DIGITALIZACJA DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO

Transkrypt

1

2

3 UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO W WARSZAWIE WYDZIAŁ NAUK HISTORYCZNYCH I SPOŁECZNYCH INSTYTUT ARCHEOLOGII DIGITALIZACJA DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO WYBRANE ZAGADNIENIA Redakcja Rafał Zapłata Wiedza i Edukacja Lublin 2011

4 CARDINAL STEFAN WYSZYŃSKI UNIVERSITY IN WARSAW FACULTY OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY DIGITIZATION OF ARCHAEOLOGICAL HERITAGE SELECTED ASPECTS Edited by Rafał Zapłata Wiedza i Edukacja Lublin 2011

5 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia Digitization of archaeological heritage selected aspects Recenzja naukowa Dr hab. Włodzimierz Rączkowski, prof. UAM Redakcja Rafał Zapłata Korekta Piotr Szczap Edycja, skład i łamanie Rafał Zapłata, Piotr Niewęgłowski Tłumaczenie i korekta abstraktów oraz streszczeń w j. angielskim Marta Dulinicz, z wyjątkiem streszczeń i abstraktów do artykułów autorstwa: R. Chowaniec, Ł. Czyżewski, R. Dobrowolski, T. Dzieńkowski, P. Zagórski, A. Marciniak, J. Marciniak, D. Błaszczyk, A. Jaskanis (A. Kinecka), M. Markiewicz, A. Prinke, Ł. Uchański, L. Soerensen, A. Wilgocka Projekt okładki Rafał Zapłata Publikacja finansowana przez: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Wydział Nauk Historycznych i Społecznych UKSW Wydawca Instytut Archeologii WNHiS UKSW Copyright All papers are copyright to their authors Egzemplarz udostępniany bezpłatnie ISBN Portal Wiedza i Edukacja Lublin 2011

6 SPIS TREŚCI Rafał Zapłata Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie... 8 Digitization of archaeological heritage selected aspects. An introduction CZĘŚĆ I EDUKACJA I POPULARYZACJA W DOBIE TECHNOLOGII CYFROWYCH Arkadiusz Marciniak, Dariusz Błaszczyk Treści kształcenia i metodyka szkolenia w kursie zdalnym Dziedzictwo archeologiczne we współczesnej Europie The training content and training methodology in the e-learning course "Archaeological heritage in contemporary Europe Arkadiusz Marciniak, Jacek Marciniak Rozwiązania technologiczne oraz metodologia kształcenia na odległość w archeologii. Doświadczenia z pracy w kursie zdalnym Dziedzictwo archeologiczne we współczesnej Europie Technological and methodological solutions in distance learning in archaeology. The experience of the course "Archaeology in contemporary Europe" Roksana Chowaniec Biskupin bez tajemnic. Interaktywny przewodnik po starożytnym grodzie, czyli o animacjach komputerowych w edukacji i popularyzacji archeologii Virtual trip to Biskupin settlement, or about computer animations in education and popularization of archaeology CZĘŚĆ II DIGITALIZACJA ZAGADNIENIA METODYCZNE I PRAKTYKA Łukasz A. Czyżewski Metody cyfrowe w interpretacji wyników badań archeologiczno-przyrodniczych Jaskini Biśnik Digital methods in the interpretation of results of archaeological and palaeoenvironmental research in the Biśnik Cave Radosław Dobrowolski, Tomasz Dzieńkowski, Piotr Zagórski Analizy przestrzenne (GIS) w badaniach archeologicznych wybranych wczesnośredniowiecznych stanowisk z terenu Ziemi Chełmskiej Spatial analyses (GIS) in archaeological investigations of selected Early Mediaeval sites in the Chełm Region Leszek Gawrysiak, Jan Reder Zastosowanie GIS do opracowania bazy danych archeologicznych i analiz sieci osadniczych na przykładzie dorzecza Wolicy (Wyżyna Lubelska) The implementation of GIS in creating a database of archaeological sites and in analysing settlement patterns in the river basin of Wolica (Lublin Uplands) Agnieszka Jaskanis Zarządzanie bazami danych o zbiorach archeologicznych w muzeum. O potrzebie standaryzacji Managing databases of archaeological collections in museums. On the need for standardisation Małgorzata Markiewicz Cyfrowe techniki dokumentacji zabytków ruchomych na przykładzie halsztackiej ceramiki malowanej z Domasławia, gm. Kobierzyce Digital techniques of documentation of portable antiquities: an example of Hallstatt painted pottery from Domasław, Kobierzyce county

7 Andrzej Prinke Cyberprzestrzeń nowe środowisko współpracy archeologów. Dziesięć lat doświadczeń Muzeum Archeologicznego w realizacji projektów europejskich Cyberspace the new environment for cooperation of archaeologists. Ten years experience of Poznań Archaeological Museum in execution of European projects Łukasz Sławik, Rafał Zapłata LIDAR w archeologii zagadnienia wprowadzające LIDAR in archaeology an introduction Łukasz Uchański, Lars Soerensen Technologiczne aspekty inwentaryzacji obiektów zabytkowych służącej do celów konserwatorskich przy użyciu naziemnego skaningu laserowego Technological aspects of culture heritage monuments inventarisation for conservation purposes with the usage of Terrestrial Laser Scanning Przemysław Urbańczyk, Żukowski Robert Zautomatyzowany system dokumentacji terenowej Automated field d0cumentation system Aleksandra Wilgocka Budować, mieszkać, myśleć, czyli o przemianie nieobecnego w obecne dzięki Systemom Informacji Geograficznej. Przykład wczesnośredniowiecznego Szczecina Building, living, thinking: about transforming absent into present by means of Geographic Information Systems Rafał Zapłata GIS Systemy Informacji Geograficznej w archeologii ogólna charakterystyka wybranych zagadnień i rys historyczny (etap początkowy) GIS Geographic Information System in archaeology general characteristic and history (initial phase) CZĘŚĆ III ZAGADNIENIA TEORETYCZNE DIGITALIZACJA REFLEKSYJNIE Danuta Minta-Tworzowska Badania nad kulturą wizualną i ich wpływ na konstruowanie obrazów przeszłości przez archeologów Research on visual culture and its influence on the construction of images of the past Michał Pawleta, Rafał Zapłata Obrazowanie przeszłości w świetle nowych mediów technologii cyfrowych Imaging the past with help of new media digital technologies

