wstępne analizy zasobów siedlisk i gatunków wymagających ochrony w sieci, a także prowadzono negocjacje odnośnie uzupełnienia przepisów unijnych o siedliska oraz gatunki wymagające ochrony w Polsce, a nieobecne w krajach starej Unii Europejskiej i w związku z tym nie objęte ochroną ówczesnego prawa unijnego. W działaniach tych uczestniczyli między innymi naukowcy z Instytutu Ochrony Przyrody PAN i Zakładu Ornitologii PAN oraz urzędnicy Ministerstwa Środowiska. W 2001 r. opracowano na zlecenie Ministerstwa Środowiska Koncepcję sieci Natura 2000 w Polsce - dokument zawierający wstępną identyfikację i opisy obszarów, wykazy siedlisk i gatunków oraz form ochrony na obszarach proponowanych do sieci, a także mapy przedstawiające umiejscowienie tych obszarów (w propozycji tej ostoje zajmowały 13,5% powierzchni kraju). W latach rozwijano koncepcję sieci Natura 2000 w Polsce. Naukowcy z Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska, współpracujący z innymi jednostkami działającymi na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego, otrzymywali dane od Wojewódzkich Zespołów Realizacyjnych - grup specjalistów, głównie przyrodników, powołanych przez wojewodów do tworzenia koncepcji sieci w poszczególnych województwach. Dane te były zestawiane w formularzach wymaganych przez Komisję Europejską. W trakcie tworzenia koncepcji sieci nie została przeprowadzona powszechna inwentaryzacja siedlisk i gatunków chronionych, a wszelkie prace oparte były na materiałach publikowanych, dokumentacjach i wiedzy przyrodników, co pozwoliło zaoszczędzić znaczne środki finansowe. Długotrwały proces tworzenia projektu sieci Natura 2000 angażował niemal wyłącznie specjalistów, podczas gdy 4 Dz.U nr 92 poz. 880, Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody 9

10 udział partnerów społecznych oraz kampania informacyjna na temat tworzonej sieci były zdecydowanie niewystarczające. Po przeprowadzonych w 2004 r. konsultacjach z gminami, w trakcie których samorządy wyraziły sprzeciw dla przedstawionych propozycji, oraz po interwencji Departamentu Wodnego Ministerstwa Środowiska oraz Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, rząd polski w maju 2004 r. przekazał Komisji Europejskiej bardzo okrojoną w stosunku do projektu wyjściowego koncepcję sieci obszarów siedliskowych Natura W lipcu 2004 r. ukazało się rozporządzenie wyznaczające obszary specjalnej ochrony ptaków z podobnie skromnym zestawieniem obszarów. Ograniczenie sieci Natura 2000 wywołało niezadowolenie środowisk eksperckich i organizacji pozarządowych zaangażowanych wcześniej w jej tworzenie. Efektem tego była publikacja w grudniu 2004 r. opracowania zawierającego krytyczny przegląd zatwierdzonego projektu oraz propozycje uzupełnienia sieci Natura 2000 adekwatnie do kryteriów unijnych (Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce Shadow List"). Komisja Europejska po analizie materiałów organizacji uznała, że oficjalna propozycja rządu RP jest niewystarczająca i wystosowała do polskiego rządu ostrzeżenie, a wobec braku zdecydowanych działań naprawczych strony polskiej KE rozpoczęła procedurę naruszeniową w trybie art. 226 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, wysyłając w kwietniu 2006 r. tzw. letter of formal notice. Ostatnim ostrzeżeniem przed skierowaniem skargi do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości było przesłanie Polsce w grudniu 2006 r. tzw. uzasadnionej opinii. Nie dało to jednak oczekiwanych efektów, w związku z czym w grudniu 2007 r. Komisja wniosła do Trybunału skargę o niewystarczające wyznaczenie obszarów specjalnej ochrony ptaków przez Polskę. Stanowisko Komisji Europejskiej spowodowało, że sieć Natura 2000 była sukcesywnie uzupełniana w kolejnych latach, a w miarę gromadzenia nowych danych organizacje pozarządowe dopracowały także wspomnianą listę obszarów potencjalnych ( Shadow List ). Do końca 2008 r. rząd Polski wyznaczył w drodze rozporządzenia

11 obszary specjalnej ochrony ptaków oraz wysłał do Komisji Europejskiej 364 propozycje specjalnych obszarów ochrony siedlisk, które to zostały zatwierdzone przez Komisję Europejską jako obszary mające znaczenie dla Wspólnoty, stając się pełnoprawnymi obszarami Natura W 2008 r. podjęte zostały prace nad kolejnym rozszerzeniem sieci specjalnych obszarów ochrony siedlisk. We wszystkich województwach powołano Wojewódzkie Zespoły Specjalistyczne, złożone z ekspertów, które opracowały projekt rozszerzenia sieci. W całym kraju specjaliści przeprowadzili badania terenowe, weryfikując i optymalizując poszerzanie sieci. Po przeprowadzeniu konsultacji społecznych i zweryfikowaniu projektów zespołów wojewódzkich przez ekspertów z Instytutu Ochrony Przyrody PAN i Radę Ministrów, w dniu 29 października 2009 r. Minister Środowiska przesłał do Komisji Europejskiej listę 454 nowych obszarów i 77 powiększeń obszarów już istniejących. W rezultacie siedliskowa część sieci wzrosła do 823 obszarów, pokrywając ok. 11% powierzchni lądowej Polski. W wyniku realizacji działań zmierzających do uzupełnienia sieci Natura 2000 wycofana została w 2009 r. skarga z Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich dotycząca niekompletności sieci Natura 2000 w Polsce. W dniach listopada 2009 r. w Sopocie odbyło się seminarium biogeograficzne Natura 2000 dla obszaru Morza Bałtyckiego. Organizatorem merytorycznym seminarium była Komisja Europejska, natomiast od strony technicznologistycznej spotkanie przygotowała Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Celem spotkania była ocena kompletności sieci Natura 2000 w obrębie Bałtyku. Analizowano czy poszczególne typy siedlisk i gatunki, bytujące w środowisku morskim, są chronione w wystarczającym stopniu w zaproponowanych obszarach. W wyniku eksperckiej dyskusji przedstawiciele Komisji Europejskiej ustalili, iż sieć Natura 2000 w polskiej części Bałtyku wymaga niewielkich uzupełnień. W dniach marca 2010 r. w Warszawie odbyło się Bilateralne Seminarium Biogeograficzne weryfikujące kompletność sieci specjalnych obszarów ochrony siedlisk w Polsce, podczas którego okazało się, że nadal nie wszystkie gatunki i siedliska 11

12 są wystarczająco chronione i wskazano konieczność uzupełnień, których skala jest już jednak niewielka w porównaniu do początkowych braków. Strona polska odebrała gratulacje od Komisji Europejskiej za znaczne przyśpieszenie prac, wynikające z działalności Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Opierając się na postanowieniach ww. seminariów w latach zostało przeprowadzone opiniowanie projektowanych nowych i zmienianych istniejących obszarów Natura Wynikiem przeprowadzonej procedury opiniowania była wysłana do KE w październiku 2012 r. lista uzupełniająca sieć obszarów Natura 2000 w Polsce, wśród których znajdowały się: 22 nowe proponowane obszary mające znaczenie dla Wspólnoty, 15 powiększane już wyznaczone obszary, co było związane z koniecznością zapewnienia właściwego stanu ochrony siedliskom przyrodniczym i gatunkom, stanowiącym przedmioty ochrony w tych obszarach. Ponadto na przedmiotowej liście zamieszczono: 1 powiększany obszar w związku z koniecznością przeprowadzenia kompensacji przyrodniczej, 24 istniejące obszary, dla których zmiany granic (zarówno powiększenia jak i pomniejszenia) wynikały z prac nad planami zadań ochronnych, dostosowania ich do przebiegu granic rezerwatów przyrody oraz parków narodowych, doprecyzowania do podziału katastralnego i granic wydzieleń leśnych oraz korekt błędów rysowniczych. Zatwierdzenie przez KE przedmiotowej listy wiąże się również z likwidacją 3 istniejących OZW, które zostaną włączone w granice powiększanych obszarów. Sytuacja ta ma miejsce w przypadku obszarów: Jezioro Brenno PLH (włączony w granice Ostoi Przemęckiej PLH300041), Kostrza PLH (włączony w granice Ostoi Nietoperzy Beskidu Wyspowego PLH120052) oraz Pieniny PLH (połączone z obszarem OSO w obszar wspólny PLC). 12

13 Obok ww. uzupełnień listy obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty w kwietniu 2012 r., po odpowiednich konsultacjach, została przesłana do KE informacja o włączeniu do sieci trzech nowych obszarów Natura 2000 (2 OZW oraz 1 OSO) oraz powiększeniu 4 już wyznaczonych OZW, co było związane z koniecznością wykonania kompensacji przyrodniczej za zniszczenia powstałe w wyniku budowy drogi ekspresowej S3 na odcinku Szczecin (Klucz) - węzeł Gorzów Północ. Obecnie w Polsce sieć Natura 2000 zajmuje prawie 1/5 powierzchni lądowej kraju. W jej skład wchodzi: 845 obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty (obszary "siedliskowe" - przyszłe specjalne obszary ochrony siedlisk) oraz 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków Uwarunkowania prawne funkcjonowania sieci Natura 2000 Podstawami prawnymi sieci Natura 2000 są dwie dyrektywy. Dyrektywia Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (dyrektywa siedliskowa lub habitatowa) 5 oraz wcześniejsza dyrektywa Rady 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (dyrektywa ptasia) 6. Zgodnie z przyjętą koncepcją dyrektywa to akt wiążący każde państwo członkowskie, do którego jest kierowany, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty. Jednak pozostawia się organom krajowym swobodę wyboru formy i podejmowanych środków prawnych do uzyskania danego celu. Bezpośrednią podstawą prawną dla działań organów władzy publicznej w zakresie uregulowanym w dyrektywie powinno być prawo krajowe. 5 DYREKTYWA RADY 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory 6 DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa 13

14 Dyrektywa w sprawie ochrony dzikich ptaków Najważniejszym założeniem dyrektywy ptasiej jest objęcie ochroną wszystkich gatunków ptaków naturalnie występujących w stanie dzikim na terytorium państw członkowskich UE. Państwa europejskie podejmują wszelkie niezbędne środki w celu ochrony, zachowania lub przywrócenia wystarczającej różnorodności i obszaru naturalnych siedlisk wszystkich gatunków ptactwa, określonych w art. 1. Ochrona, zachowanie, jak również przywracanie biotopów i naturalnych siedlisk obejmuje przede wszystkim następujące środki: a) stworzenie obszarów ochrony; b) utrzymanie i gospodarowanie, zgodnie z potrzebami ekologicznymi naturalnych siedlisk w ramach stref ochronnych i poza nimi; c) przywracanie zniszczonych biotopów; d) tworzenie biotopów. Dyrektywa ptasia uzupełniona jest pięcioma załącznikami, spośród których, z punktu widzenia obszarów ptasich wchodzących w skład Natury 2000, największe znaczenie ma załącznik I zawierający listę chronionych gatunków ptaków. Państwa Członkowskie zobowiązane są do przestrzegania systemu ochrony dla wszystkich wskazanych gatunków ptaków, zabraniającego w szczególności: a) umyślnego zabijania lub chwytania jakimikolwiek metodami; b) umyślnego niszczenia lub uszkadzania ich gniazd i jaj, lub usuwania ich gniazd; c) wybierania ich jaj dziko występujących oraz zatrzymania tych jaj nawet gdy są puste; d) umyślnego płoszenia tych ptaków, szczególnie w okresie lęgowym i wychowu młodych, jeśli mogłoby to mieć znaczenie w odniesieniu do celów niniejszej dyrektywy; e) przetrzymywania ptactwa należącego do gatunków, na których polowanie i których chwytanie jest zabronione. Kraje UE mogą wprowadzić bardziej rygorystyczne środki ochronne niż te, przewidziane w dyrektywie, jednakowoż w ramach stworzonego systemu ochrony dopuszczalne są odstępstwa uzasadnione utrzymaniem odpowiedniego poziomu 14

15 populacji, bezpieczeństwem i zdrowiem publicznym czy bezpieczeństwem lotniczym. Zajście powyższych sytuacji uzasadnia odejście od podstawowego celu dyrektywy. Dyrektywa w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory Celem dyrektywy siedliskowej jest zachowanie, ochrona i poprawa jakości środowiska (w tym ochrona siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory) wspieranie zachowania bioróżnorodności przy uwzględnieniu wymagań gospodarczych, społecznych, kulturowych i regionalnych, konieczność uznania niektórych typów siedlisk przyrodniczych i niektórych gatunków za priorytetowe. Na wstępie dyrektywa podkreśla, że tereny kwalifikujące się do wyznaczenia na specjalne obszary ochrony są proponowane przez państwa członkowskie, ale jednocześnie należy ustanowić procedurę umożliwiającą w wyjątkowych przypadkach wyznaczenie terenu, który nie został zaproponowany przez państwo członkowskie, a który jest uznawany przez Wspólnotę za istotny dla utrzymania lub przetrwania typów siedlisk przyrodniczych lub gatunków o znaczeniu priorytetowym. Podstawowy cel dyrektywy wyraża art. 2, a jest to przyczynienie się do zapewnienia różnorodności biologicznej poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Zasady wyznaczania specjalnych obszarów ochrony są następujące: każde państwo zaproponuje spis obiektów, wskazując, które rodzaje siedlisk i które gatunki są rodzime w odniesieniu do terytorium, na którym obiekty się znajdują, na podstawie kryteriów określonych w załączniku III Komisja opracuje w porozumieniu z każdym państwem członkowskim projekt spisu obiektów ważnych dla Wspólnoty (państwa, w których obiekty obejmujące gatunki o pierwszorzędnym znaczeniu stanowią więcej niż 5% terytorium, mogą w porozumieniu z Komisją wystąpić o bardziej elastyczne stosowanie kryteriów wymienionych w Załączniku III), 15

16 po zatwierdzeniu obiektu ważnego dla Wspólnoty, państwa członkowskie jak najszybciej, nie później niż w ciągu 6 lat, wyznaczą ten obiekt jako specjalny obszar ochrony. Gdy Komisja stwierdzi, że krajowy spis nie wymienia obiektu, w którym znajduje się rodzaj siedliska naturalnego lub gatunek o pierwszorzędnym znaczeniu i który na podstawie wiarygodnych informacji uważa się za istotny dla zachowania tego rodzaju siedliska naturalnego lub dla przeżycia tego gatunku, zainicjowana zostanie dwustronna procedura konsultacyjna pomiędzy państwem a Komisją. Gdy nie zostanie osiągnięty kompromis, decyzję ostateczną podejmuje Rada. Dla specjalnych obszarów ochrony państwa członkowskie muszą zaplanować konieczne działania ochronne, obejmujące odpowiednie plany zagospodarowania, opracowane specjalnie dla tych obszarów bądź zintegrowane z innymi planami. Ponadto każdy plan lub przedsięwzięcie, które nie jest bezpośrednio związane lub konieczne do zagospodarowania obiektu, ale które może na nie w istotny sposób oddziaływać będzie podlegać odpowiedniej ocenie jego skutków dla danego obiektu z punktu widzenia założeń jego ochrony. W świetle wniosków wynikających z tej oceny kompetentne władze krajowe będą wyrażać zgodę na to przedsięwzięcie (plan) po upewnieniu się, że nie będzie on wpływać bezpośrednio na dany obiekt (oraz, jeśli to stosowne, po uzyskaniu opinii ogółu ludności). Jeżeli pomimo negatywnej oceny skutków dla danego obiektu oraz braku rozwiązań alternatywnych, plan lub projekt musi jednak zostać zrealizowany ze względu na nadrzędny interes publiczny, państwo podejmie wszelkie działania kompensujące konieczne do zapewnienia ochrony ogólnej spójności Natury Polskie podstawy prawne odnoszące się do obszarów Natura 2000 znajdują się w artykułach ustawy o ochronie przyrody. Zgodnie z art. 25 sieć obszarów Natura 2000 obejmuje: 1) obszary specjalnej ochrony ptaków, 2) specjalne obszary ochrony siedlisk, 3) obszary mające znaczenie dla UE. 16

