ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ NIEMAJĄTKOWĄ WYRZĄDZONĄ NIEWYKONANIEM UMOWY O IMPREZĘ TURYSTYCZNĄ. Małgorzata Sekuła-Leleno

Transkrypt

1

2 ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ NIEMAJĄTKOWĄ WYRZĄDZONĄ NIEWYKONANIEM UMOWY O IMPREZĘ TURYSTYCZNĄ Małgorzata Sekuła-Leleno Warszawa 2014

3 Stan prawny na 31 października 2013 r. Recenzent Dr hab. Grzegorz Jędrejek Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Joanna Cybulska Opracowanie redakcyjne Anna Krzesz Łamanie Wolters Kluwer Układ typograficzny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer SA, 2014 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 Moim Dzieciom Nikoli, Szymonowi i Kubusiowi

5

6 Spis treści Wykaz skrótów / 11 Wstęp / 15 Rozdział I Turystyka jako źródło stosunków umownych / Turystyka jako zjawisko społeczne / Usługi turystyczne jako przedmiot działalności gospodarczej / Przedsiębiorcy turystyczni / Pojęcie przedsiębiorcy turystycznego / Rodzaje przedsiębiorców turystycznych / Organizator turystyki / Pośrednik turystyczny / Agent turystyczny / 51 Rozdział II Podstawy prawne zawierania umów o świadczenie usług turystycznych / Prawo europejskie / Międzynarodowa konwencja o umowie o podróż / Dyrektywa 90/314 / Prawo polskie / Regulacja szczególna / Regulacja ogólna / 65 Rozdział III Umowa o imprezę turystyczną / 70 7

7 Spis treści Pojęcie umowy o imprezę turystyczną problemy terminologiczne / 70 Zawarcie umowy o imprezę turystyczną / Strony umowy o imprezę turystyczną / Forma zawarcia umowy o imprezę turystyczną / Sposób zawarcia umowy o imprezę turystyczną / 87 Cel i treść umowy o imprezę turystyczną na tle ogólnych przepisów o umowach i wykładni umów / 91 Obowiązki organizatora imprezy turystycznej / Uwagi wstępne / Obowiązki informacyjne / Obowiązki informacyjne przed zawarciem umowy o imprezę turystyczną / Obowiązki informacyjne wypływające z postanowień umowy o imprezę turystyczną / Obowiązki informacyjne przed rozpoczęciem imprezy turystycznej / 111 Obowiązki klienta imprezy turystycznej / 112 Zmiana i rozwiązanie umowy o imprezę turystyczną / Zakres zmian / Zmiana ceny / Zmiana stron umowy o imprezę turystyczną / Zmiana programu imprezy turystycznej / 121 Odstąpienie od umowy o organizację imprezy turystycznej / 126 Charakter prawny umowy o imprezę turystyczną / 130 Umowa o imprezę turystyczną jako umowa nazwana / 137 Rozdział IV Szkoda niemajątkowa jako skutek niewykonania umowy o imprezę turystyczną / Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania uwagi ogólne / Szkoda niemajątkowa jako przesłanka odpowiedzialności organizatora turystyki za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o imprezę turystyczną / Pojęcie szkody niemajątkowej / Szczególna postać szkody: zmarnowany urlop / 164 8

8 Spis treści Utrata przyjemności z urlopu jako naruszenie dobra osobistego / 168 Zmarnowany urlop jako wyraz naruszenia interesu niemajątkowego / 186 Rozdział V Prawo europejskie wobec odpowiedzialności za szkodę niemajątkową turysty / Dyrektywa 90/314 / Tendencje w orzecznictwie TS / Uwagi ogólne / Sprawa Simone Leitner / Uwagi uzupełniające / Odpowiedzialność kontraktowa w propozycjach unifikacji prawa kontraktów / Regulacja prawna odpowiedzialności kontraktowej przedsiębiorcy turystycznego za szkodę niemajątkową w wybranych europejskich systemach prawnych / Angielski system prawny / Francuski system prawny / Niemiecki system prawny / Szwajcarski system prawny / Austriacki system prawny / Holenderski system prawny / 232 Rozdział VI Odpowiedzialność kontraktowa w prawie polskim za szkodę niemajątkową poniesioną przez turystę / Uwagi ogólne / Stanowisko doktryny / Stanowisko judykatury / 247 Naruszenie obowiązków informacyjnych a odpowiedzialność kontraktowa organizatora imprezy turystycznej / 259 Zbieg roszczeń odszkodowawczych ex contractu i ex delicto na tle odpowiedzialności kontraktowej / 262 Ujednolicanie reżimów odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej / 269 9