8 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata W: Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia R. Zapłata (red.) Wiedza i Edukacja, Lublin 2011 Rafał Zapłata Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Digitization of archaeological heritage selected aspects. An introduction ABSTRAKT: Artykuł stanowi wprowadzenie w problematykę digitalizacji dziedzictwa archeologicznego, stanowiącej motyw przewodni niniejszej publikacji. Tekst omawia zagadnienie przedtsawione w tytule pracy w kontekście zjawisk społeczno-kulturowych dotyczących m.in. społeczeństwa informacyjnego. Porusza również istotne kwestie, które kształtują i cechują współczesną kulturę, budowaną na bazie technologii cyfrowych. Omówieniu poddana została również digitalizacja, jako zjawisko proces, a także jako część innych procesów. Tekst jest również propozycją spojrzenia na omawianą problematykę z dystansu, a więc w odwołaniu do poza-archeologicznej debaty, która odbywa się we współczesnej humanistyce. Celem artykułu jest też odniesienie się do dyskusji toczącej się w literaturze przedmiotu m.in. na temat zjawisk e-generacji, cyber-kultury czy społeczeństwa post-industrialnego. Tekst zamyka ogólne przedstawienie zawartości poszczególnych rozdziałów składających się na całość publikacji. SŁOWA KLUCZOWE: digitalizacja, dziedzictwo archeologiczne, digitalizacja oddolna, społeczeństwo informacyjne, globalizacja, postnauka, społeczeństwo cyfrowe. 8

9 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata ABSTRACT: This article introduces the main subject of this publication, the digitisation of archaeological heritage. The article places this problem within the context of social and cultural phenomena that are important for, for example, the information society. It touches upon important topics that shape and characterize contemporary culture; a culture based on digital technologies. In addition, the phenomenon of digitisation as a process and as part of other processes is discussed. The article attempts to perceive this problem from a different perspective, not from within archeology, but from the point of view of contemporary humanities. Furthermore, this text refers to the debate taking place in literature, touching upon topics such as e-generation, cyber culture or post-industrial society. The last part of the article is a concise presentation of individual chapters that form this publication. KEY WORDS: digitization, archaeological heritage, bottom-up digitisation, information society, globalisation, post-science, digital society. Wstęp D i g i t a l i z a c j a (ang. digitization) oraz d z i e d z i c t w o a r c h e o l o g i c z n e (będące częścią dziedzictwa kulturowego) stanowią dwa człony, które w dzisiejszym świecie stały się elementami kształtującymi oblicze współczesnej archeologii, a tym samym nauk o przeszłości. Przedkładana Czytelnikowi publikacja jest pierwszym tego typu zbiorowym przedsięwzięciem w polskiej literaturze przedmiotu, które stara się poruszyć zagadnienie zastosowania technologii cyfrowych (ang. digital technology) w archeologii, prezentując wybrane przykłady aplikacji szeroko pojmowanej cyfryzacji oraz dzieląc się refleksją na ten temat, sięgając jednocześnie po technologiczne zdobycze i udostępniając publikację w formie e-booka. Zakres tematyczny publikacji stanowi przekrojowe, a zarazem selektywne zestawienie zagadnień oraz badań, które zostały zrealizowane lub nadal są realizowane, włączających w swój arsenał badawczy technologie cyfrowe. Tytułowa digitalizacja, to bez wątpienia temat bieżący we współczesnej archeologii, muzealnictwie oraz konserwatorstwie, to również zagadnienie wymagające środowiskowego zainteresowania narzędziami, które zdobyły uznanie w skali interdyscyplinarnej i światowej. Wydaje się, iż cyfrowe wsparcie działań naukowo-badawczych, konserwatorskich oraz popularyzatorsko-edukacyjnych, wymaga również dyskusji nad zagadnieniami digitalizacji dziedzictwa kulturowego, aktualizacji wiedzy w tym zakresie oraz wymiany doświadczeń, co też skłania do podejmowania wszelkiego rodzaju inicjatyw. Jednym z rezultatów jest niniejsza publikacja. 9

10 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata Technologie cyfrowe stanowią obecnie zestaw narzędzi i metod, których zastosowanie przyniosło wiele wymiernych efektów, zarówno naukowo-badawczych, organizacyjnych czy popularyzatorskich (Reilly 1992). Jednak w obliczu intensywnego postępu, jaki dokonuje się w przemyśle elektronicznym, szybko zmieniających się możliwości technicznych sprzętu, jednym z wymogów, jaki stawia przed archeologiem czy konserwatorem współczesny świat, jest umiejętność podążania za zmianami dokonującymi się na naszych oczach. Taka sytuacja winna nakłaniać do szeroko zakrojonej współpracy transdyscyplinarnej ze specjalistami, producentami oraz do działań międzyinstytucjonalnych, a zarazem zachęcać do tworzenia takich mechanizmów, które pozwolą wchłaniać i aplikować zdobycze technologiczne do działań z zakresu ochrony, badania i popularyzacji wiedzy o dziedzictwie kulturowym. Jak każdy projekt, również niniejsza publikacja jest okazją do podkreślenia zalet nowoczesnych narzędzi, jak również słabych stron związanych z wspomnianą w tytule digitalizacją i dziedzictwem archeologicznym. Obok pozytywnych wymiarów, których wyrazem jest m.in. zbiór prezentowanych tekstów oraz omawianych zagadnień, współczesna archeologia spotyka się również z niewyrażanymi przez Autorów niniejszej publikacji zagadnieniami, które niewątpliwie stanowią słabe strony współczesnej archeologii. Mając nadzieję na szybkie ich eliminowanie, podkreślamy w tym miejscu jedynie wybrane problemy, celem skłonienia do dyskusji oraz podjęcia działań przez środowisko, a także instytucje, na rzecz poprawy sytuacji. Do słabych stron należy zaliczyć brak wiedzy specjalistycznej w zakresie możliwości stosowania nowych technologii, co może znieść m.in. wymiana informacji czy współpraca interdyscyplinarna. Na horyzoncie pojawiła się konieczność zwiększania kompetencji, a więc dokształcania w zakresie nowych technologii, co jest uzupełniane często nieformalną edukacją, ale także poprzez nowe formy kształcenia, wykraczające poza akademickie standardy np. na kierunku archeologia. Istotny problem to modernizacja warsztatu badawczego, zwłaszcza w sferze sprzętu i oprogramowania, szczególnie w kontekście omawianej digitalizacji, bez których nie sposób podejmować jakiegokolwiek działania w tym zakresie. Zwłaszcza ta ostatnia kwestia winna mobilizować archeologów, by uniknąć cyfrowego wykluczenia ze społeczeństwa informacyjnego, a zarazem w celu dostosowania standardów działań do innych dziedzin i dyscyplin (np. współczesna geodezja), tak aby istnieć również w roli partnera. Wymieniany jako ostatni, ale być może najważniejszy aspekt, to również nastawienie środowiska i otwartość na nowe technologie, które zdaje się być czasami znaczącym hamulcem postępu w działaniach na rzecz rozwoju w kierunku nowoczesnej archeologii. Zarysowane problemy przekładają się w pewnym stopniu na podkreślane w literaturze przedmiotu bariery wiążące się z udziałem w społeczeństwie informacyjnym, a które również można odnieść do współczesnej archeologii: bariera dostępu fizycznego, czyli dostępu do infrastruktury (ang. physical acces); bariera kosztów dostępu do istniejącej infrastruktury (ang. financial access); bariera kompetencji intelektualnych potencjalnych użytkowników, którzy muszą wiedzieć, że z technologii można skorzystać, by rozwiązać swoje sprawy (ang. cognitive access); bariera związana z zaprojektowaniem i udostępnianiem informacji (ang. design access); bariera niedostępności kulturowej treści (ang. content access); bariera umiejętności tworzenia lokalnej treści o wysokiej jakości (ang. production access); bariera uwarunkowań 10