17 Najpierw minister środowiska określa w drodze rozporządzenia typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, w tym siedliska i gatunki o znaczeniu priorytetowym, wymagające ochrony w formie Natury Wskazuje przy tym kryteria wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania za mające znaczenie dla Wspólnoty i wyznaczenia jako specjalne obszary ochrony siedlisk oraz obszarów kwalifikujących się do wyznaczenia jako obszary specjalnej ochrony ptaków. Czyniąc to, bierze pod uwagę zachowanie cennych lub zagrożonych składników różnorodności biologicznej (art. 26). Następnie Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska opracowuje projekt listy obszarów Natura 2000 zgodnie z przepisami wspólnotowymi. Zasięga przy tym opinii właściwych miejscowo rad gmin. Rada gminy ma 30 dni na przedstawienie opinii, jeżeli nie skorzysta w tym czasie ze swojego uprawnienia, to uznaje się to za brak uwag. Następnie minister do spraw środowiska podejmuje decyzję, a na jej podjęcie wymagana jest zgoda Rady Ministrów. Jeżeli Rada Ministrów takiej zgody udzieli to minister właściwy do spraw środowiska przekazuje Komisji Europejskiej listę proponowanych obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty, szacunek dotyczący współfinansowania przez Wspólnotę oraz listę obszarów specjalnej ochrony ptaków. Formą prawną wyznaczenia obszaru specjalnej ochrony ptaków lub specjalnego obszaru ochrony siedlisk jest rozporządzenie ministra właściwego do spraw środowiska, wydawane w porozumieniu z ministrami do spraw rolnictwa, rozwoju wsi, rybołówstwa, gospodarki wodnej. Wydając rozporządzenie minister kieruje się stanem siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt oraz koniecznością zachowania szczególnie cennych lub zagrożonych składników różnorodności biologicznej. Wyznaczenie specjalnego obszaru ochrony siedlisk następuje po uzgodnieniu z Komisją Europejską, w terminie 6 lat od dnia zatwierdzenia tego obszaru jako mającego znaczenie dla Wspólnoty (art. 27 i 27a). Ostatecznie obszar ochrony siedlisk tworzony jest aktem prawa krajowego (czyli rozporządzeniem ministra środowiska) ale najpierw lista tych obszarów musi być 17

18 zatwierdzona przez Komisję. Od tego momentu minister ma maksymalnie 6 lat na wydanie rozporządzenia. Od czasu umieszczenia obszaru na liście, aż do wydania rozporządzenia przez ministra mamy do czynienia z obszarem o znaczeniu wspólnotowym (Site of Community Importance, SCI). Specjalny obszar ochrony siedlisk powstaje po wydaniu rozporządzenia przez ministra, w porozumieniu z Komisja Europejską. 18

19 Rozdział 2. Sieć Natura 2000 w Polsce Wschodniej 2.1. Stan sieci Natura 2000 w Polsce Wschodniej Na terenie Polski Wschodniej (województw: lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego) znajdują się 294 obszary wyznaczone w ramach sieci Natura Ich wielkość jest bardzo zróżnicowana i oscyluje w granicach od 0.1 ha do ok. 150 tys. ha. Łączna powierzchnia sieci Natura 2000 na terenie Polski Wschodniej wynosi ha km 2. Ryc. 1. Procentowy udział powierzchni obszarów Natura 2000 (SOO i OSO) w powierzchni całkowitej województw Polski Wschodniej Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z

20 Województwo lubelskie Na terenie województwa lubelskiego wyznaczono do tej pory 118 obszarów N2000 o łącznej powierzchni km 2. Wyodrębniono 98 specjalnych obszarów ochrony (SOO, kod PLH ) o łącznej powierzchni km 2 i 20 obszarów specjalnej ochrony (OSO, kod PLB ) o łącznej powierzchni km 2. Ryc. 2. Procentowy udział powierzchni obszarów Natura 2000 (SOO i OSO) w powierzchni całkowitej województwa lubelskiego Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z 20

21 Tabela 1. Obszary Natura 2000 na terenie województwa lubelskiego Lp, Nazwa Obszaru Chmiel Czarny Las Debry Dobryń Dolina Środkowego Wieprza Kod Obszaru Nazwa Regionu Administracyjnego Powierzchnia [ha] PLH lubelski 25,8 PLH bialski 19,8 PLH chełmsko-zamojski 179,5 PLH bialski 87,8 PLH lubelski 1523,3 6. Gliniska PLH chełmsko-zamojski 16, Gościeradów Hubale Jeziora Uściwierskie Kąty Krowie Bagno Olszanka Ostoja Poleska PLH puławski 1752,6 PLH chełmsko-zamojski 34,4 PLH bialski, lubelski 2065,6 PLH chełmsko-zamojski 24,0 PLH bialski 535,2 PLH lubelski 11,0 PLH bialski, chełmsko-zamojski, lubelski 10159, Pastwiska nad Huczwą PLH chełmsko-zamojski 149,5 Płaskowyż Nałęczowski PLH puławski 1080, Popówka Roztocze Środkowe Stawska Góra Suśle Wzgórza PLH chełmsko-zamojski 55,7 PLH chełmsko-zamojski 8472,8 PLH chełmsko-zamojski 5,0 PLH chełmsko-zamojski 27,2 21

22 20. Sztolnie w Senderkach PLH chełmsko-zamojski 80, Świdnik Święty Roch Torfowiska Chełmskie Torfowisko Sobowice Dolina Sieniochy Wodny Dół Wygon Grabowiecki Zarośle Żurawce PLH lubelski 122,8 PLH chełmsko-zamojski 202,4 PLH chełmsko-zamojski 2124,2 PLH chełmsko-zamojski 175,4 PLH chełmsko-zamojski 2693,1 PLH chełmsko-zamojski 188,4 PLH chełmsko-zamojski 8,4 PLH chełmsko-zamojski 391,8 PLH chełmsko-zamojski 30,4 30. Izbicki Przełom Wieprza PLH chełmsko-zamojski 1778, Uroczyska Lasów Janowskich Poleska Dolina Bugu Dobromyśl Uroczyska Puszczy Solskiej Zachodniowołyńska Dolina Bugu PLH janowski, biłgorajski, stalowowolski PLH bialski, chełmsko - zamojski 8173,3 PLH chełmsko-zamojski, lubelski 636,8 PLH chełmsko-zamojski, przemyski 34671,5 PLH chełmsko-zamojski 1556,1 36. Dobużek PLH chełmsko-zamojski 199,3 37. Dolina Łętowni PLH chełmsko-zamojski 1135,0 38. Łąki nad Szyszłą PLH chełmsko-zamojski 981, Lasy Sobiborskie Niedzieliska PLH bialski 9709,3 PLH chełmsko-zamojski 17,9 22

23 Przełom Wisły w Małopolsce Podpakule Dolny Wieprz PLH puławski, opolski, kraśnicki, puławski, zwoleński, lipski, sandomierski, opatowski, 15116,4 PLH chełmsko-zamojski 10,7 PLH lubelski, puławski 8182,3 44. Terespol PLH bialski 24,9 45. Opole Lubelskie PLH puławski 2724, Puławy Bachus Serniawy Dolina Wolicy Drewniki Horodysko Las Orłowski Rogów Komaszyce PLH puławski 1157,0 PLH chełmsko-zamojski 84,2 PLH chełmsko-zamojski 38,0 PLH chełmsko-zamojski 938,3 PLH chełmsko-zamojski 65,5 PLH chełmsko-zamojski 2,9 PLH chełmsko-zamojski 367,0 PLH chełmsko-zamojski 12,0 PLH puławski 127,8 55. Nowosiółki (Julianów) PLH chełmsko-zamojski 33,5 56. Pawłów PLH chełmsko-zamojski 871, Dolina Krzny Kamień Sawin Wierzchowiska PLH bialski 203,0 PLH chełmsko-zamojski 98,0 PLH chełmsko-zamojski 7,2 PLH lubelski 4,2 23

24 Borowa Góra Guzówka Kumów Majoracki Posadów Putnowice Żmudź Brzeziczno Polichna PLH chełmsko-zamojski 3,3 PLH chełmsko-zamojski 741,5 PLH chełmsko-zamojski 21,7 PLH chełmsko-zamojski 3,1 PLH chełmsko-zamojski 50,6 PLH chełmsko-zamojski 6,9 PLH lubelski 98,0 PLH puławski 368,4 69. Dzierzkowice PLH puławski 247,1 70. Łabunie PLH chełmsko-zamojski 311, Łopiennik Świeciechów PLH chełmsko-zamojski 157,7 PLH puławski 130,1 73. Szczecyn PLH puławski, tarnobrzeski 932, Adelina Bródek PLH chełmsko-zamojski 483,7 PLH chełmsko-zamojski 208, Dolina Górnej Siniochy PLH chełmsko-zamojski 597,0 Doliny Łabuńki i Topornicy PLH chełmsko-zamojski 2054, Kazimierówka Minokąt Siennica Różana PLH chełmsko-zamojski 165,5 PLH chełmsko-zamojski, przemyski 177,9 PLH chełmsko-zamojski 133,7 24

25 Kornelówka Niedzieliski Las PLH chełmsko-zamojski 28,6 PLH chełmsko-zamojski 267, Uroczyska Roztocza Wschodniego PLH chełmsko-zamojski, przemyski 5810,0 Uroczyska Lasów Adamowskich PLH chełmsko-zamojski 1100,8 85. Jelino PLH lubelski 8,4 86. Bystrzyca Jakubowicka PLH lubelski 456,2 87. Dolina Dolnej Tanwi PLH chełmsko-zamojski, tarnobrzeski 8518, Wrzosowisko w Orzechowie PLH bialski 18,8 Uroczyska Lasów Strzeleckich PLH chełmsko-zamojski 3598, Tarnoszyn Horodyszcze Las Żaliński PLH chełmsko-zamojski 368,1 PLH bialski 25,4 PLH chełmsko-zamojski 784,1 93. Lasy Dołhobyczowskie PLH chełmsko-zamojski 472,9 94. Lasy Mirczańskie PLH chełmsko-zamojski 153,0 95. Maśluchy PLH lubelski 91, Obuwik w Uroczysku Świdów Ostoja Parczewska PLH bialski 36,5 PLH bialski, lubelski 3,0 98. Bagno Bubnów PLB bialski, chełmsko-zamojski 2187,6 99. Chełmskie Torfowiska Węglanowe PLB chełmsko-zamojski 4309,4 25

26 100. Dolina Środkowego Bugu PLB bialski, chełmsko-zamojski 28096, Dolina Tyśmienicy PLB bialski, lubelski 7363, Lasy Janowskie PLB chełmsko-zamojski, puławski, tarnobrzeski 60235, Lasy Parczewskie PLB bialski, lubelski 14024, Lasy Strzeleckie PLB chełmsko-zamojski 8749, Puszcza Solska PLB chełmsko-zamojski, przemyski 79349, Lasy Łukowskie PLB ostrołęcko-siedlecki, lubelski 11488, Ostoja Tyszowiecka PLB chełmsko-zamojski 11029, Roztocze PLB chełmsko-zamojski, przemyski , Dolina Górnej Łabuńki PLB chełmsko-zamojski 1907, Uroczysko Mosty- Zahajki PLB bialski 5061, Zbiornik Podedwórze PLB bialski 283, Staw Boćków PLB chełmsko-zamojski, lubelski 326, Zlewnia Górnej Huczwy PLB chełmsko-zamojski 6504, Dolina Szyszły PLB chełmsko-zamojski 2557, Polesie PLB bialski, lubelski 18030, Ostoja Nieliska PLB chełmsko-zamojski 3135, Dolina Sołokiji PLB chełmsko-zamojski 13667, Jata PLH lubelski 1,0 Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z 26

27 Województwo podkarpackie Na terenie województwa podkarpackiego wyznaczono do tej pory 52 obszary N2000 o łącznej powierzchni km 2. Wyodrębniono 47 specjalnych obszarów ochrony (SOO, kod PLH ) o łącznej powierzchni km 2, 4 obszary specjalnej ochrony (OSO, kod PLB ) o łącznej powierzchni km 2 oraz 1 obszar wspólny (kod PLC ) o powierzchni km 2. Ryc. 3. Procentowy udział powierzchni obszarów Natura 2000 (SOO i OSO) w powierzchni całkowitej województwa podkarpackiego Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z 27

28 Tabela 2. Obszary Natura 2000 na terenie województwa podkarpackiego Lp, Nazwa Obszaru Kod Obszaru Nazwa Regionu Administracyjnego Powierzchnia [ha] 1. Ostoja Magurska PLH nowosądecki, krośnieński 20084,5 2. Kołacznia PLH tarnobrzeski 0,1 3. Rzeka San PLH krośnieński, przemyski, rzeszowski 1374,8 4. Fort Salis Soglio PLH przemyski 51,7 5. Jasiołka PLH krośnieński 686,7 6. Ostoja Przemyska PLH przemyski 39656,8 7. Ostoja Góry Słonne PLH krośnieński, przemyski 46071,5 8. Ostoja Jaśliska PLH krośnieński 29286,8 9. Łysa Góra PLH krośnieński 2743,8 10. Rymanów PLH krośnieński 5241,0 11. Horyniec PLH przemyski 11633,0 12. Trzciana PLH krośnieński, przemyski 2285,5 13. Dąbrowa koło Zaklikowa PLH tarnobrzeski Dolina Dolnego Sanu PLH przemyski, tarnobrzeski 10176,6 15. Klonówka PLH rzeszowski 136,7 16. Las nad Braciejową PLH rzeszowski, tarnobrzeski 1440,2 28

29 17. Łukawiec PLH przemyski 2270,2 18. Nad Husowem PLH przemyski, rzeszowski 3347,7 19. Moczary PLH krośnieński 1181,8 20. Ostoja Czarnorzecka PLH krośnieński 989, Patria nad Odrzechową Wisłok Środkowy z Dopływami PLH krośnieński 572,9 PLH krośnieński, rzeszowski 1064,6 23. Golesz PLH krośnieński 260,9 24. Jaćmierz PLH krośnieński 174,4 25. Józefów - Wola Dębowiecka PLH krośnieński 60,5 26. Kościół w Dydni PLH krośnieński 198,0 27. Kościół w Nowosielcach PLH krośnieński 0,3 28. Kościół w Równem PLH krośnieński 1,4 29. Kościół w Skalniku PLH krośnieński 350,6 30. Ladzin PLH krośnieński 50,1 31. Las Hrabeński PLH krośnieński 125,6 32. Las Niegłowicki PLH krośnieński 30,8 33. Dorzecze Górnego Sanu PLH krośnieński 1578,7 34. Łąki nad Młynówką PLH krośnieński 51,0 29

30 35. Łąki w Komborni PLH krośnieński 13,1 36. Mrowle Łąki PLH rzeszowski 294,1 37. Osuwiska w Lipowicy PLH krośnieński 13,5 38. Sanisko w Bykowcach PLH krośnieński 79,8 39. Liwocz PLH tarnowski, krośnieński 327,7 40. Lasy Leżajskie PLH rzeszowski, tarnobrzeski 2656, Bory Bagienne nad Bukową Tarnobrzeska Dolina Wisły PLH tarnobrzeski 532,2 PLH tarnobrzeski, sandomierskojędrzejowski 4059,7 43. Starodub w Pełkiniach PLH przemyski 574,8 44. Łąki nad Wojkówką PLH krośnieński 9, Wisłoka z dopływami Dolna Wisłoka z Dopływami PLH nowosądecki, krośnieński, tarnobrzeski 2653,1 PLH rzeszowski, tarnobrzeski 453,7 47. Lasy Sieniawskie PLH przemyski 18015,4 48. Bieszczady PLC krośnieński ,5 49. Pogórze Przemyskie PLB przemyski, rzeszowski 65366,3 50. Beskid Niski PLB nowosądecki, krośnieński ,6 51. Góry Słonne PLB krośnieński 55036,9 52. Puszcza Sandomierska PLB rzeszowski, tarnobrzeski ,6 30