9 Spis treści Rozdział VII Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową poniesioną przez turystę, wyrządzoną niewykonaniem umowy o imprezę turystyczną / Zadośćuczynienie pieniężne jako sposób naprawienia szkody niemajątkowej pojęcie zadośćuczynienia pieniężnego w prawie polskim / Rozwój instytucji zadośćuczynienia pieniężnego w prawie polskim / Kompensacyjna funkcja zadośćuczynienia pieniężnego za szkodę niemajątkową / Podstawy przyznawania zadośćuczynienia pieniężnego / Kryteria ustalania wysokości zadośćuczynienia pieniężnego / Miarkowanie wysokości zadośćuczynienia pieniężnego za szkodę niemajątkową / Naprawienie szkody niemajątkowej wyrządzonej niewykonaniem umowy o imprezę turystyczną przez świadczenie pieniężne dylematy prawa polskiego / 309 Zakończenie / 319 Wykaz literatury / 325 Wykaz aktów prawnych / 347 Wykaz orzecznictwa / 349 Tabela Karty Frankfurckiej / 357

10 Wykaz skrótów 1. Akty prawne BGB dyrektywa 90/314 k.c. konwencja brukselska k.p. k.p.c. k.z. u.u.t. Bürgerliches Gesetzbuch niemiecki kodeks cywilny dyrektywa Rady z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji, wycieczek (Dz. Urz. WE L 158 z , s. 59) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) międzynarodowa konwencja o umowie o podróż sporządzona w Brukseli dnia 23 kwietnia 1970 r., http: // www. unidroit. org/ english/ conventions/ c- trav. htm ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz. U. 82, poz. 598 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 223, poz z późn. zm.) 11

11 Wykaz skrótów TWE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 321E z , s. 203) 2. Czasopisma i zbiory dokumentów BSN Dz. U. Dz. Urz. WE/UE ECR EPS EWG GSP KPP Mon. Praw. NP OSA OSNAPiUS OSNCP OSP OTK ZU PiP PPE PS PG PPH PUG R. Pr. Biuletyn Sądu Najwyższego Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Dziennik Urzędowy Wspólnoty Europejskiej/Unii Europejskiej European Court Report Europejski Przegląd Sądowy Europejska Wspólnota Gospodarcza Gdańskie Studia Prawnicze Kwartalnik Prawa Prywatnego Monitor Prawniczy Nowe Prawo Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Pracy Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy Państwo i Prawo Przegląd Prawa Europejskiego Przegląd Sądowy Prawo Gospodarcze Przegląd Prawa Handlowego Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Radca Prawny 12

12 Wykaz skrótów RPEiS SC SI SP TPP Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Studia Iuridica Studia Prawnicze Transformacje Prawa Prywatnego 3. Inne DCFR EWG LG NJW NJW RR NSA OLG PECL SA SN SOKiK TK TS Draft Common Frame of Reference (wspólny system odniesień) Europejska Wspólnota Gospodarcza Landgericht sąd Landu Neue Juristische Wochenschrift NJW Rechtsprechungs Report Zivilrecht Naczelny Sąd Administracyjny Oberlandesgericht wyższy sąd Landu The Principles of European Contract Law (Zasady Europejskiego Prawa Umów) sąd apelacyjny Sąd Najwyższy Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów Trybunał Konstytucyjny Europejski Trybunał Sprawiedliwości, a od 2009 r., Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej 13

13

14 Wstęp Naprawienie przez dłużnika uszczerbku majątkowego poszkodowanemu kontrahentowi jest najczęściej dostatecznie satysfakcjonującym następstwem niewykonania zawartej umowy. Nie dotyczy to jednak przypadków, gdy zasadniczym motywem, który skłania do zawarcia umowy, jest uzyskanie korzyści, której nie można wyrazić w pieniądzu, przy czym stanowi ona oczekiwany rezultat należytego wykonania zobowiązania. Choć świadczenie przyjemności nie należy do treści stosunku prawnego, to system prawny nie może abstrahować od utraty tego rodzaju satysfakcji jako konsekwencji niewykonania umowy. Pozbawienie poszkodowanego niemajątkowej ochrony w takich przypadkach naruszenia zobowiązań kontrahenta czyni system prawny nadzwyczaj ułomnym, kompensującym jedynie doznane uszczerbki majątkowe. Celem rozprawy jest wykazanie, że w obowiązującym systemie prawnym są przepisy stanowiące podstawę dochodzenie naprawienia szkody niemajątkowej z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o imprezę turystyczną. Z tego też względu w rozprawie zasadnicze rozważania dotyczą kwestii związanych z odpowiedzialnością za szkodę niemajątkową wyrządzoną niewykonaniem tej umowy. Wnioski wypływające z obserwacji zasygnalizowanego zjawiska wpłynęły na sformułowanie głównej tezy rozprawy, że uszczerbek z tytułu niewykonania umowy o imprezę turystyczną, także kompensowany w ramach reżimu kontraktowego, obejmuje oprócz szkody majątkowej również interesy niemajątkowe. Urlop, czas wypoczynku, choć mają swoje ekwiwalenty materialne, są również dobrami o charakterze niematerialnym dobrami ze sfery odczuć klienta biura podróży. Chodzi w szczególności o takie odczucia, jak: odpoczynek, regeneracja sił, unikanie stresu, komfort psychiczny, 15