11 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata formalnoprawnych umożliwiających lub blokujących korzystanie z cyfrowych zasobów np. własność intelektualna (ang. institutional access); bariera wpływu na tworzenie uwarunkowań formalno-instytucjonalnych sprzyjających usunięciu poprzednich barier (ang. political access) (Wilson 2004 za Bendyk i in. 2007: 3). Starając się wprowadzić Czytelnika w zagadnienie wspomniane w tytule niniejszej publikacji, proponuję skupić się w poniższym tekście na omówieniu: ogólnych zagadnień z pogranicza technologii cyfrowych społeczeństwa informacyjnego, z jednej strony w celu podjęcia dyskusji nad szerszym kontekstem digitalizacji dziedzictwa kulturowego (archeologicznego), z drugiej strony celem uświadomienia sobie sytuacji, jaką współtworzą nowe technologie i nauki o przeszłości. Pośrednim celem tekstu, a bezpośrednim publikacji, jest propagowanie wiedzy i aplikacji technologii cyfrowych w nauce, co też w znacznym stopniu stanowi temat wiodący większości zamieszczonych tekstów. Prezentowany zbiór tekstów skupia się zasadniczo wokół kilku tematów, wspólnie określonych jako digitalizacja dziedzictwa archeologicznego. Należy jednak wyjaśnić i wprowadzić znaczące rozróżnienie w tym zakresie. Przede wszystkim digitalizacja rozumiana jest bardzo szeroko, jako proces, który pozwala tworzyć zasoby cyfrowe w odniesieniu do dziedzictwa historycznego, a przede wszystkim archeologicznego; umożliwia również jego rozpoznanie oraz badanie za pomocą technologii cyfrowych, przy jednoczesnym tworzeniu zasobu cyfrowego. Wyjaśnijmy, że większość technologii cyfrowych stosowanych w archeologii, poza rozpoznaniem dziedzictwa archeologicznego, weryfikacją stanu zachowania, równolegle umożliwia wykonywanie dokumentacji cyfrowej czy też cyfrowego odpowiednika owych zasobów. Digitalizacja, to także część procesu upowszechniania wiedzy o zasobach kulturowych, który przejawia się m.in. w postaci wirtualnych wystaw i muzeów. Z technologiami cyfrowymi, w kontekście digitalizacji dziedzictwa archeologicznego, warto również powiązać inne oblicze archeologii i nauk o przeszłości, mianowicie wszelkiego rodzaju formy kształcenia na odległość, które chętnie sięgają po zasoby cyfrowe powstałe w procesie digitalizacji (np. tzw. e-learning). Obok tak pojmowanej digitalizacji (cyfryzacji) i podjęcia się próby omówienia oraz przedstawienia wybranych zagadnień związanych z cyfryzacją, proponuję również spojrzeć na digitalizację, jako proces społeczny, innymi słowy jako pewnego rodzaju zjawisko społeczno-kulturowe, które zmienia oblicze nauki, a także kształtuje współczesne formy odbioru świata i partycypacji w nim. Tak też pojmowaną digitalizację, z jednej strony jako oddzielny proces, z drugiej jako element procesu naukowo-badawczego i edukacyjnego, w połączeniu z technologiami cyfrowymi stara się przedstawić niniejszy zbiór tekstów. Dodajmy, że produkt końcowy stosowania technologii cyfrowych digitalizacji to przede wszystkim niematerialny, gdyż elektroniczny wytwór obiekt cyfrowy; to także powstała procedura postępowania badawczego, a więc metodyka badawcza; ale to także informacja oraz wiedza powstałe na bazie analizy i interpretacji zasobu cyfrowego; to również pewna forma komunikacji i wymiany informacji, począwszy od komunikacji na odległość, a skończywszy na przesyłaniu danych za pośrednictwem technologii cyfrowych; w końcu to nowa 11

