Badania stanu zachowania tryptyku Hansa Memlinga Sąd Ostateczny

Transkrypt

1 Raport wewnętrzny Badania stanu zachowania tryptyku Hansa Memlinga Sąd Ostateczny dr Leszek Krzemień dr Michał Łukomski dr hab. Łukasz Bratasz

2 Spis treści Spis treści... 1 Cele prowadzonych pomiarów... 2 Opis badań... 2 Badania termograficzne... 2 Badania interferometryczne... 6 DSPI... 6 DSSPI... 7 Część środkowa tryptyku... 7 A A A A4, A A A A A A Prawe skrzydło tryptyku (niebo)...20 B1, B2, B3, B B5, B6, B Lewe skrzydło tryptyku (piekło)...24 C C2, C C C C Podsumowanie

3 Cele prowadzonych pomiarów W ramach przeprowadzonych badań dokonano oceny stanu zachowania tryptyku Hansa Memlinga Sąd Ostateczny przy użyciu wysokoczułych, nieinwazyjnych metod optycznych termografii oraz interferometrii plamkowej. Wykonana analiza miała na celu ocenę fizycznej stabilności warstwy malarskiej jak również ilościowy opis stopnia uszkodzenia drewnianego podłoża obrazu. Uzyskane wyniki wzbogacają rozpoznanie stanu zachowania i mogą być pomocne przy podejmowaniu decyzji co do warunków przechowywania obrazu, jego konserwacji czy wypożyczeń. Opis badań Pomiary wykonano podczas trzydniowej sesji w Muzeum Narodowym w Gdańsku. Tryptyk został wyjęty ze szklanej gabloty a jego poszczególne części zamontowano w specjalnie przygotowanych uchwytach. Układ mocujący zapewniał wystarczającą, z punktu widzenia zastosowanych metod interferometrycznych, stabilność obrazów. Podczas pomiarów wilgotność względną w pomieszczeniu kontrolowano przy pomocy przenośnych nawilżaczy i osuszaczy. Program pomiarowy opracowany został wspólnie z zespołem konserwatorów Muzeum Narodowego w Gdańsku oraz Muzeum Narodowego w Krakowie, którzy następnie współpracowali przy jego realizacji. Badania termograficzne Termografia jest szybką, nieniszczącą i bezdotykową metodą pozwalającą na wykrywanie defektów i niejednorodności materiałów znajdujących się pod powierzchnią warstwy malarskiej. Niewielkie podgrzanie lica obrazu powoduje wzrost jego temperatury, a następnie dysypację energii przez promieniowanie, konwekcję i przewodnictwo cieplne. Szybkość zmian temperatury zależy od przewodnictwa cieplnego, pojemności cieplnej i gęstości materiału, oraz spoistości kolejnych warstw obrazu. Ubytki w głębszych warstwach (kanały powstałe w skutek żerowania owadów niszczących drewno) i powierzchniowe odspojenia powodują powstanie bariery dla przepływu ciepła i w efekcie pojawienie się cieplejszych obszarów na badanej powierzchni. 2

4 Pomiary wykonano kamerą termowizyjną ThermoVision A40V firmy FLIR SYSTEMS. Kamera pracuje w zakresie spektralnym od 7,5 do 13μm a jej czułość termiczna wynosi 0,08 0 C (w 30 0 C). Podczas pomiaru, temperaturę powierzchni obrazu podnoszono oświetlając jego lico lampą fotograficzną (żarówka halogenowa o mocy 300W) umieszczoną w odległości około 1m i przesłoniętą filtrem żelowym LEE nr 027 ograniczającym ilość emitowanego światła widzialnego (Rys. 1). Rys. 1 Układ pomiarowy podczas rejestracji obrazów termograficznych. Z lewej strony zdjęcia widać kamerę termowizyjną oraz lampę używaną do podgrzewania powierzchni obrazu. 3