31 Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z Województwo podlaskie Na terenie województwa podlaskiego wyznaczono do tej pory 31 obszarów N2000 o łącznej powierzchni ok km 2. Wyodrębniono 22 specjalne obszary ochrony (SOO, kod PLH ) o łącznej powierzchni km 2, 8 obszarów specjalnej ochrony (OSO, kod PLB ) o łącznej powierzchni km 2 oraz 1 obszar wspólny (kod PLC ) o powierzchni km 2. Ryc. 4. Procentowy udział powierzchni obszarów Natura 2000 (SOO i OSO) w powierzchni całkowitej województwa podlaskiego Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z 31

32 Tabela 3. Obszary Natura 2000 na terenie województwa podlaskiego Lp, Nazwa Obszaru Kod Obszaru Nazwa Regionu Administracyjnego Powierzchnia [ha] 1. Jeleniewo PLH suwalski 5910,1 2. Narwiańskie Bagna PLH białostocki, łomżyński 6823,0 3. Ostoja Suwalska PLH suwalski 6349,5 4. Ostoja Wigierska PLH suwalski 16072,1 5. Ostoja Augustowska PLH suwalski ,7 6. Ostoja Knyszyńska PLH białostocki, suwalski ,4 7. Pojezierze Sejneńskie PLH suwalski 13630,9 8. Dolina Biebrzy PLH białostocki, łomżyński, suwalski , Ostoja w Dolinie Górnej Narwi Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego PLH białostocki, łomżyński 20306,8 PLH łomżyński 117,1 11. Murawy w Haćkach PLH bielski 157,3 12. Dolina Szeszupy PLH suwalski 1701,3 13. Torfowiska Gór Sudawskich PLH suwalski 98,5 14. Czerwony Bór PLH łomżyński 5052,2 15. Jelonka PLH hajnowski 2479, Mokradła Kolneńskie i Kurpiowskie Ostoja w Dolinie Górnego Nurca PLH łomżyński 1446,6 PLH hajnowski, bielski 5524,0 32

33 18. Dolina Górnej Rospudy PLH suwalski 4070,7 19. Dolina Pisy PLH łomżyński 3223,2 20. Ostoja Narwiańska PLH białostocki, łomżyński 18605,0 21. Puszcza Białowieska PLC hajnowski 63147,6 22. Bagienna Dolina Narwi PLB białostocki, łomżyński 23471,1 23. Puszcza Augustowska PLB suwalski ,7 24. Puszcza Knyszyńska PLB białostocki, suwalski ,2 25. Dolina Górnego Nurca PLB białostocki 3995,1 26. Bagno Wizna PLB białostocki, łomżyński 14471,0 27. Ostoja Biebrzańska PLB białostocki, łomżyński, suwalski ,3 28. Dolina Górnej Narwi PLB białostocki, łomżyński 18384,1 29. Przełomowa Dolina Narwi PLB białostocki, łomżyński, suwalski 7649,2 30. Sasanki w Kolimagach PLH woj. podlaskie 2,0 31. Źródliska Wzgórz Sokólskich PLH woj. podlaskie 49,0 Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z 33

34 Województwo świętokrzyskie Na terenie województwa świętokrzyskiego wyznaczono do tej pory 37 obszarów N2000 o łącznej powierzchni ok km 2. Wyodrębniono 37 specjalnych obszarów ochrony (SOO, kod PLH ) o łącznej powierzchni 1615 km 2 i 1 obszar specjalnej ochrony (OSO, kod PLB ) o powierzchni km 2. Ryc. 5. Procentowy udział powierzchni obszarów Natura 2000 (SOO i OSO) w powierzchni całkowitej województwa świętokrzyskiego Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z 34

35 Tabela 4. Obszary Natura 2000 na terenie województwa świętokrzyskiego Lp, Nazwa Obszaru Kod Obszaru Nazwa Regionu Administracyjnego Powierzchnia [ha] 1. Dolina Krasnej PLH kielecki 2384,1 2. Łysogóry PLH kielecki 8081,3 3. Ostoja Nidziańska PLH sandomiersko-jędrzejowski 26515,6 4. Ostoja Przedborska PLH piotrkowski, kielecki, sandomierskojędrzejowski 11605,2 5. Lasy Suchedniowskie PLH kielecki 19120,9 6. Lasy SkarŜyskie PLH radomski, kielecki 2383,5 7. Uroczysko Pięty PLH kielecki 753,4 8. Dolina Białej Nidy PLH sandomiersko-jędrzejowski 5116,8 9. Dolina Bobrzy PLH kielecki 612,7 10. Dolina Czarnej PLH piotrkowski, radomski, kielecki 5780,6 11. Dolina Czarnej Nidy PLH kielecki 1191,5 12. Dolina Górnej Mierzawy PLH krakowski, sandomierskojędrzejowski 912,4 13. Dolina Górnej Pilicy PLH Dolina Kamiennej PLH piotrkowski, częstochowski, sosnowiecki, sandomierskojędrzejowski radomski, kielecki, sandomierskojędrzejowski 11195,1 2585,3 15. Dolina Mierzawy PLH sandomiersko-jędrzejowski 1320,1 16. Dolina Warkocza PLH kielecki 337,9 35

36 17. Góry Pieprzowe PLH sandomiersko-jędrzejowski 77,0 18. Kras Staszowski PLH sandomiersko-jędrzejowski 1743,5 19. Krzemionki Opatowskie PLH kielecki 691,1 20. Ostoja Barcza PLH kielecki 1523,5 21. Ostoja Brzeźnicka PLH koniecki, przysuski 811,8 22. Ostoja Gaj PLH sandomiersko-jędrzejowski 466,6 23. Ostoja Jeleniowska PLH kielecki, sandomiersko-jędrzejowski 3589,2 24. Ostoja Kozubowska PLH sandomiersko-jędrzejowski 4256,8 25. Ostoja Pomorzany PLH kielecki 906,0 26. Ostoja Sieradowicka PLH kielecki 7847,4 27. Ostoja Sobkowsko- Korytnicka PLH kielecki, sandomiersko-jędrzejowski 2204,1 28. Ostoja Stawiany PLH kielecki, sandomiersko-jędrzejowski 1194,5 29. Ostoja Szaniecko- Solecka PLH kielecki, sandomiersko-jędrzejowski 8072,9 30. Ostoja Wierzejska PLH kielecki 224,6 31. Ostoja śyznów PLH sandomiersko-jędrzejowski 4480,0 32. Przełom Lubrzanki PLH kielecki 272,6 33. Uroczyska Lasów Starachowickich PLH radomski, kielecki 2349,2 34. Wzgórza Kunowskie PLH kielecki 1868,7 36

37 Lasy Cisowsko- Orłowińskie Wzgórza Chęcińsko- Kieleckie PLH kielecki 10406,9 PLH kielecki, sandomiersko-jędrzejowski 8616,5 37. Dolina Nidy PLB sandomiersko-jędrzejowski 19956,1 Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z 37

38 Województwo warmińsko-mazurskie Na terenie województwa warmińsko-mazurskiego wyznaczono do tej pory 56 obszarów N2000 o łącznej powierzchni ok km 2. Wyodrębniono 42 specjalne obszary ochrony (SOO, kod PLH ) o łącznej powierzchni km 2 i 14 obszarów specjalnej ochrony (OSO, kod PLB ) o powierzchni km 2. Ryc. 6. Procentowy udział powierzchni obszarów Natura 2000 (SOO i OSO) w powierzchni całkowitej województwa warmińsko-mazurskiego Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z 38

39 Tabela 5. Obszary Natura 2000 na terenie województwa warmińsko-mazurskiego Lp, Nazwa Obszaru Kod Obszaru Nazwa Regionu Administracyjnego Powierzchnia [ha] 1. Dolina Drwęcy PLH bydgosko-toruński, włocławski, elbląski, olsztyński 12561,5 2. GierłoŜ PLH olsztyński 56,9 3. Jezioro Karaś PLH elbląski 814,8 4. Mamerki PLH ełcki 162,1 5. Puszcza Romincka PLH ełcki 14754,3 6. Rzeka Pasłęka PLH elbląski, olsztyński 8418,5 7. Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana PLH elbląski, gdański 40862,6 8. Bieńkowo PLH elbląski 122,7 9. Budwity PLH elbląski 450,9 10. Gązwa PLH olsztyński 499,1 11. Ostoja Lidzbarska PLH ciechanowsko-płocki, bydgoskotoruński, elbląski 8866,9 12. Ostoja Welska PLH elbląski 3384,3 13. Przełomowa Dolina Rzeki Wel PLH elbląski 1259,7 14. Ostoja Borecka PLH ełcki 25340,1 15. Ostoja DruŜno PLH elbląski 3088,8 16. Doliny Erozyjne Wysoczyzny Elbląskiej PLH elbląski 2260,5 39

40 17. Jezioro Długie PLH elbląski 642,9 18. Murawy koło Pasłęka PLH elbląski 642,7 19. Uroczysko Markowo PLH elbląski 1453,6 20. Warmińskie Buczyny PLH olsztyński 1525,9 21. Jezioro Woszczelskie PLH ełcki 313,7 22. Ostoja Radomno PLH elbląski 929,4 23. Dolina Kakaju PLH elbląski 1428,0 24. Torfowisko Zocie PLH ełcki 65,8 25. Jezioro Wukśniki PLH elbląski 326,2 26. Jonkowo-Warkały PLH olsztyński 226,5 27. Kaszuny PLH olsztyński 264,0 28. Murawy na Pojezierzu Ełckim PLH ełcki 77,2 29. Ostoja Dylewskie Wzgórza PLH elbląski 3430,6 30. Ostoja nad Oświnem PLH olsztyński, ełcki 3356,7 31. Ostoja Północnomazurska PLH ełcki 14573,0 32. Swajnie PLH olsztyński 1186,5 33. Torfowiska Źródliliskowe koło Łabędnika PLH olsztyński 27,0 40

41 34. Ostoja Piska PLH olsztyński, ełcki 57826,6 35. Niecka Skaliska PLH ełcki 11385,7 36. Niedźwiedzie Wielkie PLH elbląski 89, Aleje Pojezierza Iławskiego Ostoja Napiwodzko- Ramucka Ostoja Iławska PLH elbląski 377,2 PLH olsztyński 32612,8 PLH elbląski, starogardzki 21029,4 40. Mazurskie Bagna PLH ełcki 1569,3 41. Mazurska Ostoja śółwia Baranowo PLH olsztyński 4305,1 42. Bagna Nietlickie PLB olsztyński, ełcki 4080,8 43. Dolina Pasłęki PLB elbląski, olsztyński 20669,9 44. Jezioro Łuknajno PLB olsztyński 1380,2 45. Jezioro Oświn i okolice PLB olsztyński, ełcki 2516,1 46. Lasy Iławskie PLB elbląski, starogardzki 25218,5 47. Puszcza Borecka PLB ełcki 18962,8 48. Puszcza Napiwodzko- Ramucka PLB olsztyński ,7 49. Puszcza Piska PLB łomŝyński, olsztyński, ełcki ,2 50. Zalew Wiślany PLB obszar morski 32224,1 51. Lasy Skaliskie PLB ełcki 12644,7 41

42 52. Jezioro Dobskie PLB olsztyński, ełcki 6985,3 53. Jezioro DruŜno PLB elbląski 5995,7 54. Ostoja Poligon Orzysz PLB ełcki 21208,0 55. Ostoja Warmińska PLB elbląski, olsztyński ,0 56. Góra Dębowa koło Mławy PLH woj. warmińsko-mazurskie 386,0 Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane z Charakterystyka obszarów sieci Natura 2000 obszaru badań SOO PLH Ostoja Nadbużańska Ostoja Nadbużańska to specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) oznaczony kodem PLH o łącznej powierzchni ha. Teren zlokalizowany jest w kontynentalnym rejonie biogeograficznym, w obrębie regionów administracyjnych: lubelskiego, mazowieckiego i podlaskiego 8. Teren zlokalizowany jest w obrębie gmin: Platerów, Sarnaki, Brok, Małkinia Górna, Nur, Zaręby Kościelne, Korczew, Ceranów, Jabłonna Lacka, Kosów Lacki, Repki, Sterdyń, Łochów, Sadowne, Dąbrówka, Brańszczyk, Somianka, Wyszków, Zabrodzie, Janów Podlaski, Konstantynów, Rokitno, Terespol, Siemiatycze, Drohiczyn, Mielnik, Perlejewo, Siemiatycze m., Ciechanowiec. Ostoja obejmuje ok. 260 km odcinek doliny Bugu od ujścia Krzny do Jeziora Zegrzyńskiego. Większość doliny pokrywają suche, ekstensywnie użytkowane pastwiska. Obszary bagienne są usytuowane głównie przy ujściach rzek, dopływów Bugu oraz wokół pozostałych fragmentów dawnych koryt rzecznych. Koryto Bugu jest w większości niezmienione przez człowieka, pozostały tu liczne, piaszczyste wyspy, 8 NATURA Standardowy formularz danych, Ostoja Nadbużańska, PLH

43 nagie lub porośnięte wierzbowymi lub topolowymi łęgami nadrzecznymi, z dobrze rozwiniętymi zaroślami wierzbowymi. Pierwsza terasa rzeki obfituje w starorzecza, zróżnicowana pod względem wielkości, głębokości i stopnia porośnięcia przez roślinność wodną. Do ostoi włączony jest także kompleks lasów liściastych między miejscowościami Drażniew i Platerów. Lasy zajmują niecałe 20% obszaru. Dominują siedliska nieleśne: łąki i pastwiska oraz uprawy rolnicze. Naturalna dolina dużej rzeki. Szczególnie cenny jest kompleks nadrzecznych lasów o zachowanym naturalnym charakterze oraz szereg zbiorowisk łąkowych i związanych z siedliskami wilgotnymi, typowo wykształconych na dużych powierzchniach. 16 rodzajów siedlisk z tego obszaru znajduje się w Załączniku I Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Stwierdzono tu występowanie 20 gatunków z II Załącznika Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Jest to jeden z najważniejszych obszarów dla ochrony ichtiofauny w Polsce. Obejmuje ona 10 gatunków ryb z II Załącznika Dyrektywy Rady 92/43/EWG. z koza złotawą i kiełbiem białopłetwym. Stanowiska rzadkich gatunków roślin w tym 2 gatunki z II Załącznika Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Bogata fauna bezkręgowców, m.in. interesujące gatunki pająków. Obszar ma również duże znaczenie dla ochrony ptaków. Interpretacja turystyczna Bardzo duża ostoja obejmująca ponad 250-kilometrowy odcinek Bugu. W jej okolicach znajdują się liczne miasta: m.in. Wyszków. Janów Podlaski, które oferują zróżnicowaną ofertę miejsc noclegowych i wyżywienia. Północna granica ostoi to Jezioro Zegrzyńskie. Zalew jest miejscem rekreacji mieszkańców Warszawy i okolic w związku z licznymi ośrodkami sportów wodnych. Ośrodki wypoczynkowe i sportów wodnych zlokalizowane są głównie w takich miejscowościach jak: Zegrze, Zegrze Południowe, Zegrzynek, Jachranka, Białobrzegi i Rynia. Czystość wody zbiornika poprawiono dzięki wybudowaniu kilku oczyszczalni nad Narwią, Bugiem i ich dopływami. Wokół Jeziora Zegrzyńskiego znajduje się dwanaście 43