12 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata jakość w archiwizowaniu i zarządzaniu zasobami cyfrowymi i dziedzictwem; a także nowa forma obcowania z przedmiotem badań. Społeczeństwo informacyjne społeczeństwo cyfrowe Społeczeństwo informacyjne (ang. Information Society), wymiennie określane mianem społeczeństwa cyfrowego, e-generacji, społeczeństwa trzeciej fali czy też postindustrialnego, to obecnie urzeczywistnienie pewnych wizji m.in. z lat 60. XX w. autorstwa T. Umesamo, D. Bella czy późniejszych A. Teofflera (za Nowina Konopka 2006: 14-15) oraz wielu innych obserwatorów, krytyków i wizjonerów XX oraz XXI wieku. Współczesny świat, a tym samym społeczeństwo informacyjne, to efekt szeroko zakrojonych zmian w sferze stosunków międzyludzkich, a także praktyk, które stały się wypadkową włączania w poszczególne sfery naszego życia m.in. technologii cyfrowych. W literaturze przedmiotu podkreśla się następujące cechy charakteryzujące społeczeństwo informacyjne: wytwarzanie informacji; przechowywanie informacji; przekazywanie informacji; pobieranie informacji oraz wykorzystywanie informacji (Białobłocki, Moroz, Nowina Konopka, Zacher Nowina Konopka 2006: 20). Społeczeństwo informacyjne to również kwestia praw ich członków, do których zalicza się przede wszystkim: prawo swobody dostępu; prawo własności i wiarygodności informacji oraz prawo do ochrony prywatności (Nowina Konopka 2006: 182). Omawiając ogólnie społeczeństwo cyfrowe, warto również zwrócić uwagę na elementy społeczne ludzkie, które w gąszczu i natłoku nowoczesnych narzędzi wystawiane są na kolejną próbę. Elementy cyfrowe zmieniają nasz stosunek do świata i otoczenia, ale także współuczestniczą w budowaniu relacji i stosunków międzyludzkich. Zdaniem Z. Dobrowolskiego, omawiającego zagadnienie społeczeństwa informacyjnego postindustrialnego, najważniejszym doświadczeniem egzystencjalnym współczesnego człowieka stała się (...) gra z innymi ludźmi i z samym sobą oraz relacje, które temu towarzyszą. Ta gra decyduje teraz o jego losie, powodzeniu w pracy zawodowej i w życiu osobistym, a nawet przetrwaniu" (Dobrowolski 2005: 5). W podobnym tonie o społeczeństwie postindustrialnym pisze J. S. Nowak, przywołując poglądy D. Bella, twierdząc, iż erę postindustrialną zdominowało zmaganie się pomiędzy osobami". (...) W tej rozgrywce dominującym zasobem staje się informacja" (Nowak 2005). Społeczeństwo informacyjne to obecnie nadal społeczeństwo okresu przejściowego, które (na podobieństwo społeczeństwa np. graczy komputerowych) złożone jest przynajmniej z dwóch grup, mianowicie tzw. grupy digital natives" ludzi urodzonych i wychowanych w cywilizacji cyfrowej oraz grupy digital immigrants" ludzi, którzy dołączyli do tej cywilizacji, czy też tych, w których życiu pojawiła się technologia cyfrowa (Tepolitz 2006: 298). Współczesny świat to również pewna dystynkcja, jaka funkcjonuje w społeczeństwie postindustrialnym, mianowicie rozróżnienie na społeczeństwo informacyjne oraz społeczeństwo 12

13 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata dobrze poinformowane. Jak pisze Z. Dobrowolski, wykładniczy wzrost informacji wcale nie prowadzi do wykładniczego wzrostu wiedzy. (...) Interpretacja informacji bez posiadania konceptualnej wiedzy nie jest możliwa" i dalej: Podstawowym towarem nowej epoki jest więc wiedza, a społeczeństwo informacyjne opiera się na jej konsumpcji. Oznacza to konieczność podzielenia wiedzy na fragmenty, które w formie samodzielnych wytworów oferowane są na sprzedaż" (Dobrowolski 2005). Społeczeństwo informacyjne to również nowa forma edukacji, która zarazem zmienia środki, jakimi się posługuje (np. e-learning), a także zmienia strukturę i sposób kształcenia. Współczesne kształcenie, zdaniem W. Roszczynialskiego, musi być prowadzone ciągle, a powszechność kształcenia wymaga zindywidualizowanego doboru treści kształcenia, uczenia przez działanie, przy szerokim dostępie do światowych zasobów informatycznych, z zapewnieniem dogodnego dla uczącego się tempa i czasu nauki" (Roszczynialski 2004: 54). Oddana do rąk Czytelnika publikacja w formie elektronicznej w postaci e-booka przygotowywana jest w roku 2011, a wiec w roku, w którym Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (akronim ITU ang. International Telecommunication Union) w ramach Światowego Dnia Społeczeństwa Internetowego ustalił następującą tematykę wiodącą: Przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu na terenach słabo zurbanizowanych. W tym miejscu warto dodać, że zwłaszcza pierwsza część hasła przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu stanowi problem, któremu warto stawić czoła, m.in. poprzez wszelkiego rodzaju działania na rzecz propagowania idei społeczeństwa informacyjnego ukierunkowanego na społeczeństwo wiedzy, a zwłaszcza rozpowszechniania wiedzy z zakresu technologii cyfrowych, również w archeologii. To problem, który dotyka zarówno społeczności niemające odpowiedniego dostępu do wiedzy i sprzętu (z uwagi na położenie społeczne, wiek czy środki), a także instytucji, które mają ograniczony dostęp do wspomnianych dóbr. Niesprzyjający wydaje się również (paradoksalnie) szybki postęp technologiczny, który uniemożliwia aktualizację i dostosowanie się do nowych wymagań czy też wstrzymuje reakcję środowisk i instytucji wobec nowości technologicznych z powodu procedur natury prawnej czy organizacyjnej. Jak ujął to U. Eco: nikt poza nielicznymi uprzywilejowanymi nie jest w stanie dotrzymać kroku naturalnej ewolucji (...) mediów" oraz nowych technologii (Eco 2005: 539), stajemy zatem obecnie również przed problemem związanym z brakiem czasu potrzebnego na naukę nowości. Obok omawianych zagadnień należy przywołać kolejne, związane z nadmiarowością informacji, która wiąże się z jej ogromną ilością, znajdującą się w sieci i bazach danych. Taki stan rzeczy w połączeniu z informacją niewartościową doprowadza często do chaosu informacyjnego. Globalizacja, ogólnie traktowana jako szereg zjawisk prowadzących do integracji, ujednolicenia państw, kultur, uniwersalizacji zjawisk społeczno-kulturowych, w oparciu o technologie informacyjne, jest procesem, który postępuje na świecie, jest jednak również procesem niezasługującym raczej (jeszcze) na miano procesu ogólnoświatowego, tym bardziej, że jak twierdzi K. T. Teoplitz, w pierwszej dekadzie XXI w. szacowana ilość użytkowników mediów elektronicznych to ok % całej populacji, a wg najnowszych danych 13