5 Wzrost temperatury obrazu podczas pomiaru wynosił maksymalnie C i był monitorowany przy pomocy samej kamery termowizyjnej. Pomiar polegał na rejestracji temperatury powierzchni fragmentu obrazu podczas ogrzewania oraz ochładzania następującego po wyłączeniu lampy. Powierzchnię obrazu systematycznie przebadano metodą termograficzną. Ponieważ warstwa malarska jest bardzo cienka możliwe było zobrazowanie struktury słojów drewnianego podobrazia, a także potencjalnych uszkodzeń znajdujących się bezpośrednio pod tą warstwą. Ważnym elementem procedury pomiarowej jest szybkość nagrzewania powierzchni. Można ją zmieniać poprzez dobór odpowiedniej mocy oświetlenia oraz odległości lampy od powierzchni obrazu. Przykładowe wyniki, ilustrujące zarówno strukturę podobrazia jak i elementy kompozycji (przydatne podczas identyfikowania analizowanych fragmentów obrazu) pokazano na Rys. 2, 3, 4. Na rysunku 4a, dla porównania, przedstawiono termogram innego obiektu, w którym metodą termograficzną wykryto uszkodzenia drewna spowodowane żerowaniem drewnojadów. W trakcie przeprowadzonych pomiarów termograficznych nie wykryto żadnych ubytków podobrazia bezpośrednio pod warstwą malarską nawet w obszarach, w których na odwrociu obrazu znajdują się ślady żerowania drewnojadów. Rys. 2. Wynik pomiaru termograficznego fragmentu obrazu. Na zdjęciu wykonanym kamerą termowizyjną (po prawej stronie) widać strukturę słojów drewna oraz ślad po uzupełnieniu ubytku podobrazia (por. Rys. 32). 4

6 Rys. 3. Wynik pomiaru termograficznego dla fragmentu obrazu. Na zdjęciu wykonanym kamerą termowizyjną widać: na górze szczegóły kompozycji obrazu; na dole - strukturę słojów drewna podobrazia. 5

7 Rys. 4. Wynik pomiaru termograficznego dla fragmentu obrazu. Na zdjęciu wykonanym kamerą termowizyjną widać zarówno szczegóły kompozycji jak i strukturę słojów drewna podobrazia. Rys. 4a. Wynik analizy termograficznej innego obiektu - przykładowe ubytki pod warstwą malarską spowodowane działaniem drewnojadów. Badania interferometryczne DSPI Interferometria plamkowa (ang. Digital Speckle Pattern Interferometry DSPI) jest odmianą interferometrii holograficznej opartej na analizie światła laserowego rozproszonego na optycznie chropowatej powierzchni. W procesie interferencji biorą udział dwie wiązki laserowe: pierwsza oświetla badaną powierzchnię a po odbiciu interferuje z drugą tzw. wiązka odniesienia. Wynik interferencji rejestrowany jest przy pomocy kamery cyfrowej. Analiza 6

8 powstających prążków pozwala na ustalenie miejsc, w których występują defekty powierzchni, takie jak odspojenia i rozwarstwienia warstwy malarskiej. Wzbudzenie powierzchni następuje przez jej ogrzanie rejestruje się wówczas przestrzenny rozkład odkształceń wywołany niejednorodnościami w rozkładzie temperatury, lub przez użycie fali dźwiękowej wówczas odspojone części obiektu wibrują pod wpływem fali wymuszającej, natomiast nieodspojone pozostają nieruchome. Do analizy stanu zachowania powierzchni zastosowano układ pomiarowy zbudowany w Instytucie Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera PAN. Źródłem światła jest 300 mw laser Nd:Yag pracujący w trybie ciągłym (podczas eksperymentów wykorzystuje się drugą harmoniczną lasera 532 nm). Sygnał z oświetlonego fragmentu malowidła (około 8 x 10cm) jest rejestrowany przy pomocy kamery CCD o rozmiarze matrycy 6.6 MPixels (2208 x 3000) przy czym wysoką jakość interferencyjnego obrazu zapewnia dostatecznie mały element światłoczuły matrycy (3,5 x 3,5 μm). DSSPI System DSSPI (Digital Speckle-Shearing-Pattern Interferometry) został skonstruowany do pomiaru stanu zachowania powierzchni w warunkach podwyższonego szumu środowiskowego. W układzie DSSPI światło odbite od obiektu jest dzielone w układzie interferometru Michelsona tak, aby utworzyć podwójny obraz analizowanej powierzchni. W efekcie wiązka obiektowa i odniesienia związane są z obiektem, i drgania układu względem obiektu nie zmieniają różnicy dróg optycznych nie powodują więc fluktuacji fazy która prowadziłaby do pogorszenia rejestrowanego obrazu interferencyjnego. Pewną niedogodnością stosowania takiego układu pomiarowego jest rozdwojenie rejestrowanego obrazu, co w przypadku gdy na powierzchni znajdują się liczne odspojenia, lub gdy badane defekty są bardzo rozległe, utrudnia interpretację wyników. Dlatego podczas prowadzonych pomiarów obydwa układy pomiarowe stosowano równolegle uzyskując jednoznaczność interpretacji wyników (DSPI), oraz wysoki kontrast i nieczułość na wibracje (DSSPI). Procedura pomiarowa jest czasochłonna i przez to niemożliwa do przeprowadzenia dla całej powierzchni tryptyku. Dlatego przeprowadzono pomiary jedynie dla wybranych fragmentów powierzchni i na ich podstawie stworzono precyzyjne mapy stanu zachowania obiektu. Poniżej przedstawiono wyniki uzyskanych pomiarów. Część środkowa tryptyku Poniżej, na Rys. 5, 6 oraz 7, przy pomocy czerwonych prostokątów, schematycznie oznaczono obszary analizowane metodami interferometrycznymi odpowiednio na zdjęciu lica środkowej części tryptyku, jej zdjęciu rentgenowskim oraz na zdjęciu odwrocia. 7