44 szlaków rowerowych. Ich długość wynosi km. Janów Podlaski słynie głównie z hodowli koni czystej krwi arabskiej oraz corocznych aukcji koni przyciągających licznych hodowców, wystawców z kraju i z zagranicy. Założona w 1817 państwowa stadnina koni jest najbardziej znaną i najstarszą w Polsce. Specjalizuje się w hodowli koni krwi arabskiej i angloarabskiej. Tabela 6. Typy siedlisk przyrodniczych występujących na terenie obszaru (*obszary priorytetowe) Kod Nazwa Pokrycie [ha] 2330 Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi Brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze 4.6 zbiorowiskami z Littorelletea. Isoeo-Nanojuncetea 3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion. Potamion 3270 Zalewane muliste brzegi rzek Suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Calluno Arctostaphylion) 6120 Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (Koerelion glaucae) *6210 Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) 6440 Łąki selernicowe (Cnidion Dubil) Niżowe i górskie łąki świeże użytkowane ekstensywnie Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio Carpinetum, Tilo-Carpinetum) *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe, jesionowe (Salicetum

45 albae, Populetum albae, Anenion glutiosoincanae, olsy źródliskowe) 91F0 Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum) *91I0 Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae) T0 Śródlądowy bór chrobotkowi Źródło: opracowanie własne Aleksandra Bartosz 2014, dane ze Standardowego Formularza Danych dla Ostoi Nadbużańskiej. Ważne dla Europy gatunki zwierząt (z Zał. II Dyr. siedliskowej i z Zał. I Dyr. Ptasiej. w tym gatunki priorytetowe): bóbr europejski, wydra, kumak nizinny, traszka grzebieniasta, boleń pospolity, głowacz białopłetwy, koza pospolita, koza złotawa, piskorz, różanka pospolita, czerwończyk nieparek, szlaczkoń szafraniec, jelonek rogacz, pachnica dębowa, skójka gruboskorupowa. Ważne dla Europy gatunki roślin (z Zał. II Dyr. siedliskowej). w tym gatunki priorytetowe: leniec bezpodkwiatowy, sasanka otwarta, starodub łąkowy. Inne formy ochrony przyrody powiązane z obszarem to: Dębniak [ rezerwat przyrody ], Kaliniak [ rezerwat przyrody ], Kózki [ rezerwat przyrody ], Łęg Dębowy koło Janowa Podlaskiego [ rezerwat przyrody ], Przekop [ rezerwat przyrody ], Skarpa Mołożewska [ rezerwat przyrody ], Szwajcaria Podlaska [ rezerwat przyrody ], Wydma Mołożewska [ rezerwat przyrody ], Zabuże [ rezerwat przyrody ], 45

46 Nadbużański [ park krajobrazowy ], Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu [ park krajobrazowy ], Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu [ obszar chronionego krajobrazu], Zagrożenia czyhające na SOO: Obwałowania i odcinanie starorzeczy od współczesnego koryta rzeki; zanieczyszczenie wód; melioracje; tamy zaporowe; trasy szybkiego ruchu; przebudowa drzewostanów w kierunku monokultur sosnowych; kłusownictwo. Obszar podlega działaniom z zakresu ochrony przeciwpowodziowej SOO PLH Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego to specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) oznaczony kodem PLH200014, o łącznej powierzchni ha 9. Teren zlokalizowany jest w kontynentalnym rejonie biogeograficznym, w obrębie podlaskiego regionu administracyjnego. Obszar leży na terenie Podlaskiego Przełomu Bugu, w okolicach Siemiatycz. Betonowe bunkry z kondygnacjami pod ziemią położone są na prawym brzegu rzeki. Obecnie wewnątrz znajdują się studnie. Obiekt został wybudowany podczas II Wojny Światowej. Obszar (SOO) obejmuje niektóre obiekty dwóch umocnień - koło Anusina i Moszczony Królewskiej. Zgodnie z Kryteriami wyboru schronień nietoperzy do ochrony w ramach polskiej części sieci Natura 2000, obszar uzyskał 40 punktów, co daje podstawy do włączenia go do sieci Natura Na terenie obszaru stwierdzono 1 gatunek nietoperzy z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej- Barbastella barbastellus. Jest to jedno z ważniejszych zimowisk mopka w Polsce. Długość ciała tego nietoperza waha się od 45 do 60 mm, rozpiętość skrzydeł wynosi mm, a masa ciała g. Ciało ssaka pokryte jest długim jedwabistym futerkiem. Grzbiet ciała ma kolor od ciemnobrązowego do prawie 9 NATURA Standardowy formularz danych, Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego, PLH

47 czarnego, brzuch jest jaśniejszy. Krótkie uszy są zrośnięte nasadami nad czołem. A pyszczek jest płaski 10. Mopek występuje na obszarze południowej, zachodniej i środkowej Europy, aż po Kaukaz. W zachodniej części kontynentu jest znacznie rzadszy i lokalnie uważany za gatunek zagrożony. W Polsce występuje na całym terytorium kraju, jednak w niektórych regionach jest względnie częsty (Sudety, wschodnia Polska), w innych lokalnie rzadki lub bardzo rzadki (Pomorze. Tatry). Nietoperz ten jest pod ścisłą ochroną gatunkową. Środowiskiem życia tego ssaka są tereny leśne. Latem kryje się najczęściej w szczelinach pni drzew, pod odstającą korą, jak również w kryjówkach sztucznych, np. szczelinach w ścianach i dachach budynków, za okiennicami, a nawet w mostach. Zimuje w chłodnych podziemiach, zwłaszcza dużych fortyfikacjach ceglanych i betonowych, tunelach dawnych kopalń i obiektach poprzemysłowych, piwnicach, nielicznie również w jaskiniach, wyjątkowo w dziuplach drzew. Jego podstawowym pokarmem są drobne motyle nocne, które chwyta w locie, w pobliżu koron drzew. Na krótkie łowy wylatuje wieczorem i przed świtem. W czasie lotu w ciemności posługuje się echolokacją, wysyłając i odbierając odbite od przeszkody, niesłyszalne dla człowieka ultradźwięki. Również za pomocą ultradźwięków lokalizuje owady. W październiku lub w listopadzie (gdy jesień jest długa i ciepła) zapada w sen zimowy, który trwa do marca lub kwietnia. Na sen zimowy wybiera miejsca względnie chłodne i suche, gdzie temperatura wynosi 0-5 C. W miejscach szczególnie nadających się do zimowania spotkać można czasami całe kolonie tych nietoperzy. Gody odbywają się jesienią. Na wiosnę samica rodzi jedno lub dwoje młodych, które żywią się mlekiem matki. aż do uzyskania samodzielności. Żyją do 22 lat. 10 Sachanowicz K., Ciechanowski M., 2005, Nietoperze Polski, MULTICO, Warszawa. 47

48 Zagrożenia czyhające na SOO: Włamania do zamkniętego obiektu, również w czasie zimy; penetracja i niepokojenie zimujących zwierząt; palenie ognisk wewnątrz obiektów; zmiany mikroklimatu podczas okresu hibernacji nietoperzy; turystyka w okresie hibernacji OSO PLB Dolina Dolnego Bugu Dolina Dolnego Bugu to obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) oznaczony kodemplb140001, o łącznej powierzchni ha 11. Teren zlokalizowany jest w kontynentalnym rejonie biogeograficznym. w obrębie regionów administracyjnych: lubelskiego, mazowieckiego i podlaskiego. Teren zlokalizowany jest w obrębie gmin: Platerów, Sarnaki, Brok, Małkinia Górna, Nur, Zaręby Kościelne, Korczew, Ceranów, Jabłonna Lacka, Kosów Lacki, Repki, Sterdyń, Łochów, Sadowne, Dąbrówka, Brańszczyk, Somianka, Wyszków, Zabrodzie, Janów Podlaski, Konstantynów, Rokitno, Terespol, Siemiatycze, Drohiczyn, Mielnik, Perlejewo, Siemiatycze m., Ciechanowiec. W górnej części obszaru Bug stanowi granicę państwa. Jest to odcinek przełomowy, w którym rzeka przecina moreny, jest kręta, a nurt usypuje łachy i wyspy. W korycie są liczne głazy i powalone konary drzew. Roślinność na tym fragmencie ostoi jest bardzo bogata. Na zboczach doliny występuje szeroki pas suchych borów sosnowych i żyźniejszych borów mieszanych. Dna doliny pokryte są przez lasy łęgowe. Na okolicznych łąkach znaleźć można kosaćca syberyjskiego, mieczyka dachówkowatego, goryczkę gorzkawą oraz storczyki 12. Dolny odcinek obszaru różni się roślinnością. Rzeka płynie tutaj wolniej, dno jest piaszczyste, występują liczne starorzecza. Najniższy poziom terasowy na tym odcinku zajmują łąki, głównie ubogie murawy szczotlichowe i bliźniczkowe, wykorzystywane na pastwiska. Wyższe terasy porastają zarośla wierzbowe z udziałem rzadkiej wierzby 11 NATURA Standardowy formularz danych, Dolina Dolnego Bugu, PLB Sidło P. O., Błaszkowska B., Chylarecki P., 2004, Ostoje Ptaków o randze europejskiej w Polsce, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Warszawa, s

49 śniadej. Na najwyżej położonym terenie znajdują się starsze terasy piaszczyste porośnięte lasami. Dolina Bugu jest otoczona przez drzewostany sosnowe i dębowe, przeważnie świeże. Zabudowania wiejskie znajdują się w pewnej odległości od rzeki, na krawędzi doliny. Obszar ten jest ostoją ptasią o randze europejskiej E 51.Występują tu, co najmniej 22 gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. 6 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Jest to bardzo ważna ostoja ptaków wodno-błotnych i jedno z nielicznych w Polsce stanowisk lęgowych gadożera, a do niedawna jedno z nielicznych w Polsce stanowisk kulona. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej (C3. C6) następujących gatunków ptaków: bączek (PCK), bocian czarny, brodziec piskliwy, cyranka, czajka, czapla siwa, krwawo dziób, gadożer (PCK), kszyk, kulik wielki (PCK), płaskonos, podróżniczek (PCK), rybitwa białoczelna (PCK), rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, rycyk, sieweczka rzeczna, sieweczka obrożna (PCK), zimorodek. W stosunkowo wysokim zagęszczeniu (C7) występują: bocian biały, kania czarna, derkacz, wodnik i samotnik. Bogata fauna bezkręgowców, m.in. interesujące gatunki pająków ( Agyneta affinis, A. saxatilis, Chocorna picinus, Enoplognatha thoracica, Enophrys aequipes, Hahnia halveola, Iberina candida, Leptyphantes flavipes, Styloctetor stativus).cenny kompleks nadrzecznych lasów o zachowanym charakterze naturalnym oraz szereg zbiorowisk roślinnych związanych z siedliskami wilgotnymi. Występują tu stanowiska rzadkich gatunków roślin. Ważne dla Europy gatunki zwierząt (z Zał. II Dyr. siedliskawej i z Zał. I Dyr. Ptasiej, w tym gatunki priorytetowe): brodziec piskliwy, zimorodek zwyczajny, płaskonos, cyranka, sieweczka rzeczna, sieweczka obrożna, rybitwa czarna, bocian biały, bocian czarny, gadożer zwyczajny, błotniak stawowy, błotniak łąkowy, derkacz zwyczajny, rycyk, podróżniczek, kulik 49

50 wielki, zielonka, kropiatka, wodnik zwyczajny, rybitwa biało czelna, rybitwa rzeczna, krwawodzób. Inne formy ochrony przyrody powiązane z obszarem to: Łęg Dębowy koło Janowa Podlaskiego [rezerwat przyrody], Przekop [rezerwat przyrody], Skarpa Mołożewska [rezerwat przyrody], Szwajcaria Podlaska [rezerwat przyrody], Wydma Mołożewska [rezerwat przyrody], Jegiel [rezerwat przyrody], Kózki [rezerwat przyrody], Góra Uszeście [rezerwat przyrody], Nadbużański Park Krajobrazowy, Podlaski Przełom Bugu [obszar chronionego krajobrazu]. Zagrożenia czyhające na OSO: Największym zagrożeniami dla tej ostoi ptaków jest zmiana łąk na pola uprawne, zaprzestanie wypasu na pastwiskach i zaprzestanie koszenia łąk. Zgubne jest także wycinanie najstarszych drzewostanów łęgowych, sadzenie plantacji sosnowych i topolowych oraz zalesianie muraw. Negatywne skutki przynoszą też prace melioracyjne oraz nadmierne penetrowanie siedlisk przez turystów. 50

51 Rozdział 3. Wpływ sieci Natura 2000 na rozwój lokalny przykłady dobrych praktyk 3.1. Państwa UE do r. Ekosystemy leśne, jako przedmiot kompensacji skutków inwestycji oddziałującej na obszar Natura 2000 Kolej Botnicka w Szwecji 13 Realizacja inwestycji, które znacząco negatywnie oddziaływałyby na obszar Natura 2000 z punktu widzenia celów jego ochrony, jest w zasadzie niemożliwa. Jednak wyjątkowo, jeżeli taka inwestycja jest niezbędna, wynika z nadrzędnego interesu publicznego i nie ma rozwiązań alternatywnych, można wyrazić zgodę na przedsięwzięcie i jego negatywne oddziaływanie na Naturę 2000, ale warunkiem jest zrealizowanie jeszcze przed zasadniczym przedsięwzięciem tzw. kompensacji przyrodniczej, tj. niejako zrekompensowanie przyrodzie ponoszonych strat. Corocznie kilkanaście inwestycji w Europie jest realizowanych właśnie w tym trybie. Ekosystemy leśne niekiedy bywają zarówno traconą wartością, jak i przedmiotem kompensacji. Linia szybkiej kolei z Nyland do Umeĺ (tzw. Kolej Botnicka) miała zostać zbudowana, jako element szwedzkiej sieci kolejowej. Linia została uznana za bardzo ważną z punktu widzenia polityki regionalnej i udowodniono, że nie ma alternatywy dla przecięcia obszaru Natura 2000 Umeälven delta. W obszarze Natura 2000 linia bezpośrednio zniszczy 13 ha cennych siedlisk przede wszystkim w wyniku wycięcia pod linię pasa lasu borealnego (siedlisko 9030* w Szwecji jest go 11 tys. ha). Poza tym wystąpią wpływy pośrednie na ekosystem leśny w postaci jego fragmentacji i powstania efektów brzegowych. Jako kompensację tych oddziaływań ustalono: wyłączenie 160 ha lasu borealnego z użytkowania i uznanie za rezerwat ścisły oraz uznanie dalszych 112 ha wtórnych lasów o dużym potencjalne regeneracyjnym za rezerwaty przyrody i realizacja w nich czynnej ochrony, polegającej na trzebieżach kształtujących skład gatunkowy oraz 13 Rutkowski P., 2009, Natura 2000 w leśnictwie, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. 51