14 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata z 2011 r. obecnie ok. 30% populacji ludzkiej stanowi liczba użytkowników Internetu 1. Ostrożniej jest zatem twierdzić, że globalizacja, jako nieodzowny element ponowoczesności, to proces obejmujący cały świat, ale raczej ten, który dysponuje m.in. dostępem do technologii cyfrowych, nowych mediów czy Internetu. Nie ulega jednak wątpliwości, że sam proces globalizacji jest zjawiskiem wykazującym tendencję zwyżkową, który w przyszłości może objąć całą populację ludzką. Informacja, a więc jeden z istotniejszych elementów społeczeństwa postindustrialnego, stanowi podstawę rozwoju i transformacji współczesnego świata. Jednak, co istotne, zasób informacji zgromadzony w bazach danych nie wystarcza, aby efektywnie czerpać korzyści, niezbędne są jeszcze kompetencje (pozwalające użytkownikowi na eksplorację danych) oraz dostęp do nich. To świat, w którym obowiązują nowe reguły i zasady, ich brak staje się jednoznaczny z wykluczeniem z tego społeczeństwa. Zdaniem M. Nowina Konopki funkcjonowanie w społeczeństwie informacyjnym generuje stałą konieczność podnoszenia poziomu własnych kompetencji (Białobłocki, Moroz, Nowina Konopka, Zacher Nowina Konopka 2006: 184). Wobec ciągłych i intensywnych zmian, taka sytuacja staje się ogromnym wyzwaniem dla jednostek, zdobyta wiedza bardzo szybko ulega dezaktualizacji, co dodatkowo utrudnia egzystowanie w rzeczywistości społeczno-technologicznej. Jak pisze P. Zawojski: sztuka życia w cyberkulturze to umiejętność korzystania z nowych technologii i mediów, krytycyzm w stosunku do nadpodaży narzędzi i aparatów technicznych, umiejętności odnalezienia się w nowej, cyfrowej rzeczywistości (Zawojski 2010: 15). Zatem, aby współcześnie istnieć, musimy przyjmować postawę zdystansowaną wobec nowości, przy jednoczesnym dbaniu o umiejętności i kompetencje, aby nie zetknąć się z cyfrowym analfabetyzmem (szerzej Filiciak 2007: 50). Poza efektywnym i efektownym spożytkowaniem zdobyczy techniki i intelektu, społeczeństwo informacyjne przyczyniło się również do powstania pewnych działań, procesów, efektów oraz społeczeństwa konsumentów", w którym również wiedza i przeszłość, są produktami. Zdaniem Z. Dobrowolskiego pojęcie konsumpcji zostało poszerzone i zaczęło oznaczać również proces zdobywania wiedzy. W pułapkę przemysłowej produkcji wiedzy wpadli profesjonaliści informacji. Traktowanie akademickiej edukacji jak towaru podważyło prestiż akademików jako niezależnych ekspertów. Wykształcenie akademickie stało się częścią oferty konsumpcyjnej. Przyjęcie takiego modelu niewątpliwie prowadzi do fragmentacji wiedzy. Rynek nauki i wiedzy zostaje podporządkowany ideologii postępu" (Dobrowolski 2005: 10). Kolejne zjawisko utożsamiane ze społeczeństwem konsumpcyjnym, to konsumpcja przeszłości, która przy współudziale nowych technologii nowych mediów staje się integralną częścią współczesnego świata turysty, odbiorcy przekazów na temat przeszłości. Przeszłość czy też jej fragmenty, modyfikowane zgodnie z tendencjami rynku (przede wszystkim medialnego, rozrywkowego), stała się częścią szerszego przemysłu, który niejednokrotnie doprowadza do komercjalizacji i banalizacji (Bagnal 1996; Pawleta 2011: 92-96). 1 [dostęp ]. 14

15 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata Jak pisze A. Wieczorkiewicz: kultura konsumencka czyni przeszłość towarem w skali wcześniej niespotykanej. Kopie, reprodukcje, pastisze są mieszane i łączone w sposób nierespektujący ich macierzystego kontekstu" (Wieczorkiewicz 2008:49). Technologie cyfrowe, w tym nowe media sprzyjają generowaniu nowych sposobów poznawania i doświadczania świata, a także, dodajmy, przeszłości, same jednak będąc uwikłanymi w określone strategie rynku konsumenckiego, który określa i kreuje oczekiwania odbiorców turystów. Prezentacje stosujące techniki cyfrowe, a dalej nowe media stały się obecnie najpopularniejszym, a zarazem wyjściowym sposobem przedstawiania przeszłości społeczeństwu. Niestety pewnym mankamentem tej sytuacji jest fakt, że niejednokrotnie wyjściowy sposób prezentacji przeszłości kształtuje w odbiorcy wyobrażenie przeszłości oraz pewne oczekiwania, a w sytuacji zetknięcia z substancją zabytkową rodzi wręcz rozczarowanie zabytek nie jest tak atrakcyjny, jak jego medialna replika/przedstawienie. Współczesność rynek nowych mediów oraz odbiorcy konsumenta odwołuje się do przeszłości, do jej symboliki i materialnych atrybutów w celu komercyjnego wykorzystania i/lub sprzedawania określonego produktu (Pawleta 2011: 96). Konsumpcjonizm wchłania każdy element minionej kultury, w taki sam sposób, bez względu na wartości, symbolikę czy kontekst zjawiska. Parafrazując A. Wieczorkiewicz, powiedzielibyśmy, że przeszłość rozpada się na fragmenty, które stopniowo tracą związek z pierwotnym kontekstem, a następnie są opróżniane ze znaczenia i mieszane ze sobą w dość bezładny sposób (Wieczorkiewicz 2008: 26). Równolegle z komercjalizacją przeszłości (re-konstruowanej przeszłości) pojawia się obecnie przeszłość jako sztuczna rzeczywistość, która zbliżona jest do kopii bez oryginału, a więc baudrillardowskich symulakrów (Baudrillard 1996). Powstają zatem obrazy przeszłości niemające odniesienia do minionej rzeczywistości, a nawet odniesienia do rzeczywistości kreowanej przez specjalistów przedstawicieli nauk o przeszłości będące jedynie wizualizacją wyobraźni twórcy i możliwości technologicznych. Generowane są również sytuacje z zastosowaniem technologii cyfrowych i immersyjności, które stwarzają nierealne w rzeczywistości doświadczenia oraz sposoby uczestnictwa w świecie współczesna technologia pozwala wejść/zajrzeć do komórek mikroskopijnych rozmiarów, uczestniczyć w bitwie, w samym jej środku w roli obserwatora lub przebywać w obozie wojskowym za pośrednictwem np. Second Life (Drugie Życie) 2. Takie technologie pozwalają niewątpliwie przekroczyć ograniczenia ludzkich możliwości percepcyjnych, ale zarazem wpisują w nasz świat perspektywę i okoliczności znajdujące się poza światem realnym uczymy się więc bycia w świecie nierealnym. Kolejne zjawisko obserwowane w społeczeństwie informacyjnym, to przedstawianie i obrazowanie świata, a także przeszłości zgodnie z obowiązującymi trendami czy zasadami, które kształtuje m.in. medialna prezentacja. Przeszłość zatem jest pokazywana zgodnie z obowiązującym kanonem nowo-medialnym, a w mniejszym stopniu z naukową i muzealną konwencją. Następuje zmiana ról to nie badacz (np. historyk, archeolog) ostatecznie prezentuje przeszłość, a jedynie dostarcza źródeł, informacji czy interpretacji fragmentów 2 [dostęp ]. 15