9 A7 A8 A9 A10 Rys. 5. Środkowa część tryptyku - lico; czerwonymi prostokątami oznaczono obszary, w których prowadzono pomiary interferometryczne. 8

10 Rys. 6. Środkowa część tryptyku zdjęcie rentgenowskie; czerwonymi prostokątami oznaczono obszary, w których prowadzono pomiary interferometryczne. 9

11 Rys. 7. Środkowa część tryptyku odwrocie; czerwonymi prostokątami oznaczono obszary, w których prowadzono pomiary interferometryczne. 10

12 A1 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarze A1 (zob. Rys. 5, 6 i 7) zaprezentowano poniżej. Na interferogramie po prawej stronie (w czerwonej ramce) przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. W centralnej części obrazu widać anomalię w rozkładzie prążków interferencyjnych wskazującą na możliwe uszkodzenie warstwy malarskiej (elipsa narysowana białą przerywana linią). Obszar ten został zbadany metodą DSSPI ze wzbudzeniem akustycznym, a uzyskany wynik przedstawiono wewnątrz niebieskiej ramki w postaci dwu- i trójwymiarowej mapy wibracji powierzchni. Przeanalizowany obszar (niebieska ramka) ma wymiary 2,9 x 3,3 cm a rozmiar wykrytego odspojenia powierzchnię 2,11 cm 2. Rys. 8. Analiza obszaru A1, przestrzenny rozkład amplitudy wibracji pokazany w postaci dwu- i trójwymiarowej uzyskano przy wzbudzeniu drgań powierzchni falą dźwiękowa o częstotliwości Hz. Na zdjęciu rentgenowskim poniżej, przy pomocy czerwonej elipsy, zaznaczono położenie wykrytego defektu warstwy malarskiej. Uszkodzenie znajduje się blisko styku desek podobrazia, w miejscu gdzie występuje łączący je kołek. Nie można jednak stwierdzić, czy wystąpienie defektu w pobliżu kołka jest przypadkowe. 11

13 Rys. 9. Zdjęcie rentgenowskie obszaru A1. A2 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarze A2 (zob. Rys. 5). Na interferogramie po prawej stronie przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. Układ prążków wskazuje na brak uszkodzeń warstwy malarskiej, co zostało potwierdzone metodą DSPI ze wzbudzeniem akustycznym. Rys. 10. Analiza obszaru A2. 12