52 stworzeniu zasobów martwego drewna. Te obszary realizacji kompensacji, które leżały poza obszarem Natura 2000, zostały do niego włączone. Ochrona lasu Rothwald w Austrii 14 Obejmujący powierzchnię 2387 ha kompleks leśny złożony z żyznych buczyn, buczyn storczykowych, jaworzyn wysokogórskich, zboczowych lasów klonowo-lipowych oraz świerczyn górnoreglowych wyłączono z gospodarki leśnej, rozszerzając istniejący wcześniej, prawie 500 hektarowy rezerwat ścisły. Wykupiono prawa do użytkowania lasu na prawie 900 ha od właścicieli prywatnych (wykupy wsparła Komisja Europejska w ramach programu LIFE kwotą 4.5 mln euro) i podjęto decyzję o przeznaczeniu do ochrony przyrody fragmentów lasu państwowego. W tak powstałym, dużym chronionym kompleksie ok. 85% powierzchni jest obecnie poddana ochronie ścisłej (w tym procesom unaturalniania się lasów wcześniej podlegających gospodarce), a na ok. 7% jest prowadzona powolna, unaturalniająca przebudowa sztucznych nasadzeń świerkowych na górskie lasy liściaste. Na ok. 8% powierzchni utrzymywany jest dla zachowania różnorodności biologicznej wypas na górskich pastwiskach i w lasach. Stan ochrony leśnych siedlisk przyrodniczych w obiekcie jest oceniany, jako bardzo dobry obiekt jest dydaktycznym przykładem naturalnego funkcjonowania chronionych w sieci Natura 2000 ekosystemów leśnych. Stanowi też wybitną ostoję fauny leśnej, w tym gatunków naturowych. 14 Rutkowski P., 2009, Natura 2000 w leśnictwie, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. 52

53 3.2. Nowe państwa UE od do 2013 r. Rezerwat Kózki 15 Źródła finansowania: Globalny Fundusz na rzecz Środowiska. Fundacja EkoFundusz. Towarzystwo Przyrodnicze Bocian, dopłaty bezpośrednie, ONW, potencjalnie program rolnośrodowiskowy. Projekt jest realizowany w mezoregionie Podlaski Przełom Bugu, w parku krajobrazowym Podlaski Przełom Bugu, na obszarze Natura 2000 Dolina Dolnego Bugu PLB oraz rezerwatu przyrody Kózki. Administracyjnie jest zlokalizowany w miejscowości Binduga w gminie Sarnaki, powiecie łosickim. Miejsce to zostało wybrane ze względu na wyjątkowe walory przyrodnicze terenu. W dolinie Bugu występuje ponad 250 gatunków ptaków oraz najcenniejsze siedliska przyrodnicze, w tym zanikające w ostatnich latach murawy napiaskowe, z którymi jest związane bogactwo bezkręgowców (chrząszczy, muchówek, błonkówek, prostoskrzydłych, pluskwiaków i motyli). Dzięki ekstensywnej gospodarce pasterskiej, prowadzonej przez tzw. wspólnoty wiejskie, utrzymywał się na terenie objętym projektem korzystny stan zachowania rzadkich gatunków oraz siedlisk przyrodniczych. Na objętym projektem terenie zaprzestano wypasu około roku Do tego czasu wypasano tutaj jednocześnie około 100 sztuk bydła mlecznego, które nisko zgryzając roślinność oraz rozdeptując podłoże, powodowało powstawanie wtórnych piaszczysk i utrzymanie otwartego krajobrazu. Zaprzestanie wypasu spowodowało pojawienie się sukcesji roślinności drzewiastej (sosna), która z czasem przekształciła się w zadrzewienia. Spowodowało to degradację środowisk otwartych oraz zubożenie składu gatunkowego zwierząt i roślin. Na opisywanym obszarze występują obecnie głównie niskotowarowe gospodarstwa rolne o średniej powierzchni 10 ha, niespecjalizujące się w określonym rodzaju produkcji. Gospodarstwa te są najczęściej zarządzane przez starszych wiekiem rolników niemających następców, co skutkuje zmniejszaniem liczby gospodarstw rolnych, drastycznym zmniejszaniem liczby wypasanych zwierząt, a w konsekwencji zanikaniem najcenniejszych środowisk w dolinie Bugu. 15 Kaługa I., 2009, Korzyści dla rolnictwa wynikające z gospodarowania na obszarach Natura 2000, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. 53

54 Cel projektu i sposób jego realizacji Celem projektu jest przywrócenie otwartego krajobrazu doliny rzeki Bug, gdzie kilkanaście lat temu występowały rzadkie i zagrożone gatunki ptaków oraz siedliska priorytetowe murawy napiaskowe z bogactwem bezkręgowców. Aby zrealizować cel projektu, zakupiono stado owiec rasy świniarka (11 maciorek oraz 1 tryka). Zwierzęta zostały umieszczone w gospodarstwie rolnika, w miejscowości Binduga bezpośrednio sąsiadującej z terenem, na którym są prowadzone działania. W zamian za opiekę nad zwierzętami oraz ich wypasanie na terenie rezerwatu organizacja pozarządowa (Towarzystwo Przyrodnicze Bocian ) wypłaca rolnikowi wynagrodzenie. Owce są wypasane w systemie kwaterowym na obszarze rezerwatu od połowy kwietnia aż do późnej jesieni. Jest to zgodne z planem ochrony rezerwatu, przewidującym jego ochronę czynną przy pomocy bydła i/lub owiec. Aby przyspieszyć proces przywracania otwartego charakteru pastwisk, przed wypuszczeniem zwierząt przeprowadzono usuwanie podrostu drzew i krzewów z terenu rezerwatu. Działania realizowano na powierzchni około 60 ha. Dyskusja i komentarz Projekt rozpoczął się w roku 2008, gdy zakupiono stado owiec rasy świniarka. Rolnik posiadał wówczas 18 ha własnej ziemi. z czego około połowę stanowiły trwale użytki zielone. Do tych obszarów rolnik pobierał dopłaty bezpośrednie oraz dopłaty z tytułu gospodarowania na obszarze o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). W roku rozpoczęcia projektu Towarzystwo zapłaciło rolnikowi za opiekę nad stadem kwotę 3200 zł odpowiadającą dopłatom 320/szt. Do jednej dorosłej maciorki owcy świniarka (wysokość zgodna z poziomem dofinansowania w ramach pakietu 7 Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie realizowanego w ramach programu rolnośrodowiskowego). By rozpocząć wypas. Towarzystwo sfinansowało także zakup przenośnego ogrodzenia elektrycznego. W tym samym roku rolnik rozpoczął wypas na dodatkowej powierzchni (około 35 ha). Jeżeli rolnik przystąpi w roku 2009 do programu rolnośrodowiskowego w ramach pakietu 5 oraz do pakietu 7 (opisanych w tabeli). to w przypadku pozytywnego zakwalifikowania terenu do pakietu może otrzymać w roku 2010 dopłaty, które łącznie z jednolitą płatnością obszarową, dopłatami z tytułu gospodarowania na obszarze o niekorzystnych warunkach 54

55 gospodarowania (po odjęciu kosztów przygotowania dokumentacji i planu rolnośrodowiskowego) mogą osiągnąć poziom dofinansowania pokazany w ostatnim wierszu tabeli. W tabeli nie pokazano korzyści finansowych związanych ze sprzedażą zwierząt, bowiem tryczki są przeznaczane na własne potrzeby, a maciorki zwiększają stado podstawowe. Dofinansowanie otrzymane przez rolnika za opiekę nad zwierzętami pozwala na utrzymanie stada i nie generuje dochodów. Dopiero połączenie hodowli owiec z innymi pakietami może pozwolić na osiągnięcie określonych korzyści finansowych. Gospodarstwo ekologiczne Sławomira Józefowicza 16 Źródła finansowania: środki własne, płatności bezpośrednie, ONW, program rolnośrodowiskowy. Gospodarstwo położone w zlewni rzeki Wel. Szybki nurt, znaczny spadek oraz malownicze przełomy nadają tej rzece górski charakter, czego potwierdzeniem są obserwacje pluszcza (Cinclus cinclus). Ze względu na atrakcyjny krajobraz, walory przyrodnicze, historyczne i kulturowe regionu utworzono tam Welski Park Krajobrazowy. Dla ochrony głowacza białopłetwego (Cottus gobio) oraz innych cennych gatunków ryb wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej powołano ostoję Natura 2000 PLH Przełomowa Dolina Rzeki Wel. Cel projektu i sposób jego realizacji Gospodarstwo zlokalizowane jest w większości poza ostoją Natura 2000, ale w obszarze bezpośredniego na nią oddziaływania. Łączna powierzchnia gospodarstwa wynosi ha, przy czym grunty orne obejmują 10.3 ha, a łąki nieco powyżej 1 ha. Łąka jest oddalona od reszty gospodarstwa i położona nad rzeką Wel w granicach ostoi Natura Grunty orne podzielone są na kilkanaście drobnych poletek, na których uprawiane są w płodozmianie liczne gatunki roślin, w tym najczęściej żyto, gryka, łubin w mieszance z owsem bezłuskowym, len oleisty, lnicznik, słonecznik oleisty, gorczyca, mak (na podstawie pozwolenia wydanego przez wójta gminy Grodziczno) i ziemniaki. Sporadycznie siana jest również m.in. rukola, ostropest czy kozieradka. Wszystkie 16 Kaługa I., 2009, Korzyści dla rolnictwa wynikające z gospodarowania na obszarach Natura 2000, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. 55

56 rośliny uprawiane są metodami ekologicznymi z przeznaczeniem do produkcji żywności. Gospodarstwo posiada certyfikat rolnictwa ekologicznego wydany przez jednostkę certyfikującą BioEkspert. Część plonów sprzedawanych jest do zakładów przetwórczych. Z roślin oleistych (obecnie ok. 1.5 ha) w gospodarstwie produkowane są oleje. w tym lniany. Lniankowy, gorczycowy i makowy. Oleje tłoczone są na zimno i nie podlegają dalszemu przetwarzaniu, oczyszczaniu czy filtrowaniu. Produkcja ta jest prowadzona w ramach rękodzieła, a dystrybuowana tylko w sprzedaży bezpośredniej, w tym na kiermaszach żywności ekologicznej. Oleje cieszą się dużym zainteresowaniem klientów i produkowane są głównie na zamówienie. Planowany jest dalszy rozwój produkcji. Tłoczone będą oleje m.in. z rodzimych odmian roślin oleistych. Zwiększona produkcja olejów będzie wymagała rozszerzenia zakresu sprzedaży bezpośredniej. Do dodatkowych klientów rolnik będzie docierał, oferując swoje produkty, m.in. kajakarzom spływającym rzeką Wel i turystom odwiedzającym region. Przyszłe opracowanie znaku handlowego związanego z ostoją Natura 2000 Przełomowa dolina rzeki Wel zwiększy rozpoznawalność produktu oraz jego szanse marketingowe. Konsumenci postrzegają produkty pochodzące z obszarów cennych przyrodniczo, jako zdrowsze, a ich zakup oznacza wsparcie idei ochrony przyrody. W gospodarstwie utrzymywane jest bydło rasy polska czerwona. W przypadku powiększenia stada i uzyskania stosownej dokumentacji zwierzęta zostaną objęte programem ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich będących warunkiem uczestnictwa, w programie rolnośrodowiskowym w ramach pakietu 7 Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie, co wiąże się z dodatkową płatnością (1140 zł/krowę). Rolnik jest członkiem, założycielem stowarzyszenia Dla dawnych odmian i ras, planującego promocję i rozwój hodowli rodzimych ras zwierząt gospodarskich oraz uprawy tradycyjnych odmian roślin. Działalność stowarzyszenia umożliwi mu realizację jego planów w zakresie uprawy i przetwórstwa rękodzielniczego niektórych dawnych odmian roślin, w tym tych objętych wsparciem w ramach programu rolnośrodowiskowego (pakiet 6). Zlokalizowana na obszarze Natura 2000 łąka posiada niską wartość paszową. ale wysokie walory przyrodnicze. W 2009 r. dla łąki zostanie sporządzona ekspertyza przyrodnicza pozwalająca na zakwalifikowanie jej do jednego z wariantów pakietu 5 Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk 56

57 przyrodniczych na obszarach Natura 2000 programu rolnośrodowiskowego. Większość wariantów wymaga bardzo późnego koszenia, ale oferuje wysokie stawki płatności. W przypadku rozpoczęcia realizacji tego pakietu skoszone siano będzie wykorzystywane, jako ściółka. a następnie rozrzucane w postaci nawozu organicznego na polach. Wynik finansowy Rolnik korzysta z płatności bezpośrednich oraz płatności dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Jest on również beneficjentem programu rolnośrodowiskowego realizuje pakiet S02 Rolnictwo ekologiczne. Obecnie jedyną wymierną korzyścią finansową związaną z obecnością na obszarze Natura 2000 jest podwyższenie płatności rolno środowiskowej o 20% dla łąki położonej na obszarze ostoi. Jednak z uwagi na plany rozwoju gospodarstwa przewiduje on znaczne korzyści z lokalizacji ostoi Natura 2000 w pobliżu. Dyskusja i komentarz Wyznaczenie i informowanie o ostoi Natura 2000 oznacza promocję turystyczną regionu, a tym samym zwiększenie możliwość sprzedaży produktów regionalnych. W przypadku omawianego gospodarstwa oznacza to większą liczbę klientów dla wytwarzanych produktów ekologicznych. Planowane jest rozszerzenie działalności gospodarstwa o agroturystykę. Daje to szansę nie tylko na dodatkowe źródło dochodów, ale również zwiększenie zapotrzebowania na dotychczasowe produkty. Rolnik jest również członkiem Lokalnej Grupy Działania (LGD) ziemi lubawskiej. Działalność LGD daje szansę na uruchomienie projektów tworzących powiązanie pomiędzy rozwojem turystyki i rękodzielnictwa w dolinie rzeki Wel. Utrzymywana w gospodarstwie mozaika upraw korzystnie wpływa na różnorodność biologiczną, w tym ptaki krajobrazu rolnego czy trzmiele. Uprawa w systemie rolnictwa ekologicznego, związana z ograniczeniami w nawożeniu, rezygnacją ze stosowania chemicznych środków ochrony roślin oraz utrzymaniem okrywy roślinnej przez okres zimowy minimalizują ryzyko zanieczyszczenia przez gospodarstwo wód ostoi Natura Spływ środków biogennych jest także ograniczony przez drobnoprzestrzenną strukturę upraw. Dodatkowo ekstensywne użytkowanie łąki w obrębie ostoi przyczynia się do podtrzymania walorów przyrodniczych ostoi Natura

58 Rozdział 4. Potencjał rozwojowy sieci obszaru Natura 2000 w badanym obszarze regionu Polski Wschodniej Zgodnie z koncepcją rozwoju zrównoważonego gospodarowanie potencjałem środowiska przyrodniczego jest najbardziej efektywne w granicach poszczególnych ekosystemów, które w Europie wskutek przemian tracą swoją bioróżnorodność. Według szacunków obecna utrata bioróżnorodności będzie silniej odczuwalna w najbliższej przyszłości. Potencjał rozwojowy sieci obszaru Natura 2000 jest nową kategorią zasobów środowiskowych, które skutecznie mogą być wykorzystane do podnoszenia poziomu jakości życia społeczności lokalnych, a tym samym mogą faktycznie służyć rozwojowi regionalnemu. W tym przypadku potencjał jest pojmowany jako zdolność do przyjmowania określonych funkcji ochronnych i antropogenicznych, które w synergii ze zrównoważonymi działaniami gospodarczymi stworzą nową kategorię rozwojową o charakterze innowacyjnym. Należy pamiętać, że utworzenie obszaru Natura 2000 nie wywołuje skutków ograniczeń ustalonych a priori. W terenach objętych systemem Natura 2000 można prowadzić działania inwestycyjne, ale pod warunkiem, że nie będą one zagrażały systemom przyrodniczym, albo ich negatywne wpływy będą właściwie kompensowane (Woch, Strzyż 2013). Polska Wschodnia a tym samym obszar gminy: Ciechanowiec, Perlejewo, Drohiczyn, Konstancin, Siemiatycze, Janów Podlaski leżące w obszarze objętym ochroną w ramach Natury 2000 obszary ptasie, jako Dolina Dolnego Bugu (PLB , pow. 743,1 km 2 ) oraz obszary siedliskowe: Ostoja Nadbużańska (PLH140011, pow. 460,37 km 2 ) i Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego (PLH200014, pow. 1,17 km 2 ), mają szanse stać się nowymi jakościowo spójnymi obszarami, które w synergii z systemem obszaru Natura 2000 mogą stanowić podstawę do budowania skutecznych strategii rozwojowych. Mówiąc o synergii należy pamiętać, że system obszarów Natura 2000 jest systemem powierzchniowym i aby jego ochrona była skuteczna należy dokonywać oceny tego systemu przy uwzględnieniu terenów, które pozostają w jego sąsiedztwie. 58