16 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata przeszłości, natomiast medialny system dokonuje ostatecznej obróbki, wyboru i prezentacji. Elementem łączącym współczesne zapotrzebowanie na przeszłość z obowiązującymi tendencjami przedstawiania jest m.in. jako proces estetyzacji odtwarzania wydarzeń z przeszłości. Współczesna kultura karmi się przeszłością, ale zazwyczaj preferuje takie jej uobecnianie, które jest jej fragmentem, i do tego pokazanym z pewnej perspektywy (Žižek 2010). Opisane obserwacje na temat znaczenia przeszłości oraz kreowania jej samej oraz jej wizerunku we współczesnej kulturze można skonstatować słowami D. Minta-Tworzowskiej, która uważa, że wartość społeczna przedmiotów wynika ze sposobu posługiwania się nimi oraz obcowania z nimi" (Minta-Tworzowska 2011: 47), a więc można postawić pytanie retoryczne, jaką wartość przybiera przeszłość obecnie, podlegając odarciu z duchowych i społecznych wartości, skoro pojawia się niemalże w każdej sytuacji naszego życia, w różnorodny sposób, niejednokrotnie podobny do obcowania z przedmiotami niskiej wartości symbolicznej czy znaczeniowej? Wymownym przykładem takiej sytuacji będą produkty śpiwór typu mumia" czy piórnik pamiątka w kształcie mumii". W konsekwencji powoduje to generowanie wieloznaczności w odniesieniu do produktów przeznaczonych na rynek konsumenta, na którym znaczenia rzeczy zmieniają się wraz z modyfikacją kontekstów społeczno-interpretacyjnych (Wieczorkiewicz 2008: 59). Kultura konsumenta, a w niej autorzy prezentacji medialnych, generują spotkania z przeszłością, a także obrazy przeszłości, przede wszystkim w celu zainteresowania i nakłonienia odbiorcy do konsumowania produktu, kosztem dekontekstualizacji, odarcia z historycznego kontekstu rzeczy, a także kosztem wyeliminowania pewnych aspektów minionej rzeczywistości, które mogą przywoływać zniechęcające i nieprzyjemne skojarzenia. Pojawia się zatem otwarte pytanie czy, aby zainteresować współczesnego odbiorcę przeszłością, możemy sięgać po wszelkie dostępne środki i metody? Przejdźmy jeszcze do wspomnianego wcześniej kolejnego oblicza współczesnej kultury, mianowicie postturystyki. Zdaniem niektórych badaczy, równolegle z powstaniem globalnej sieci informatycznej, a dalej cyberprzestrzeni pojawiła się również postturystyka (Krystoń 2007), a więc forma spędzania wolego czasu i zwiedzania, która umożliwia poznanie świata bez uprzedniego wychodzenia z domu wszystko można zobaczyć w telewizji czy Internecie (Podemski 2004: 84). Dotykamy tutaj zjawiska określonego w literaturze przedmiotu mianem mcdonaldyzacji rzeczywistości (Ritzer 2009), które powstało m.in. na gruncie turystyki i mediów, kreując sztuczną rzeczywistość, a więc wspomnianą wcześniej rzeczywistość symulakrów. Zastosowanie odpowiednich strategii narracyjnych, zarówno odnoszących się do współczesnego świata reklamy, a także świata przedstawiania przeszłości, jest często podyktowane tym, aby przyciągnąć i zainteresować odbiorcę produktem, jakim są miejsca istotne dla lokalnego przemysłu turystycznego. Inna zdobycz współczesnych technologii to rozszerzona rzeczywistość (ang. augmented reality), która zmieniła oblicze nauki, a także sposób doświadczania otoczenia przez współczesnego człowieka, włącznie z obcowaniem i postrzeganiem zabytków. Rozszerzona 16