15 Wstęp przyjemność ze spędzenia czasu w wybrany sposób, bez zakłóceń, bez nieprzyjemności. O ile ogólną zasadą prawa cywilnego jest naprawianie szkód majątkowych, co ma miejsce zarówno w ramach odpowiedzialności kontraktowej, jak i deliktowej, to sytuacja wygląda odmiennie w wypadku szkody niemajątkowej. Dość powszechne jest dzisiaj zapatrywanie, że naprawienie szkody niemajątkowej jest immanentnie związane z reżimem deliktowym. Wskazuje się, że do kodeksu cywilnego nie wprowadzono odpowiednika art. 242 k.z. Jednocześnie dominujący stał się pogląd, że szkoda niemajątkowa wynikła z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie podlega naprawieniu. Nie jest to jednak opinia powszechnie akceptowana, a kwestia dopuszczalności kompensaty szkody niemajątkowej w ramach odpowiedzialności kontraktowej jest w polskiej doktrynie przedmiotem sporu. Również polskie orzecznictwo podchodzi do tej kwestii dość ostrożnie i nie ma jednolitości stanowisk. Przedmiotem rozprawy jest analiza odpowiedzialności kontraktowej organizatora turystyki oraz problematyka zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową. Poza analizą obowiązujących przepisów prawnych zostanie podjęta próba sformułowania propozycji de lege ferenda. Chodzi o takie ukształtowanie stanu prawnego, aby zapewnić klientowi biura podróży najskuteczniejsze dochodzenie naprawienia szkody niemajątkowej wyrządzonej niewykonaniem bądź nienależytym wykonaniem umowy przez organizatora imprezy turystycznej. Problem odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę niemajątkową związaną z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy jest szczególnie widoczny w związku z przemianami w prawie europejskim. Odmiennie bowiem problem naprawienia szkody niemajątkowej przez przyznanie zadośćuczynienia pieniężnego jest rozstrzygany w prawie unijnym. W judykaturze TS przyznano w ramach odpowiedzialności kontraktowej zadośćuczynienie za uszczerbek niemajątkowy polegający na zmarnowanym urlopie. W sprawie Simone Leitner v. Tui Deutschland TS dokonał interpretacji art. 5 ust. 2 zdanie pierwsze dyrektywy 90/314, w której przyjął możliwość kompensacji w ramach odpowiedzialności odszkodowawczej szkody niemajątkowej w postaci zmarnowanego urlopu, powstałej w wyniku nienależytego wykonania 16

16 Wstęp umowy o usługi turystyczne 1. Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że pojęcie odszkodowania, którym posługuje się dyrektywa, obejmuje swoim zakresem zarówno szkodę majątkową, jak i niemajątkową, co jest szczególnie istotne w przypadku umowy o imprezę turystyczną, kiedy to szkoda, obejmująca utratę przyjemności z wakacji stanowi bardzo często wynik niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z tej umowy. Trybunał wyraźnie wskazał na powszechną tendencję ochrony interesów niemajątkowych, odgrywających istotną rolę w toku wykonywania zobowiązań. W kontekście celów dyrektywy 90/314, na gruncie jej art. 5, konsument ma prawo żądać przyznania mu odszkodowania za uszczerbek niemajątkowy. Tym samym akty implementujące we wszystkich państwach członkowskich muszą być interpretowane w sposób wskazany przez Trybunał, tak by postulowany cel dyrektywy 90/314 został osiągnięty na minimalnym poziomie wskazanym przez ustawodawcę europejskiego. Umowa o świadczenie usług turystycznych jest uregulowana w dyrektywie 90/314, która została implementowana do krajowego porządku prawnego przez ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych. Przyjmuje się jednak, że z powołanej ustawy nie wynika możliwość dochodzenia odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, jaką jest zmarnowany urlop 2. Zasada pełnego odszkodowania przyjęta powszechnie we współczesnych systemach prawnych wymaga uwzględnienia zarówno interesu majątkowego, jak i niemajątkowego, w takich przynajmniej granicach, w jakich jest on uznawany w społeczeństwie za wartość godną ochrony 3. 1 Wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z dnia 12 marca 2002 r., C-168/00, ECR 2002, t. 3A, s. I-02631, obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej; nazwa Europejski Trybunał Sprawiedliwości została zastąpiona nazwą Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej na mocy Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2. 2 Por. M. Ciemiński, Naprawienie uszczerbku polegającego na utraconej przyjemności z podróży, KPP 2005, z. 2, s. 372; J. Luzak, K. Osajda, Odpowiedzialność za zmarnowany urlop w prawie polskim, KPP 2005, z. 2, s. 339; M. Wałachowska, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, Toruń 2007, s. 382 i n.; M. Nesterowicz, Odpowiedzialność kontraktowa i deliktowa (Uwagi de lege ferenda i o stosowaniu prawa), PiP 1999, z. 1, s. 24; tenże, Zadośćuczynienie pieniężne za zmarnowany urlop podczas wycieczki turystycznej, PiP 2002, z. 10, s. 72 i n. 3 M. Safjan, Naprawienie krzywdy niemajątkowej w ramach odpowiedzialności ex contractu (w:) Odpowiedzialność cywilna. Księga Pamiątkowa ku czci Profesora A. Szpunara, red. M. Pyziak-Szafnicka, Kraków 2004, s