59 System ten powinien również być zarządzany w sposób jakościowy. Stąd istnieje potrzeba stworzenia jednostki przestrzennej o charakterze regionu przyrodniczego, która umacniałaby swoją tożsamość regionalną w celu podnoszenia poziomu jakości życia społeczności lokalnych przy jednoczesnym skutecznym działaniu ochrony bioróżnorodności w obszarach chronionych a w szczególności w obszarach Natura Taka jednostka powinna być utworzona jako region przyrodniczy Kraina Dolnego Bugu i w jej skład powinny wejść: miasto i gmina Ciechanowiec, gmina Perlejewo, miasto i gmina Drohiczyn, miasto i gmina Siemiatycze, gmina Mielnik, gmina Konstantynów oraz miasto i gmina Janów Podlaski. Jednostka ta miałaby powierzchnię 1013,21 km 2, przy liczbie ludności to ok , w tym ludność miejska stanowiłaby ok. 40% mieszkańców. Centrum zarządzające powyższym regionem przyrodniczym powinno się znajdować w Drohiczynie mieście położonym w centrum Krainy Dolnego Bugu. Drohiczyn oprócz najlepszej lokalizacji wymaganej w przypadku wyodrębnionego regionu przyrodniczego jest jednocześnie liderem w realizacji zagospodarowania i rozwoju opartego o synergię pomiędzy systemem obszarów Natura 2000 a innymi terenami o wielofunkcyjnym potencjale środowiskowym. Władze samorządowe prowadzą zdecydowaną politykę rozwoju zrównoważonego o charakterze wielofunkcyjnym umiejętnie wykorzystując do tego celu możliwości wsparcia finansowego z Unii Europejskiej. Warto również przypomnieć, że Drohiczyn to historyczna stolica Polesia z wieloma cennymi zabytkami sakralnymi. Lata są kolejnym rozdziałem związanym z rozwojem lokalnych jednostek samorządowych w celu zwiększenia poziomu jakości życia ich mieszkańców. Istotnym elementem prorozwojowym jest nawiązywanie silniejszych więzi pomiędzy społecznościami lokalnymi zwiększenie integracji, głównie przez realizację wspólnych zadań i projektów. Doskonalenie współpracy i pogłębianie więzi międzyludzkich ma na celu kształtowanie lepszej jakości norm i standardów, które leżą u podstaw zarządzania zasobami potencjału przyrodniczo-kulturowego. Doskonalenie mechanizmów niniejszego zarządzania stanowi podstawę do lepszych efektów w gospodarowaniu a w konsekwencji w rozwoju. 59

60 Społeczności lokalne muszą pokonać barierę mentalną, która deprecjonuje rangę zasobów przyrodniczych i ich znaczenie w życiu człowieka. W I połowie XX wieku funkcjonował pogląd, że środowisko przyrodnicze jest wszechobecne i niezniszczalne, świat interesował się tylko problemami finansowymi, natomiast wpływ przyrody na życie człowieka był sprawą drugorzędną. Dopiero schyłek lat 70. XX wieku spowodował przełom w tym podejściu i zaowocował kreowaniem koncepcji rozwojowych, które uaktywniały procesy integracji i globalizacji również dla potrzeb ochrony środowiska i życia człowieka Sieć Natura 2000 a rozwój lokalny Sieć obszarów Natura 2000 jest systemem ochrony przyrody, którym objęto w Polsce najcenniejsze obszary przyrodnicze w Polsce po 2004 roku, czyli po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Należy zauważyć, że system obszaru Natura 2000 na terenie regionu przyrodniczego Krainy Dolnego Bugu, połączona jest systemem korytarzy ekologicznych o wysokiej randze. Korytarz ekologiczny Dolina Dolnego Bugu łączy się z korytarzem ekologicznym Puszcza Biała i Puszcza Białowieska. Fakt ten dodatkowo podnosi rangę ochrony tych obszarów. Na obszarach Natura 2000 nie podlega ograniczeniu działalność: związana z utrzymaniem urządzeń i obiektów służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu, gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka i rybacka, a także amatorski połów ryb jeżeli nie zagrażają one zachowaniu chronionych siedlisk i nie wpływają w sposób negatywny, istotny na chronione gatunki roślin i zwierząt 17. Ograniczenia te jednak obowiązują, 17 Art. 33 ust. 1 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2009, nr 151, poz. 1220): zakaz pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych lub siedlisk gatunków roślin i zwierząt dla których ochrony wyznaczono obszar Natura 2000, zakaz wpływania negatywnie na gatunki, dla 60

61 kiedy na obszarach Natura 2000 funkcjonują jednocześnie inne formy ochrony przyrody w postaci: rezerwatu przyrody, parku narodowego, dla których obowiązują zakazy wymienione w ustawie o ochronie przyrody. Problem rozwoju lokalnego na terenach Natura 2000 może, bez przeprowadzenia głębszej analizy, wskazywać na bariery i ograniczenia, ale czy faktycznie tak jednoznaczna ocena jest właściwa? Koncepcja rozwoju lokalnego musi być dostosowana do potencjału środowiska przyrodniczo-kulturowego przy jednoczesnej partycypacji społecznej. Zaangażowanie społeczne jest po części wynikiem świadomości ekologicznej i priorytetów rozwojowych określonej grupy społecznej. Struktura złożoności społecznej często jest blokadą w podejmowaniu jednomyślnych decyzji rozwojowych. Stąd umiejętność uzyskania konsensusu w wypracowywaniu kierunków rozwoju i wskazania priorytetów rozwojowych jest podstawą funkcjonowania racjonalnego procesu rozwoju lokalnego. Rozwój lokalny regionu przyrodniczego obszaru Natura 2000 Kraina Dolnego Bugu powinien się opierać o: - diagnozę wartości zasobów przyrodniczych obszarów Natura 2000 i pozostałych terenów cennych przyrodniczo, - diagnozę wartości określonych elementów zasobów przyrodniczych np. wody, gleby, surowców mineralnych, topoklimat, lasów, - diagnozę wartości zasobów kulturowych, historycznych i zabytkowych, - diagnozę wartości zasobów antropogenicznych (zasoby ludzkie i wytworzone przez nich dobra) Rozwój turystyki i rekreacji a sieć obszaru Natura 2000 Krainy Dolnego Bugu Turystyka i rekreacja w regionie przyrodniczym sieci obszarów Natura 2000 Dolina Dolnego Bugu musi uwzględniać wymogi ochrony walorów przyrodniczokulturowych, tak by nie doprowadziła do pogarszania jakości lub degradacji ich których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, zakaz pogarszania integralności obszaru Natura 2000 lub jego powiązania z innymi obszarami. 61

62 zasobów. Takie wymogi najlepiej spełnia tzw. turystyka i rekreacja zrównoważona, która jest drogą do pogodzenia wysokich wymogów ochrony środowiska z zainteresowaniami i potrzebami turystów oraz z interesami usług branży turystycznej. Zrównoważona turystyka i rekreacja może być wręcz wsparciem dla ochrony regionu przyrodniczego, a poprzez jego rozwój i promocję jako regionu cennego przyrodniczo może też dawać szansę życia na satysfakcjonującym poziomie dla lokalnych społeczności. Należy pamiętać, że na obszarach Natura 2000 i w ich bezpośrednim sąsiedztwie można rozwijać i promować jedynie te formy turystyki i rekreacji, które są dla przyrody najmniej uciążliwe np. wycieczki i rajdy piesze, rowerowe, kajakowe, przejazdy bryczkami inne, wzdłuż wyznaczonych do tego celu szlaków, tak, aby nie ingerować w najcenniejsze ostoje zwierząt i nie niszczyć cennych siedlisk roślin gatunków chronionych. Szlaki winny być tak zaplanowane, aby obserwacja na nich świata przyrodniczego obszaru Natura 2000 była wystarczająco atrakcyjne dla szerokiej rzeszy odbiorców. W zakresie udostępnienia turystycznego regionu przyrodniczego obszaru Natura 2000 Kraina Dolnego Bugu zrobiono bardzo dużo w ostatnich latach, w poszukiwaniu czytelnej marki turystycznej. Do najciekawszych inicjatyw w tym zakresie należy: Pradolina Bugu i Nurca część sieciowego produktu turystycznego Opowieści z Narwi (certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej Roku 2011), Podlaskie Zawody w Powożeniu Zaprzęgami Konnymi (co roku w lipcu Ciechanowiec), Międzynarodowy festiwal Folkloru Podlaskie spotkania Ciechanowiec impreza coroczna pod koniec sierpnia, działalność Stowarzyszeń Lokalnych Grup Działania: Krainy Bobra i Stowarzyszenia N.A.R.E.W. w ramach projektu Aktywne Klastry Turystyki i wypoczynku AKTIW. Jednym z dobrych rozwiązań komunikacyjnych pomiędzy atrakcjami regionu przyrodniczego Kraina Dolnego Bugu może być sprawny system ścieżek rowerowych. Wprawdzie każda gmina wchodząca w skład powyższego regionu posiada własne ścieżki rowerowe, ale są one o różnym standardzie zagospodarowania turystycznego. 62

63 Istnieją również fragmentaryczne połączenia pomiędzy tymi ścieżkami np. zielony Szlak Rowerowy Pogranicza Mazowiecko-Podlaskiego, który łączy dwa systemy szlaków turystycznych: nadnarwiańskich z nadbużańskimi. Tworzenie bezpiecznych ścieżek rowerowych ma na celu ograniczenie emisji gazów w transporcie drogowym poprzez zmniejszenie wykorzystania samochodów osobowych na rzecz transportu niezmotoryzowanego. Ważne jest przy tym, aby użytkownicy dróg byli przekonani o korzyściach płynących ze zmiany środka lokomocji, jakim jest samochód, na popularny, a nieco zapomniany w dobie rozwoju motoryzacji rower. Należy zauważyć, że rower, jak i turystyka rowerowa wzbudzają w Polsce coraz większe zainteresowanie. Ten środek transportu od ponad 100 lat jest stałym elementem naszej codzienności. Prawie w każdym polskim i europejskim domu można znaleźć przynajmniej jeden rower. O jego popularności świadczy także stale rosnąca sprzedaż. W ostatnich kilku latach sprzedano w Polsce od 3 do 5 mln rowerów, a ponad 70% naszych rodaków deklaruje, że korzysta z nich częściej niż raz w miesiącu. Jak wskazują badania naukowe turystyka i rekreacja rowerowa są zjawiskami powszechnie akceptowanymi i uważanymi za pozytywne. Wpływają one bowiem na poprawę zdrowia i tężyzny fizycznej, umożliwiają zwiedzanie nowych miejsc, nie wymagają ponoszenia znaczących kosztów związanych z zakupem paliwa, części zamiennych czy okresowych przeglądów. Jego niskie koszty eksploatacji i ekologiczny charakter są przyczyną tworzenia różnego rodzaju,,lobby rowerowych, których efektem działania są nowe ścieżki i szlaki rowerowe a wzdłuż nich infrastruktura uzupełniająca 18. Projekt spójnego systemu ścieżek rowerowych zlokalizowany na obszarze badanego regionu przyrodniczego winien stać się łącznikiem przestrzennym pomiędzy sąsiednimi gminami a terenami regionów sąsiednich. Region przyrodniczy Kraina Dolnego Bugu przez właściwe rozwiązania projektowe w zakresie systemu lokalnych ścieżek rowerowych ma szansę na wejście do międzynarodowego systemu EUROVELO, co pozwoliłoby mu na faktyczną promocję w skali regionalnej (krajowej i europejskiej). 18 Turystyka rowerowa w zjednoczonej Europie, rowerowa_w_zjednoczonej_europie_pttk_2012.pdf, 20 grudnia 2013 r. 63

64 Problematyka rozwoju turystyki rowerowej, w tym budowy przeznaczonych do jej uprawiania tras, jest przedmiotem zainteresowania większości strategii rozwoju miast, gmin, powiatów i województw. Jednak ten duży entuzjazm, wyrażający się często żywiołowym i niekontrolowanym tworzeniem szlaków i tras rowerowych, miewa czasem negatywne skutki wyrażające się w zaburzeniach ładu przestrzeni turystycznej. Regularnie od kilku lat, także w Polsce, inicjuje się powstawanie euroregionalnych szlaków rowerowych, co pomaga w pozyskiwaniu środków z funduszy europejskich na tego rodzaju przedsięwzięcia. W Europie istnieje sieć szlaków EUROVELO która obejmuje kilkanaście długodystansowych tras. Przebiegają one przez większość krajów europejskich, co dodatkowo wspomaga tak poważnie traktowane obecnie działania związane z integracja starego kontynentu 19. EUROVELO jest europejską siecią szlaków rowerowych realizowaną przez projekty Europejskiej Federacji Cyklistów, której celem jest budowa czternastu długodystansowych szlaków rowerowych biegnących przez całą Europę. Całkowita długość szlaków ma wynosić ponad 70 tysięcy km. Szlaki te mają sprzyjać rozwojowi turystyki rowerowej na całym kontynencie; budowane są w oparciu o już istniejącą sieć lokalnych, regionalnych oraz krajowych ścieżek i tras rowerowych, łącząc je w jeden system. Celem EUROVELO jest zachęcenie ludzi do częstszego podróżowania rowerem zamiast samochodem. Istnieje możliwość doświadczenia jazdy rowerem przez cały kontynent, większość podróży ścieżkami EUROVELO odbywać się będzie lokalnie do szkoły, pracy, na zakupy czy dla relaksu. Budowa ścieżek EUROVELO jest prowadzona przez państwowe, regionalne i lokalne organy władzy oraz organizacje pozarządowe we wszystkich krajach Europy. Międzynarodowy status szlaków wybranych na fragment sieci EUROVELO pomaga w zdobyciu funduszy i poparcia politycznego dla budowy w ramach współfinansowania przez Unię Europejską. Jedynie szlaki zaaprobowane przez koordynatora EUROVELO mają prawo do używania tejże nazwy; jest to ważny symbol jakości zarówno dla rowerzysty, jak i promotora szlaku. Przez obszar Polskie przebiegają następujące szlaki EUROVELO: 19 Turystyka rowerowa w zjednoczonej Europie, rowerowa_w_zjednoczonej_europie_pttk_2012.pdf, 20 grudnia 2013 r. 64

65 EUROVELO 2 (Szlak Stolic) EUROVELO 4 (Szlak Europy Centralnej), EUROVELO 10 (Szlak Wokół Bałtyku), EUROVELO 11 (Szlak Europy Wschodniej), EUROVELO 13 (Szlak Żelaznej Kurtyny). Region przyrodniczy sieci obszarów Natura 2000 Dolina Dolnego Bugu ma szansę na wejście do sieci EUROVELO w ramach budowanej trasy rowerowej przez pięć województw regionu Polski Wschodniej (podkarpackie, świętokrzyskie, lubelskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie), która będzie częściowo trasą transgraniczną dla Ukrainy, Białorusi, Litwy i Rosji. Projekt ten jest finansowany w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej. Stąd istnieje realna szansa stworzenia unikatowej trasy rowerowej opartej przede wszystkim o zasoby potencjału środowiska przyrodniczego obszarów Natura 2000 Krainy Dolnego Bugu Kształtowanie i ochrona krajobrazu a sieć obszaru Natura 2000 Krainy Dolnego Bugu Krajobraz jestem elementem dynamicznym, który podlega zróżnicowanym przekształceniom czasoprzestrzennym. Istotny wpływ na przekształcenia ma również tożsamość kulturowa danego miejsca, będąca wynikiem wzajemnych relacji zachodzących pomiędzy czynnikami środowiska przyrodniczo-kulturowego. Znaczenie i ochrona krajobrazu w Europie zostało znacznie podniesione po wprowadzeniu Europejskiej Konwencji Ochrony Krajobrazu. Polska od 2010 roku jest sygnatariuszem tej Konwencji i obecnie trwają intensywne prace nad opracowaniem standardów krajobrazowych i wytycznych do ochrony krajobrazów w Polsce. Krajobraz jako zasób środowiska przyrodniczo-kulturowego należy analizować przede wszystkim w kategoriach fizjonomicznych. Takie podejście reprezentuje architektura krajobrazu, która identyfikuje krajobraz jako synonim środowiska i formalny wyraz jego treści oraz traktuje krajobraz przede wszystkim w kategoriach fizjonomicznych (Bogdanowski i in. 1979, Bogdanowski 1983, 1990). 65