14 A3 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarze A3 (zob. Rys. 5). Na interferogramie po prawej stronie przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. Widoczne w centralnej części interferogramu (biała elipsa) załamanie prążków nie jest spowodowane uszkodzeniem warstwy malarskiej, co zostało potwierdzone pomiarem metodą DSPI ze wzbudzeniem akustycznym. Rys. 11. Analiza obszaru A3. A4, A5 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarach A4 i A5 (zob. Rys. 5) zaprezentowano poniżej (Rys. 12 i 13). Na interferogramach po prawej stronie przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. Układ prążków wskazuje na brak uszkodzeń warstwy malarskiej, co zostało potwierdzone metodą DSPI ze wzbudzeniem akustycznym. Rys. 12. Analiza obszaru A4. 13

15 Rys. 13. Analiza obszaru A5. A6 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarze A6 (zob. Rys. 5) zaprezentowano poniżej. Na interferogramie po prawej stronie przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. Widoczne w lewej części interferogramu (biała elipsa) załamanie prążków nie jest spowodowane uszkodzeniem warstwy malarskiej, co zostało potwierdzone pomiarem metodą DSPI ze wzbudzeniem akustycznym. Rys. 14. Analiza obszaru A6. 14

16 A7 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarze A7 (zob. Rys. 5). Na interferogramie po prawej stronie przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. Układ prążków wskazuje na brak uszkodzeń warstwy malarskiej, co zostało potwierdzone metodą DSPI ze wzbudzeniem akustycznym. Rys. 15. Analiza obszaru A7. A8 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarze A8 (zob. Rys. 5). Na interferogramie po prawej stronie (w czerwonej ramce) przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. Układ prążków wskazuje na brak uszkodzeń warstwy malarskiej, co zostało potwierdzone metodą DSPI ze wzbudzeniem akustycznym. Uzyskany wynik jest ważny ze względu na fakt, że głowa sprawiedliwego została namalowana na foli cynowej, co daje podstawę do obaw o stabilność warstwy malarskiej w tym obszarze. 15

17 Rys. 16. Analiza obszaru A8. A9 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarze A9 (zob. Rys. 5). Na interferogramie po prawej stronie (w czerwonej ramce) przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. W centralnej i górnej części obrazu widać anomalie w rozkładzie prążków interferencyjnych wskazujące na możliwe dwa odspojenia warstwy malarskiej (elipsa narysowana białą przerywana linią). Obszar ten został zbadany metodą DSPI ze wzbudzeniem akustycznym. Pomiar wykazał uszkodzenie warstwy malarskiej w górnej części badanego obszaru. Wynik pomiaru w obszarze zaznaczonym niebieską ramką przedstawiono w postaci dwu- i trójwymiarowej mapy wibracji powierzchni. Przeanalizowany obszar (niebieska ramka) ma wymiary 1,6 x 1,6 cm a rozmiar wykrytego odspojenia powierzchnię zaledwie 0,22 cm 2. Badane obszary zaznaczono na zdjęciu rentgenowskim poniżej (Rys. 18). Uszkodzenie znajduje się w pobliżu listwy wzmacniającej podobrazie, nie można jednak stwierdzić, czy jej obecność miała wpływ na powstanie uszkodzenia. 16

18 Rys. 17. Analiza obszaru A9, przestrzenny rozkład amplitudy wibracji pokazany w postaci dwu- i trójwymiarowej mapy uzyskano przy wzbudzeniu drgań powierzchni falą dźwiękowa o częstotliwości Hz. Rys. 18. Zdjęcie rentgenowskie obszaru A9. 17

19 A10 W obszarze A10, obejmującym dolną część środkowego panelu tryptykyu (zob. Rys. 5) przeprowadzono systematyczne pomiary stanu zachowania warstwy malarskiej. Obszar ten jest najlatwiej dostępny dla aparatury pomiarowej tak, że możliwe jest przeprowadzenie tam pomiarów nawet bez demontażu i przenoszenia poszczególnych części ołtarza. Wyniki pomiarów przedstawiono na Rys. 19. Badany obszar obejmuje defekt warstwy malarskiej przeanalizowany szczegłowo powyżej (fragment A9). Ponadto w trzech miejscach (oznaczonych żółtymi ramkami) wykryto niejednorodności w rozkladzie prążków interferometryczych uzyskanych metodą DSPI ze wzbudzeniem termicznym. Pomiary ze wzbudzeniem akustycznym nie potwierdziły jednak istnienia odspojeń warstwy malarskiej w tych obszarach. 18