17 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata rzeczywistość, to technologia, która w zasadzie doprowadza do powstania formy hybrydycznej, określanej jako rzeczywistość mieszana, w której rzeczywistość realna jest rozbudowywana przez byty wirtualne (ang. mixed reality) (Kluszczyński 2010: 203; Pujol 2004). W dobie społeczeństw informacyjnych dostrzegamy kolejną istotną zmianę towarzyszącą współczesnej kulturze, mianowicie powstanie tzw. post-nauki. Tym mianem w literaturze przedmiotu określa się nowe praktyki w organizacji, produkcji i rozpowszechnianiu wiedzy", które zdaniem A. Radomskiego charakteryzują się następującymi cechami (przy uwzględnieniu istniejących jej form): a) w praktykach postnaukowych zaciera się granica między wiedzą naukową i pozanaukową (rozmywają się bowiem kryteria demarkacji), b) działalność postnaukową można prowadzić wszędzie w szczególności w Internecie uczelnie bowiem przestają być uprzywilejowanym miejscem produkcji wiedzy, zaś wiedza naukowa traci status wyróżnionego rodzaju poznania, c) działalność postanukową może uprawiać praktycznie każdy chociażby dlatego, że cały Informacjonalizm jest oparty na produkcji wiedzy, a portale są interaktywne, d) w praktykach postanukowych doniosłą rolę odgrywa partnerska produkcja wiedzy oparta na zbiorowej inteligencji, e) (...) wytwory działalności postnaukowej są natychmiast dostępne w sieci, a co za tym idzie mogą być na bieżąco recenzowane (i to przez wielu internautów-recenzentów), komentowane, korygowane i uzupełniane, f) szczególnym przypadkiem działalności postnaukowej jest nauka 2.0 uprawiana w Internecie przez pracowników wyższych uczelni, g) praktyka postnaukowa preferuje nowe języki prezentacji, komunikacji i dystrybucji wiedzy, tj. medialne i multimedialne (Radomski 2010: 254-5). Działalność post-naukowa ma swój przejaw w postaci portali internetowych czy Internetu II generacji Web. 2.0, które są przykładem post-naukowej humanistyki, a zarazem generatorem np. historiografii post-naukowej. Wraz z rozwojem technologii cyfrowych dokonuje się obecnie zerwanie z tradycyjnym sposobem uprawiania nauk o przeszłości, a więc z akademickim i zinstytucjonalizowanym tworzeniem wiedzy oraz zarządzaniem wiedzą o przeszłości. Nowe technologie informacyjne i komunikacyjne sprzyjają również zmianom w zakresie prezentacji i popularyzacji wyników badań, a zarazem samego procesu badawczego. Obserwujemy tendencje, bazujące np. na hipertekstualności, od przejścia z tradycyjnej narracji, opartej na linearności wywodu, do wypowiedzi nielinearnej. Dodajmy, że współczesna kultura sprzyja tworzeniu narracji lokalnych, w duchu postmodernistycznej wielogłosowości i dialogu. Warto w tym miejscu przywołać koncepcję historii o kodzie otwartym, a więc historii budowanej przy znaczącym wsparciu środowisk pozaakademickich, opartej na modelu Wikipedii, a więc kolektywnego tworzenia wiedzy o przeszłości, ale nie jako samej Wikipedii (Rosenzweig 2006). Dostrzegamy również nowe narracje, które pojawiły się wraz z rozwojem nowych mediów, mowa tutaj m.in. o wypowiedzi multimedialnej narracji multimedialnej, za przyczyną których dokonuje się połączenie tradycyjnej formy przedstawiania z nową. Swoista konwergencja mediów, a więc przenikanie się i uzupełnianie, sprzyja odejściu od zamkniętych narracji, jednoosobowej (autor/historyk) na rzecz narracji encyklopedycznej, multimedialnej i zbiorowej, którą dodatkowo, obok perspektywy poznawczej, wspiera 17

18 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata nastawienie zaangażowania. Społeczeństwo (akademickie) w dobie post-nauki stoi w obliczu sytuacji, w której nie jest monopolistą w zakresie tworzenia oraz dostarczania wiedzy i informacji o przeszłości, ale jednym z jej dostarczycieli. Poza tym wytwarzane na gruncie akademickim obrazy przeszłości, a raczej jej forma przedstawiania, przegrywa rywalizację z formą popularniejszą, nowocześniejszą i mającą uznanie w społeczeństwie, a także siłę oddziaływania. Zdaniem obserwatorów społeczeństwa informacyjnego, rozum ponowoczesny jest zdeterminowany technologicznie, a także medialnie i to w sensie technologii polisensorycznej, a nie tylko audiowizualnej. Mowa tutaj o miękkim determinizmie technologicznym, który zdaniem P. Levinsona stanowi modus operandi wszystkich społecznych skutków technologii informacyjnej (...) Nie chodzi tutaj o to, że technologia nieuchronnie i niezmiennie wywołuje jakiś skutek, ale że nie mógłby on zaistnieć bez danej technologii" (Levinson 1999: 20). Dodajmy jednak, że w wielu sytuacjach wspomniana polisensoryczność stwarza realną szansę na odbiór kreowanego przez technologie cyfrowe świata, na podobieństwo świata realnego, odchodząc od poznania jedynie tekstowego. Digitalizacja cyfryzacja Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego to zagadnienie, które odsyła do szerokiego zakresu tematycznego z pogranicza zarówno cyfrowych technologii komunikacyjnych i informacyjnych (technologie informacyjno-komunikacyjne, akronim TIK ang. Information and Communication Technologies, akronim ICT), jak również zagadnień związanych z zasobami dziedzictwa kulturowego, w tym historycznego i archeologicznego. Dla potrzeb niniejszej publikacji digitalizacja (wymiennie określaną jako cyfryzacja 3 ), za G. Płoszajskim, rozumiana jest jako proces polegający na tworzeniu cyfrowych odwzorowań obiektów źródłowych wraz z odpowiednim opisem informacyjnym, a więc proces przetwarzania fizycznej jednostki bibliotecznej, archiwalnej, muzealnej czy też zabytkowej lub jej części na postać cyfrową (Płoszajski 2008: 15). Warto jednak uzupełnić i rozszerzyć przywołaną definicję, traktując również digitalizację jako proces przenoszenia treści analogowych na formę cyfrową (remediacja), a także jako proces (masowej) produkcji materiałów pozbawionych oryginalnej analogowej formy (materiały i zasoby typu born digital) 4. W wyniku procesu digitalizacji powstają dwa rodzaje obiektów cyfrowych, mianowicie: naturalne obiekty cyfrowe (ang. digital born), mające od początku swego istnienia postać cyfrową oraz odwzorowania cyfrowe, wymiennie określane jako obiekty cyfrowe wtórne. W literaturze przedmiotu 3 Program digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowywania i udostępniania obiektów cyfrowych w Polsce , 2009, Warszawa. 4 [dostęp ]. 18