66 Wstępne rozpoznanie krajobrazów Krainy Dolnego Bugu pozwala na wydzielenie: krajobrazów naturalnych (duże fragmenty doliny rzecznej Bugu, tereny terasy zalewowej rzeki Bug, powierzchnie leśne, trwałe użytki zielone teras nadzalewowych, starorzecza, zabagnienia), krajobraz kulturowy ( jednostki osadnicze wsie, przysiółki z rozłogami pól, obiekty liniowe infrastruktury technicznej, infrastruktura społeczna w tzw. przestrzeni publicznej i prywatnej), krajobraz historyczny/krajobraz zabytkowy (zabytki nieruchome wg listy konserwatora zabytków województwa podlaskiego i województwa lubelskiego, krajobraz antropogeniczny (silnie przekształcony przez człowieka, krajobraz zurbanizowany Ciechanowca, Drohiczyna, Siemiatycz, Janowa Podlaskiego), krajobraz mieszany (łączy elementy krajobrazu naturalnego z innymi krajobrazami). Na podstawie przeprowadzonych wstępnych badań terenowych istnieje zdecydowana przewagą krajobrazów naturalnych i kulturowych, co daje duże możliwości wskazań rozwojowych wynikających z unikatowych walorów krajobrazowych regionu przyrodniczego Krainy Dolnego Bugu. Zasoby krajobrazowe wymagają szczegółowej waloryzacji i określenia ich typów. W tym celu należy połączyć dwie metody waloryzacji krajobrazów metodę geokomplesów wykorzystać do badań krajobrazów naturalnych natomiast metodę jednostek architektoniczno-krajobrazowych do badania jednostek krajobrazów kulturowych a w szczególności krajobrazów zurbanizowanych np. Ciechanowca, Drohiczyna czy Siemiatycz. Należy zaznaczyć, że jednostki architektonicznokrajobrazowe (JARK) wyróżnia się na podstawie cech ukształtowania powierzchni (rzeźby terenu), pokrycia terenu (roślinność, zabudowa, inne formy użytkowania) i cech historycznych oddających stan przemiany i związki w krajobrazie. Pomimo, iż rzeźba terenu regionu przyrodniczego Kraina Dolnego Bugu nie jest urozmaicona to istnieje bardzo duże bogactwa zróżnicowania krajobrazu, które wynika 66

67 z dominującego udziału roślinności w kompozycjach krajobrazowych i specyficznego dla regionu układu nieuregulowanej sieci rzecznej. Zróżnicowanie jest tak czytelne w przestrzeni, że można mówić o podlaskiej mozaice krajobrazowej, która stanowi podstawowy element regionalnego zasobu krajobrazowego. W niektórych miejscach regionu przyrodniczego wymagana będzie ingerencja antropogeniczna w zasoby krajobrazowe w celu ich ochrony i odnowy. Działania tego typu mogą polegać na: konserwacji (K) utrzymania obecnego wartościowego stanu jednostki, rekonstrukcji (RK) odtworzenia i uzupełnienia w przypadku, gdy cenny krajobraz uległ dewastacji, rewaloryzacji (R) przywrócenie wartości kulturowych przez rekonstrukcję i rekultywację obszarów zdegradowanych, harmonizowania (H) stworzenia właściwego sąsiedztwa dla jednostki o dużych walorach, zakazu (Z) inwestowania zabudową nadziemną, kubaturową w miejscach wybitnej ekspozycji na krajobraz naturalny i zabytkowy. Należy również poddać analizie dokumenty odnoszące się do ochrony zabytków w gminie (Gminny program ochrony zabytków). Gminy, które nie posiadają takiej dokumentacji powinny ją niezwłocznie opracować i na bazie programów gminnych stworzyć spójny program ochrony zabytków i miejsc historycznych wraz z zasadami ich udostępnienia. Krajobraz jest największym kreatorem zbiorowej wyobraźni obserwatorów. Od pradziejów miejscowa ludność zawsze obserwowała teren Świętokrzyskiego Parku Narodowego, obszaru Natura 2000 Łysogóry i otuliny i tworzyła jego krajobraz dobro wspólne. Z pozycji polskiego prawodawstwa planistycznego prawa wartości widokowych i estetycznych mieszczą się tzw. walorach krajobrazowych, które są eksponowane na poziomie wartości kulturowych i ekologicznych. Jednakże prawo wartości widokowych i estetycznych należy do najsłabiej chronionych instrumentami prawnymi w Polsce. Stąd należy z należytą starannością ograniczać degradację wartości estetycznych i widokowych miejsc unikatowych w skali krajobrazu Polski a do takich niewątpliwie 67

68 należy teren Krainy Dolnego Bugu. Wartości estetyczne krajobrazu i widokowe mogą być niezależne od jego wartości historycznych kulturowych lub przyrodniczych. Stanowią one określone zróżnicowane fragmenty krajobrazu, które przyciągają uwagę obserwatora ze względu na wytwarzanie u niego określonych odczuć percepcyjnych (sensorycznych) m.in. wzrokowych, zapachowych, akustycznych, estetycznych i innych. I to one najczęściej są odbierane bodźcowo przez większość społeczeństwa. Wartości widokowe są efektem formy i przestrzennych relacji miejsca obserwacji. W stosunku do każdego stanowiska obserwacji (punktu widokowego) powiązanego z zespołem przestrzennym (krajobrazowym) można wyznaczyć, w zależności od przebiegu promienia patrzenia i układu elementów przestrzennych krajobrazu pola martwe niedostrzegalne z danego punktu widokowego. Stopniowa redukcja czynnika kompozycji w miarę rozwoju ewolucji procesu planowania przestrzennego spowodowała problem z planowaniem w skali rozległej (regionalnej) bez degradacji wartości estetycznych oraz ograniczeń warunków ich obserwacji. Taki stan rzeczy jest widoczny w analizie krajobrazu Krainy dolnego Bugu. Oko człowieka jest szczególnie wrażliwe na ruch (zmianę) często powiązany z natychmiastową reakcją na jego skutki. Stąd w większym stopniu pozwala nam oceniać walory krajobrazów przestrzeni rozległej obszaru Natura 2000 badanego regionu przyrodniczego. Przestrzeni, która zasługuje na oglądanie i jej ogląd jest możliwy za pomocą środka lokomocji: roweru, samochodu, paralotni, balonu, samolotu. Warto zaznaczyć, że krajobrazowe analizy widoczności są niezbędne przy budowie farm i masztów elektrowni wiatrowych w ramach OZE (odnawialnych źródeł energii) W sensie krajobrazowym inwestycje dotyczące budowy elektrowni wiatrowych stanowią typ projektów doraźnie i lokalnie korzystnych ekonomicznie, ale przynoszących straty w krajobrazie zasobie społecznym. Stąd w przypadku tego typu inwestycji niezbędna jest ocena wpływu inwestycji na krajobraz. Koszt uruchomienia elektrowni wiatrowej jest relatywnie wysoki w stosunku do eksploatacji urządzeń do wytwarzania energii. Celowym byłoby opracowanie internetowej bazy danych o zasobach krajobrazowych w postaci kart krajobrazu, szczególnie dla obszarów Natura 2000 i w 68

69 pozostałych terenów cennych przyrodniczo i kulturowo. Za pomocą internetowych baz krajobrazowych można by prowadzić monitoring krajobrazów i panoram krajobrazowych. Dane te powinny być niezbędne przy wyznaczaniu i monitoringu krajobrazów obserwowanych z punktów widokowych. zasadą jest, że krajobrazowe punkty widokowe wyznaczane są w krajobrazach unikatowych i najbardziej malowniczych. Zazwyczaj monitoring wizualny prowadzi się w cyklach trzech lub pięciu lat. Dodatkowym atutem takich działań jest ich charakter prewencyjny tzn. sygnalizujący możliwość wystąpienia zagrożenia. Wystąpienie zagrożenia winno skutkować działaniami, które będą zmierzały do jego wyeliminowania i podejmowania prac zmierzających do ograniczenia negatywnych skutków presji krajobrazowej. Do budowy internetowych zasobów podlaskiej mozaiki krajobrazowej można wykorzystać poniższe dane opracowane w terenie w odniesieniu do położenia geograficznego analizowanych gmin. Dane te powinny być wykorzystane przy tworzeniu kart krajobrazowych ryc. 7. Gmina Ciechanowiec jest gminą miejsko-wiejską leżącą w powiecie wysokomazowieckim. Gmina zajmuje 15,7% pow. tego powiatu, a jej powierzchnia wynosi 207,93 km 2. Na terenie gminy leży 38 miejscowości. Ciechanowiec to jedno z najstarszych miast Podlasia. Prawa miejskie otrzymał w 1413 r. na prawie magdeburskim. Od północy graniczy z gminą Klukowo, od wschodu z gminami Rudka i Grodzisk (powiat bielski). Natomiast od południa z gminą Perlejewo (powiat siemiatycki), od zachodu z gminami Boguty Pianki, Nur i Sterdyń (powiat ostrowiecki, województwo mazowieckie). Kształt granic gminy jest nieregularny, kształtem przypominający koło. Południowo-zachodnia granica gminy posiada naturalny charakter, na odcinku o długości ok. 4,6 km biegnie korytem rzeki Bug. Pozostałe granice gminy zostały wyznaczone administracyjnie bez wykorzystania uwarunkowań naturalnych terenu. W gminie Ciechanowiec położenie geograficzne stanowią następujące punkty skrajne współrzędnych geograficznych: 69

70 na wschodzie punkt położony w odległości ok. 3,16 km na wschód od linii zabudowań sołectwa Radziszewo-Sieńczuch (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E), na południu punkt leżący w korycie rzeki Bug w odległości ok. 0,57 km, na południowy zachód od linii zabudowy sołectwa Łaziska (szerokość geograficzna: φ = 52 o Ni długość geograficzna: λ =22 o E), na zachodzie punkt położony w korycie rzeki Bug, w odległości 2,13 km na północny- wschód od sołectwa Wojtkowice-Dady (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E), na północy punkt położony na zmeliorowanych, bagiennych terenach łąkowych, leżący w odległości ok. 4,05 km na północ od sołectwa Koce-Piskuły (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =23 o E). Rozciągłość południkowa gminy wynosi (17,15 km), natomiast rozciągłość równoleżnikowa (21,04 km) 20. Ciechanowiec, leżąc w odległości 130 km od Warszawy, na drodze do Białowieży posiada dobrą sieć komunikacyjną na skrzyżowaniu trzech dróg wojewódzkich: drogi wojewódzkiej nr 681 Roszki Wodźki Łapy Brańsk Ciechanowiec, drogi wojewódzkiej nr 690 Roszki Czyżew Osada Ciechanowiec Siemiatycze, drogi wojewódzkiej nr 694 Poręba Kocęby Brok Małkinia Górna Ciechanowiec. Łączna długość dróg wojewódzkich wynosi ok. 35,7 km, powiatowych 82 km, gminnych 148 km, w tym 87 km o nawierzchni utwardzonej. Miasto jest dobrym węzłem komunikacyjnym. Posiada połączenia autobusowe z Białymstokiem, Siemiatyczami, Gdańskiem, Bielskiem Podlaskim, Łomżą, Zambrowem, Wysokim Mazowieckim, Ostrowią Mazowiecką, Sokołowem Podlaskim, posiada również połączenie kolejowe ze stacjami Czyżew Stacja, Małkinia i Szepietowo. Przez gminę płynie rzeka Nurzec, której 8 km doliny znalazło się w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Bugu i Nurca. 20 Opracowanie własne z odczytów GPS 21 maj 2013 r. 70

71 Według podziału dziesiętnego J. Kondrackiego (2009) gmina leży w makroregionie Nizina Północnopodlaska (843.3), stanowiącej zachodnią część podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskiej (843), graniczącą od zachodu i południa z podprowincją Niziny Środkowopolskie (318). Teren gminy obejmuje mezoregion: Wysoczyzna Wschodniomazowiecka (843.35), Wysoczyzna Drohiczyńska (843.38). Drohiczyn to historyczna stolica Podlasia, miasto królewskie Korony Królestwa Polskiego. Miasto leży powiecie siemiatyckim, w województwie podlaskimi jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej. Granice gminy są bardzo nieregularne. Kształtem przypominają koło, a samo miasto Drohiczyn leży w południowej, skrajnej części gminy. Zasięg gminy wyznaczają punkty geograficzne o współrzędnych: na wschodzie punkt położony przy drodze nr 640 Drohiczyn - Adamów (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E), na południu punkt leżący w korycie rzeki Bug w odległości ok. 0,74 km, na północ w kierunku linii zabudowy Ruskiej Strony (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E), na zachodzie punkt położony na wysokości wsi Stary Gródek (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E), na północy punkt położony na wschód od drogi Drohiczyn - Ostrożany (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E). Rozciągłość południkowa gminy wynosi (18,09 km), natomiast rozciągłość równoleżnikowa (18,84 km) 21. Według podziału dziesiętnego J. Kondrackiego (2009) miasto i gmina leży w makroregionie Nizina Północnopodlaska (843.3), stanowiącej zachodnią część podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskiej (843), graniczącą od zachodu i południa z podprowincją Niziny Środkowopolskie (318). Teren gminy obejmuje mezoregion Wysoczyzna Drohiczyńska (843.38) 22. Administracyjnie gmina Janów Podlaski leży w północnej części powiatu bialskiego ziemskiego i w północno-wschodniej części województwa lubelskiego. 21 Opracowanie własne z odczytów GPS 21 maj 2013 r. 22 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, ss

72 Gmina graniczy w czterema gminami powiatu bialskiego: na odcinku 25,5 km z gminą Rokitno od południowego-wschodu, na odcinku 2,6 km z gminą Biała Podlaska, na odcinku 0,8 km z gminą Leśna Podlaska od południa, zaś z gminą Konstantynów od zachodu i północnego-zachodu na odcinku 24,2 km. Kształt granic gminy jest nieregularny, północna granica i częściowo wschodnia posiada naturalny charakter w postaci koryta rzeki Bug na długości 25,5 km. Odcinek ten stanowi również granicę państwową z Białorusią. Pozostałe granice gminy zostały wyznaczone sztucznie dla potrzeb administracyjnych. W gminie Janów Podlaski położenie geograficzne stanowią następujące punkty skrajne współrzędnych geograficznych: na wschodzie punkt położony w korycie rzeki Bug, w odległości 2,5 km na północny wschód od miejscowości Woroblin (szerokość geograficzna: φ = 52 o i długość geograficzna: λ =23 o ), na południu punkt na skrzyżowaniu drogi nr 811 i drogi Janów Podlaski Biała Podlaska (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =23 o E), na zachodzie punkt na cieku bez nazwy położony na północny wschód od drogi nr 811, w odległości 1,25 km od miejscowości Konstantynów (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =23 o E), na północy punkt w korycie rzeki Bug położony km na północny zachód od miejscowości Stary Bubel (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =23 o E). Rozciągłość południkowa gminy wynosi (19,08km), natomiast rozciągłość równoleżnikowa (15,59 km) 23. Gmina terytorialnie obejmuje powierzchnię 135,73 km 2, stanowiąc zaledwie 0,19% powierzchni województwa lubelskiego. Siedziba gminy Janów Podlaski jest zlokalizowany prawie centralnie na obszarze administrowanego obszaru. Janów Podlaski jest gminą wiejską, jedną z 213 gmin 23 Opracowanie własne z odczytów GPS 21 maj 2013 r. 72