20 A B C Rys. 19. Analiza obszaru A10: A zdjęcie dolnej części środkowego panelu tryptyku. Pomiary wykonano w pasie o wysokości odpowiadającej wysokości czerwonych ramek zaznaczonych na rysunku. Interferogramy uzyskane metodą DSPI ze wzbudzeniem termicznym pokazano poniżej w części B. Zaznaczono tam również obszar, w którym warstwa malarska jest odspojona (niebieska ramka) oraz obszary, w których zarejestrowano niejednorodności w rozkładzie prążków interferencyjnych. Obszary te pokazano również przy pomocy takich samych ramek na zdjęciach fragmentów obrazu, w części C. 19

21 Prawe skrzydło tryptyku (niebo) Poniżej, na Rys. 20, przy pomocy czerwonych ramek, schematycznie oznaczono obszary analizowane przy pomocy metod interferometrycznych po obu stronach prawego skrzydła tryptyku. B1 B2 B5 B3 B6 B7 B4 Rys. 20. Prawe skrzydło tryptyku (niebo); czerwonymi ramkami oznaczono obszary, w których prowadzono pomiary interferometryczne. 20

22 B1, B2, B3, B4 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarach B1, B2, B3 i B4 (zob. Rys. 20) zaprezentowano poniżej. Na interferogramach przedstawionych po prawej stronie zdjęć badanych obszarów (w czerwonych ramkach) przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. W żadnym z analizowanych obszarów układ prążków interferencyjnych nie wskazuje na uszkodzenie warstwy malarskiej. Brak odspojeń w badanych fragmentach obrazu został potwierdzony metodą DSPI ze wzbudzeniem akustycznym. Rys. 21. Analiza obszaru B1. Rys. 22. Analiza obszaru B2. 21

23 Rys. 23. Analiza obszaru B3. Rys. 24. Analiza obszaru B4. B5, B6, B7 Podobnie jak w przypadku obszarów B1, B2, B3 i B4, również na odwrociu panelu również nie wykryto odspojeń warstwy malarskiej. Wyniki pomiarów przedstawiono poniżej. 22

24 Rys. 25. Analiza obszaru B5. Rys. 26. Analiza obszaru B6 Rys. 26. Analiza obszaru B6. Rys. 27. Analiza obszaru B7. 23

25 Lewe skrzydło tryptyku (piekło) Poniżej, na Rys. 28, przy pomocy czerwonych ramek, schematycznie oznaczono obszary analizowane przy pomocy metod interferometrycznych po obu stronach lewego skrzydła tryptyku. C1 C6 C2 C3 C4 C5 Rys. 28. Lewe skrzydło tryptyku (piekło); czerwonymi ramkami oznaczono obszary, w których prowadzono pomiary interferometryczne. 24

26 C1 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarze C1 (zob. Rys. 28) zaprezentowano poniżej. W badanym obszarze występuje pęknięcie deski podobrazia widoczne częściowo na rozjaśnionym zdjęciu (Rys. 29b) oraz zdjęciu rentgenowskim (Rys. 29c). Zdjęcie rentgenowskie pokazuje dodatkowo, na jakiej długości pęknięcie zostało wypełnione. Na interferogramie uzyskanym metodą DSPI ze wzbudzeniem termicznym (Rys. 29d) widać ugięcie prążków w obszarze pęknięcia. Jednak badania z użyciem fal dźwiękowych nie wykazały odspojeń warstwy malarskiej w tym obszarze. a ) b c d Rys. 29. Analiza obszaru C1; a) zdjęcie w świetle widzialnym oraz b) jego rozjaśniona wersja, c) zdjęcie rentgenowskie, d) interferogram uzyskany metodą DSPI ze wzbudzeniem termicznym. 25

27 C2, C3 Wyniki pomiarów wykonanych w obszarach C2, i C3 (zob. Rys. 28) zaprezentowano poniżej. Na interferogramach po prawej stronie (w czerwonych ramkach) przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. Układ prążków wskazuje na brak uszkodzeń warstwy malarskiej, co zostało potwierdzone metodą DSPI ze wzbudzeniem akustycznym. Rys. 30. Analiza obszaru C2. Rys. 31. Analiza obszaru C3. 26