19 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata stosowane są również określenia dla dokumentów generowanych za pośrednictwem procesu digitalizacji, pisze się o wtórnych dokumentach elektronicznych", powstałych w wyniku digitalizacji pierwowzoru analogowego, oraz naturalnych dokumentach elektronicznych" (inaczej pierwotnych"), które same w sobie stanowią pierwowzór (Płoszajski 2008: 15, 17). Dla potrzeb niniejszego tekstu wymiennie stosowane będzie pojęcie digitalizacji i cyfryzacji, utożsamiane ogólnie z procesem tworzenia zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego, w tym historycznego, ze szczególnym uwzględnieniem dziedzictwa archeologicznego. Digitalizacja to szereg działań zinstytucjonalizowanych, podlegających konwencjonalnym działaniom w sferze nauki i kultury. Warto jednak przybliżyć tutaj inną stronę digitalizacji, mianowicie tzw. digitalizację nieformalną czy też digitalizację oddolną, która współtworzy zasób cyfrowy związany z dziedzictwem kulturowym we współczesnym świecie. Obok zinstytucjonalizowanej formy digitalizacji dziedzictwa kulturowego, w literaturze przedmiotu podkreśla się znaczenie i rolę tzw. digitalizacji oddolnej", określanej również mianem digitalizacji partycypacyjnej" pojmowanej jako zaangażowanie w proces digitalizacji dziedzictwa kulturowego osób i instytucji spoza kręgu podmiotów tradycyjnie zajmujących się digitalizacją", do których zaliczyć należy: instytucje nauki i kultury, biblioteki, archiwa, muzea czy też wyspecjalizowane firmy komercyjne z nimi współpracujące (Tarkowski, Hofmokl, Wilkowski 2011: 3). W szereg inicjatyw o charakterze digitalizacji oddolnej" włączyć należy m.in. działania amatorskie oraz rozproszone, których jakość, dodajmy, nie odbiega od przedsięwzięć profesjonalnych. Wiążą się one z zaproponowaną przez Ch. Leadbettera i P. Millera kategorią ProAmów Pro-Amatorów profesjonalnych amatorów" (Leadbetter, Miller 2005: 9; za Tarkowski, Hofmokl, Wilkowski 2011: 3; Bendik i in. 2007: 35), których należy traktować często jako ekspertów, niezatrudnionych w instytucjach. Wiedza budowana w oparciu o społeczności składające się z Pro-Amatorów (ang. crowdsourcing projekt realizowany przynajmniej częściowo w sposób oddolny) jest niejednokrotnie innowacyjna, kreatywna i konkurencyjna w zestawieniu z projektami profesjonalnymi. Digitalizacja to również proces generujący środowiskowe oczekiwania, cele oraz zadania stawiane zespołom i instytucjom, które sięgają po nowoczesne technologie cyfrowe. W tym miejscu warto przywołać jedynie ogólne założenia towarzyszące procesom digitalizacji, a zarazem wskazać na zalety samego procesu, jak i jego produktów, a także zwrócić uwagę na wady, wraz z towarzyszącymi współczesnym przedsięwzięciom z zakresu cyfryzacji wyzwaniom i problemom. Bez wątpienia technologie informacyjne i komunikacyjne dokonały rewolucyjnych zmian we współczesnej kulturze, przyczyniając się do modernizacji oraz znaczącej transformacji licznych działań, zarówno w sferze kulturowej, gospodarczej, jak i naukowej. Digitalizacja zatem to element zmian i transformacji w działalności naukowobadawczej, a także dydaktycznej i popularyzatorskiej. Z uwagi na zakres tematyczny publikacji, mianowicie skupienie się przede wszystkim na dziedzictwie archeologicznym, z pewnymi odniesieniami do dziedzictwa historycznego, na dalszym planie pozostaną zagadnienia dotyczące cyfryzacji w nauce oraz innych sektorach i dziedzinach życia. 19

20 Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego wybrane zagadnienia. Wprowadzenie Rafał Zapłata Współczesny świat, w tym świat nauki, składa się z informacji i danych dostępnych za pośrednictwem nowych mediów, jednak, aby dotrzeć do informacji, treści merytorycznych oraz danych naukowych, wymagane są kompetencje, większe niż te, jakie wystarczały do zbierania danych w tradycyjnych archiwach czy bibliotekach. Dotykamy tutaj kolejnego zagadnienia, mianowicie elitarności wiążącej się z tworzeniem pewnych środowisk i grup, nie można zapomnieć także o hierarchizacji współczesnego społeczeństwa, również naukowego, które bazuje na nowych kompetencjach oraz dostępie do informacji. Obok zatem pozytywnych wymiarów digitalizacji, podkreślane są również wady, do których należy zaliczyć marginalizację jednostek społeczeństwa, ale też wykluczenie pewnych zjawisk, rzeczy oraz sfer naszego życia. Prognozował to m.in. J.-F. Lyotard, pisząc, iż wszystko to, co w osiągniętej wiedzy nie jest w ten sposób przekładane [na bity informacji R. Z.], zostanie odrzucone i że kierunki nowych badań zostaną podporządkowane warunkowi przekładalności ewentualnych wyników na język maszyn" (Lyotard 1997: 29). To stwierdzenie należy odczytać jako przestrogę przed nadmiernym podążaniem za informatyzacją cyfryzacją wielu sfer naszego życia czy też ostrzeżenie przed nieprzewidywalnymi lub negatywnymi skutkami dominacji technologii informacyjnej. Społeczeństwo informacyjne, a wraz z nim technologie cyfrowe oraz digitalizacja wprowadziły naukę w epokę, w której przedstawianie, a także wymiana informacji przeszły ze sfery werbalnej (pisanej), a dalej audiowizualnej do multimedialnej polisensorycznej. Do czasu pojawienia się nowych mediów, nauki o przeszłości posługiwały się przede wszystkim tradycyjnymi formami przedstawiania i mówienia o przedmiocie badań, a więc językiem (słowem mówionym i pisanym) oraz wystawą muzealną, a także pokazem, inscenizacją czy inną formą widowiskowej rekonstrukcji / prezentacji przeszłości, w której widz, a więc odbiorca, bezpośrednio uczestniczył. Tutaj również należy wymienić literackie opowiadania o przeszłości, a zarazem obcowanie z samym zabytkiem np. ruinami. Każda z form prezentacji przeszłości była zarazem formą przedstawiania również samej pracy, warsztatu oraz stosowanych technik przedstawicieli nauk o przeszłości. Kolejny element wzbogacający prezentowanie przeszłości to obraz, który w zasadzie od początku towarzyszył np. historiografii, stopniowo przechodząc transformację prowadzącą od nieruchomego obrazu / ilustracji do obrazu ruchomego filmu, a więc audiowizualnej formy przekazu. Obecnie obserwowany etap to epoka dominacji nowych mediów, a więc prezentacji multimedialnej w naukach o przeszłości, z ich interaktywnością, symulacyjnością oraz wirtualnością, przy jednoczesnym funkcjonowaniu tradycyjnych technik przedstawieniowych. Każda z technik generowała i generuje specyficzną formę poznawania przeszłości oraz obcowania z zabytkami, a także budowania wiedzy na bazie odmiennych form doświadczania minionego świata. To nieustannie rozbudowujące się i zmienne w czasie: formy relacji z przeszłością i jej oswajania; społeczne okoliczności wytwarzania i funkcjonowania wiedzy" oraz narzędzia prowadzenia badań i wytwarzania wiedzy" (za Woźniak 2010:233). 20