73 województwa lubelskiego. W latach , i Janów Podlaski posiadał prawa miejskie. Pod względem komunikacyjnym przez gminę przebiega droga wojewódzka nr 698 Siedlce Łosice Konstantynów Terespol, która przecina gminę na odcinku 17 km, biegnąc od zachodu przez miejscowości: Nowy Pawłów, Janów Podlaski, Werchliś, Błonie do granicy z Białorusią. Wieś leży 21 km od Białej podlaskiej i posiada dobre połączenie komunikacyjne ze stolicą swojego powiatu. Pod względem administracyjnym gmina składa się z 18 sołectw i odrębnej jednostki osadniczej Wygoda, w której mieści się siedziba Stadniny Koni Janów Podlaski Sp. z o.o. założonej w 1817 r., a hodującej cenione na całym świecie konie czystej krwi arabskiej. Zabudowa ma charakter wiejski, jednorodzinny, jedynie w Janowie Podlaskim i Wygodzie występują elementy zabudowy małomiasteczkowej z wyodrębnioną strefą ochrony konserwatorskiej rynku w Janowie Podlaskim. Coraz częściej spotyka się również przykłady zabudowy letniskowej. Według podziału dziesiętnego J. Kondrackiego (2009) gmina Janów Podlaski leży w makroregionie Nizina Południowopodlaska (318.9), stanowiącej wschodnią część podprowincji Niziny Środkowopolskie (318). Teren gminy obejmuje mezoregion Równina Łukowska (318.96) i mezoregionie Dolina Dolnego Bugu (318.74), która jest częścią makroregionu Nizina Środkowomazowiecka (318.7) 24. Gmina Konstantynów należy do powiatu bialskiego i województwa lubelskiego. Kształt gminy zbliżony jest do przebiegu południkowego. Jego zasięg geograficzny wyznaczają punkty o następujących współrzędnych geograficznych: na północy punkt leżący w korycie rzeki Bug (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =23 o E), na południu punkt leżący na wschód od drogi nr 811 (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =23 o E), na zachodzie punkt położony na zachód od Konstantynowa (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =23 o E), 24 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, ss

74 na wschodzie punkt leżący w kolanie rzeki Bug, na granicy u Białorusią (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =23 o E). Rozciągłość południkowa gminy wynosi (16,93 km), natomiast rozciągłość równoleżnikowa (11,78 km) 25. Według podziału dziesiętnego J. Kondrackiego (2009) gmina Konstantynów leży w tych samych jednostkach regionalnych, co gmina Janów Podlaski 26. Gmina Perlejewo sąsiaduje od zachodu z gminą Ciechanowiec, od południowego -wschodu z gminą Drohiczyn, od północy z gminą a od południa z gminą Repki i Jabłonna Lacka. Natomiast koryto rzeki Bug stanowi naturalną, południowo-zachodnią granicę gminy na długości ok. 9,14 km. W gminie Perlejewo położenie geograficzne stanowią następujące punkty skrajne współrzędnych geograficznych: na wschodzie punkt położony w odległości ok. 2,39 km na południowy-wschód od linii zabudowań sołectwa Twarogi Ruskie (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E), na południu punkt leżący w korycie rzeki Bug w odległości ok. 0,61 km, na południowy wschód od linii zabudowy sołectwa Osnówki (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E), na zachodzie punkt położony w korycie rzeki Bug, w odległości 0,31 km na północny- wschód od linii zabudowy sołectwa Łokcie (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E), na północy punkt położony w odległości 3,16 km na północny-wschód od linii zabudowy sołectwa Pełch (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E). Rozciągłość południkowa gminy wynosi (11,05 km), natomiast rozciągłość równoleżnikowa (13,53 km) 27. Siedziba gminy sołectwo Perlejewo jest centralnie położone w gminie. Przebiegają przez nie drogi lokalne oraz droga wojewódzka nr 690 Siemiatycze 25 Opracowanie własne z odczytów GPS 21 maj 2013 r. 26 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, ss Opracowanie własne z odczytów GPS 21 maj 2013 r. 74

75 Łomża. Gmina nie posiada dostępu do linii kolejowej, a jej lokalizacja jest peryferyjna w stosunku do dużych miast. Według podziału dziesiętnego J. Kondrackiego (2009) gmina leży w makroregionie Nizina Północnopodlaska (843.3), stanowiącej zachodnią część podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskiej (843), graniczącą od zachodu i południa z podprowincją Niziny Środkowopolskie (318). Teren gminy obejmuje mezoregion Wysoczyzna Drohiczyńska (843.38) 28. Gmina i miasto Siemiatycze położone są w południowej części powiatu podlaskiego. Same miasto Siemiatycze leży 150 km od Warszawy, 100 km od Białegostoku, 7 km od rzeki Bug. Od zachodu gmina sąsiaduje z gminą Drohiczyn i Grodzisk, od północy z gminą Dziadkowice i Mlejczyce, od wschodu z gminą Nurzec- Stacja, Mielnik, zaś od południa z gminami powiatu łosickiego: Platerów i Sarnaki Skrajnymi punktami dla gminy Siemiatycze są: na wschodzie punkt położony na drodze nr 693 w odległości ok. 1,36 km na północny-zachód do linii zabudowań wsi Kajanka (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =23 o E), na południu punkt leżący w korycie rzeki Bug w odległości ok. 0,91 km, na północny-zachód do linii zabudowy sołectwa Wólka Nadbużna (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E), na zachodzie punkt położony w korycie rzeki Bug, w odległości 1,36 km na południowy- zachód od linii zabudowy sołectwa Korzeniówka Mała (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E), na północy punkt położony w odległości 0,57 km na północny-wschód od linii zabudowy Koloni Kłopoty-Banki (szerokość geograficzna: φ = 52 o N i długość geograficzna: λ =22 o E). Rozciągłość południkowa gminy wynosi (20,3 km), natomiast rozciągłość równoleżnikowa (18,15 km) 29. Sieć komunikacyjna miasta Siemiatycze składa się z dróg krajowych (10km o nawierzchni twardej bitumicznej), dróg wojewódzkich (5,9 km o nawierzchni twardej 28 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, ss Opracowanie własne z odczytów GPS 21 maj 2013 r. 75

76 bitumicznej), dróg powiatowych ulic miejskich (14,3 km i 5,1 km odcinków o nawierzchni gruntowej), dróg gminnych (32,2 km) i dróg kolejowych. Stacja kolejowa położona jest 6 km od centrum miasta. Dodatkowo północno-zachodnią część gminy Siemiatycze, oprócz wyżej wymienionych dróg wojewódzkich, obsługuje droga Drochiczyn Korzeniówka, która łączy się z drogą krajową nr 19. Według podziału dziesiętnego J. Kondrackiego (2009) gmina leży w makroregionie Nizina Północnopodlaska (843.3), stanowiącej zachodnią część podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskiej (843), graniczącą od zachodu i południa z podprowincją Niziny Środkowopolskie (318). Teren gminy obejmuje mezoregion Wysoczyzna Drohiczyńska (843.38) 30. Dla potrzeb statystyki unijnej gmina i miasto Ciechanowiec, gmina Perlejewo, gmina i miasto Drohiczyn, gmina i miasto Siemiatycze, gmina Konstantynów, gmina Janów Podlaskich należy w układzie hierarchicznym do następujących jednostek terytorialnych klasyfikacji do Celów Statystycznych NUTS 31 : NUTS 1 (regiony) region wschodni, NUTS 2 (województwa) województwo podlaskie, NUTS 3 (podregiony zgrupowanie kilku powiatów) podregion łomżyński (gmina i miasto Ciechanowiec, gmina Perlejewo, gmina i miasto Drohiczyn, gmina i miasto Siemiatycze) 32, oraz NUTS 1 (regiony) region wschodni, NUTS 2 (województwa) województwo lubelskie, NUTS 3 (podregiony zgrupowanie kilku powiatów) podregion bialskopodlaski (gmina Konstantynów i Janów Podlaski). Gminy Ciechanowiec, Perlejewo, Drohiczyn, Siemiatycze, Konstantynów i Janów Podlaski zajmują powierzchnię ponad 965 km 2, średnia gęstość zaludnienia na tym terenie wynosi 52,18 osoby/1km 2, przy średniej krajowej 122 osoby/1km J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, ss NUTS (fr. Nomenclature des Unites Territoriales Statistique, ang. Nomenclature of Units for Territorial Statistics) jednostki statystyki terytorialnej rozwinięte według standardów geokodowania. Funkcjonują od 1988 roku, a w przypadku polski obowiązują od 26 listopada 2005 roku. 32 Podział obowiązujący po zmianach od 01 stycznia 2005 r. 76

77 Natomiast gęstość zaludnienia na terenach zurbanizowanych badanych gmin zamyka się w przedziale od 135,69 do 411,6 osoby/1km 2 i jest średnio większa o ponad 5 razy w stosunku do średniego zaludnienia terenów wiejskich. Należy również zaznaczyć, że elektroniczne karty krajobrazu powinny być wykonane w GIS-ie zgodnie z założeniami Dyrektywy INSPIRE, którą Polska wdraża, podobnie jak Konwencje Ochrony Krajobrazu od 2010 r. Opracowane bazy informacji elektronicznej (karty krajobrazu) mogą być również wykorzystane do promocji i reklamy regionu oraz do procesu zarządzania potencjale środowiskowym tego terenu. RYC. 7. UWAGA: Elektroniczna karta krajobrazu jest integralną częścią (bazą danych GIS) NMT (mapy numerycznego modelu terenu) i mapy analizy krajobrazu. * według mapy analizy krajobrazu ** według NMT dla danego punktu widokowego 77

78 E L E K T R O N I C Z N A K A R T A K R A J O B R A Z U OBSZARU NATURA 2000 KRAINY DOLNEGO BUGU TYP KRAJOBRAZU: KRAJOBRAZ NATURALNY/MIESZANY KORYTO I TERASA ZALEWOWA BUGU NR JARK* :. NR PUNKTU WIDOKOWEGO**: WSPÓŁRZĘDNE GEOGR.: MONITORING WIZUALIZACYJNY: Fot. M. Strzyż, ANALIZA WIDOKOWA NMT PUNKTU WIDOKOWEGO (PONIŻSZA LOKALIZACJA JEST PRZEDSTAWIONA NA SZKICU) NATURALNE KORYTO RZEKI BUG ZE STARORZECZEM I ELEMENTAMI ANTROPOGENICZNYMI OGRODZENIE RÓŻNE PERSPEKTYWY W PUNKCIE WIDOKOWYM ANALIZA OSI WIDOKOWYCH I PANORAM CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTKI KRAJOBRAZOWEJ: WARTOŚĆ KRAJOBRAZU: WYSOKA STAN ZACHOWANIA KRAJOBRAZU: ŚREDNI (SILNY ROZWÓJ ZABUDOWY MIESZKANIOWEJ) ZAGROŻENIA ISTNIEJĄCE I POTENCJALNE: PRESJA ZABUDOWY PANORAMY WIDOKOWEJ BRAMY PSARSKIEJ (TEREN POMIĘDZY PASMEM GŁÓWNYM A PASMEM KOLONOWSKIM) STRATEGIA OCHRONY: ZACHOWANIE TERENÓW OTWARTYCH ZADANIA OCHRONY Z HARMONOGRAMEM DZIAŁAŃ: MONITORING CO 3/5 LATA REJESTR WPROWADZANYCH ZMIAN W BAZIE DANYCH ELEKTRONICZNEJ KARTY KRAJOBRAZU (IMIĘ I NAZWISKO, DATA, ZAKRES WPROWADZONYCH ZMIAN) 1. Małgorzata Strzyż, , założenie elektronicznej karty krajobrazu z danymi 78

79 4.4. Sieć obszaru Natura 2000 Krainy Dolnego Bugu a ochrona i monitoringu środowiska Ochrona środowiska jest podstawowym priorytetem administrowania zasobami potencjału środowiskowego w gminie. Stąd w każdych działaniach o charakterze rozwojowym priorytet ten jest uwzględniany w należytym stopniu. Jednak nie zawsze teoria idzie w parze z praktyką i działania dotyczące ochrony środowiska wymagają nadal należytej uwagi szczególnie w trakcie realizacji działań inwestycyjnych. Ochrona i monitoring obszarów Natura 2000 w Polsce podlega RDOŚ w przypadku badanego obszaru problem ten leży w gestii RDOŚ w Białymstoku i RDOŚ w Lublinie. Należy pamiętać, że jakość w ochronie środowiska jest ściśle związana z jej monitoringiem. Obszar Krainy Dolnego Bugu należy do najczystszych obszarów w Polsce tzw. Zielonych Płuc Polski, szczególnie w zakresie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Monitoring środowiska gwarantuje należytą kontrolę nad stanem jakości środowiska a w przypadku zagrożeń szybko je identyfikuje i daje w przyszłości m.in. możliwość zapobiegania im. Obserwowane kierunki i tempo zmian w obszarach Natura 2000 i pozostałych terenach cennych przyrodniczo zależą od bardzo wielu złożonych procesów o charakterze przyrodniczym i antropogenicznym. Procesy przyrodnicze zmieniające krajobrazy przebiegają zgodnie ze zmianami zachodzącymi w ekosystemach przyrodniczych. Tempo tych zmian zależy od wielkości presji antropogenicznej na poszczególne elementy przyrodnicze. Środowisko regionu przyrodniczego obszaru Natura 2000 Dolina Dolnego Bugu jest najbardziej narażone są na przemiany spowodowane głównie zanieczyszczeniem powietrza, spadkiem poziomu wód powierzchniowych i odziemnych oraz ekstremalnymi stanami pogody (huragany, nawałnice). Jednym z głównych zagrożeń środowiska przyrodniczego jest spalanie w gospodarstwach domowych śmieci, duże ilości azbestu głownie na dachach budynków wiejskich. Źródłem zanieczyszczenia jest również ciepłownictwo 79

80 i gospodarka komunalna (Ryc. 8). Niezależnie od zanieczyszczeń wytwarzanych na miejscu na terenach sąsiednich, do badanego obszaru docierają również zanieczyszczenia z innych rejonów Polski i państw sąsiadujących z regionem od wschodu (głównie Białoruś, Ukraina), a także spoza granic kraju. Ryc. 8. Rodzaje zanieczyszczeń atmosfery charakterystyczne środowiska regionu przyrodniczego obszaru Natura 2000 Kraina Dolnego Bugu Źródło: Opracowanie M. Strzyż. Stąd też do najistotniejszych problemów sieci obszaru Natura 2000 Krainy Dolnego Bugu w zakresie ochrony i monitoringu środowiska należy problem: właściwej gospodarki odpadami (segregacja odpadów, likwidacja dzikich wysypisk, spalanie śmieci), usunięcie i utylizacja azbestu (1-8), ochrony wód i mała retencja (naturalne przydomowe oczyszczalnie ścieków, tworzenie zbiorników retencyjnych i innych zabezpieczeń przeciwpowodziowych, ochrona terenów zalewowych przed zabudową, utrzymywanie trwałych użytków zielonych na terenach zalewowych), Najbardziej szkodliwym zjawiskiem antropogenicznym jest spalanie śmieci w gospodarstwach domowych. Podczas takiego spalania (folia, guma, obuwie, 80