28 C4 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarze C4 (zob. Rys. 28). W badanym obszarze znajduje się uzupełnienie warstwy malarskiej widoczne wyraźnie w postaci białej plamy na zdjęciu rentgenowskim. Na interferogramie uzyskanym metodą DSPI ze wzbudzeniem termicznym widać ugięcie w pobliżu wypełnienia. Badania z użyciem fal dźwiękowych nie wykazały jednak istnienia odspojeń warstwy malarskiej w tym obszarze. Rys. 32. Analiza obszaru C4. 27

29 C5 Wyniki pomiarów wykonanych w obszarze C5 (patrz Rys. 28). Na interferogramie po prawej stronie przedstawiono układ prążków uzyskanych przy pomocy DSPI metodą wzbudzenia termicznego. Układ prążków wskazuje na brak uszkodzeń warstwy malarskiej, co zostało potwierdzone metodą DSPI ze wzbudzeniem akustycznym. Rys. 33. Analiza obszaru C5. C6 Wyniki pomiarów interferometrycznych wykonanych w obszarze C6 (zob. Rys. 28). W badanym obszarze znajduje się uzupełnienie warstwy malarskiej widoczne w postaci pęcherza w centralnej części badanego obszaru. Na interferogramie uzyskanym metodą DSPI ze wzbudzeniem termicznym widać ugięcie prążków w pobliżu wypełnienia. Badania z użyciem fal dźwiękowych nie wykazały jednak odspojenia warstwy malarskiej w tym obszarze. Rys. 34. Analiza obszaru C6. 28

30 Podsumowanie W ramach przeprowadzonych badań przeanalizowano, przy pomocy metody termograficznej i interferometrii plamkowej, fragmenty powierzchni obrazu wybrane w oparciu o konsultacje z konserwatorami sprawującymi opiekę nad obiektem. Analiza termograficzna pokazała, że stan zachowania drewnianego podłoża bezpośrednio pod warstwą malarską jest bardzo dobry. Nie wykryto uszkodzeń drewna ani śladów żerowania drewnojadów nawet w miejscach gdzie ślady takie są widoczne na odwrociu centralnego panelu tryptyku. Metoda interferometrii plamkowej umożliwiła ocenę fizycznej stabilności warstwy malarskiej. Wykonano szczegółowe pomiary w 23 wybranych przez konserwatorów obszarach oraz w dolnym pasie centralnej części tryptyku. Wykryto i scharakteryzowano dwa bardzo niewielkie uszkodzenia warstwy malarskiej o łącznej powierzchni 2,33 cm 2 w obszarach A1 (Rys. 8) oraz A9 (Rys. 17). Pomiary wykonane w obszarze, gdzie podłoże stanowi folia cynowa ( głowa sprawiedliwego ) wykazały, że warstwa malarska jest mechanicznie spójna i dobrze przylega do podłoża. Podsumowując, badania interferometryczne przeprowadzone z użyciem metody wzbudzenia termicznego i akustycznego wskazują, że warstwa malarska jest jednorodna (mechanicznie spójna), a w pobliżu widocznych na powierzchni farby spękań nie występują odspojenia ani rozwarstwienia polichromii. Wykryte dwa uszkodzenia są bardzo niewielkie i mogą być użyte do określenia ew. narastania uszkodzeń w wykonywanych w przyszłości kontrolnych badaniach stanu zachowania tryptyku. Z myślą o przeprowadzeniu takich badań scharakteryzowano dolny pas centralnej części tryptyku. Jest on łatwo dostępny dla aparatury badawczej - można w tym obszarze prowadzić pomiary bez konieczności demontażu obiektu. Na rys. 19 zaznaczono, przy pomocy żółtych ramek, obszary, których monitorowanie (ze względu na anomalie w rozkładzie prążków interferometrycznych uzyskanych w metodzie termicznej) wydaje się istotne dla oceny ew. zmian stanu zachowania obiektu. Wskazane wydaje się również systematyczne monitorowanie stanu zachowania warstwy malarskiej w obrębie twarzy sprawiedliwego ze względu na inną technikę wykonania tego fragmentu malowidła, choć przeprowadzone badania nie ujawniły żadnych uszkodzeń tej warstwy. 29