17 Wstęp Zasada ta nie powinna podlegać ograniczeniu ze względu na wybór podstawy kontraktowej lub deliktowej dochodzonych roszczeń. Jakkolwiek zasady tej nie można rozumieć jako stwarzającej podstawę do naprawienia każdego typu uszczerbku, to jednak należy ją postrzegać jako stanowiącą podstawę kompensacji, bez względu na charakter odpowiedzialności odszkodowawczej tych wszystkich szkód, które w danym systemie prawnym podlegają naprawieniu. Zagadnienia z tym związane będą omówione z punktu widzenia uregulowań i praktyki stosowania prawa polskiego oraz kilku najważniejszych systemów prawnych: niemieckiego, francuskiego, angielskiego. Badania porównawcze pozwolą na ukazanie pełniejszego obrazu funkcjonowania odpowiedzialności kontraktowej w praktyce. Główne zadanie, jakie stawiałam sobie w niniejszym opracowaniu, polega na zbadaniu, w świetle obowiązującej regulacji prawnej, możliwości dochodzenia naprawienia szkody niemajątkowej w postaci zmarnowanego urlopu w reżimie kontraktowym. Jednakże ten teoretyczny aspekt nie przesłaniał zamiaru wyjaśnienia innych wątpliwości dotyczących odpowiedzialności, a związanych przede wszystkich z ustaleniem, czy naprawienie szkody niemajątkowej jest objęte ogólną zasadą pełnego naprawienia szkody, czy jednak konieczne jest każdorazowo potwierdzenie w ustawie podstawy do przyznania zadośćuczynienia z tytułu szkody niemajątkowej. Wydaje się, że regulacja prawa polskiego odbiega od systemów prawnych, w których naprawienie szkody niemajątkowej stanowi ogólną zasadę ściśle związaną z urzeczywistnieniem postulatu pełnej kompensacji. Chcąc wykazać prawdziwość powyższych twierdzeń, odwołuję się nie tylko do konkretnych rozwiązań zawartych w aktach prawnych, ale także do pewnych ogólniejszych mechanizmów, jak np. implementacja dyrektywy 90/314 i środki ochrony konsumenta w przypadku niewłaściwej implementacji. Tam, gdzie będzie to niezbędne, odwołuję się do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, które w zakresie ochrony konsumenta odegrało niebagatelną rolę. Treść orzeczeń TS dotyczących wykładni przepisów unijnych zachęca z reguły do konstruowania wniosków de lege ferenda. Potwierdzeniem tezy, że uszczerbek w ramach reżimu kontraktowego obejmuje także szkodę niemajątkową, są ponadto rozstrzygnięcia proponowane w prawie europejskim związane z przygotowaniem europejskiego kodeksu cywilnego. 18

18 Wstęp Idea kompensacji szkody niemajątkowej w ramach reżimu kontraktowego jest szeroko prezentowana w systemach współczesnego prawa cywilnego. Dotyczy to nie tylko krzywdy, która może być kompensowana zarówno w ramach odpowiedzialności deliktowej, jak i kontraktowej, ale można dostrzec także rozwiązania obejmujące kompensacją inne uszczerbki niemajątkowe, a więc i te, które mogą się pojawić wyłącznie jako następstwo niewykonania umowy. Rozprawa wskazuje na celowość rozszerzenia ochrony interesów niemajątkowych w prawie polskim w ramach odpowiedzialności odszkodowawczej. Obecnie nie można kwestionować rosnącego znaczenia zobowiązań zmierzających do zaspokojenia niemajątkowych interesów wierzyciela. Wzrost znaczenia stosunków tego rodzaju i przesunięcie ciężkości w stronę ochrony interesów niematerialnych stanowi istotny aspekt rozwoju prawa cywilnego, ściśle skorelowany z poszerzaniem sfery autonomii woli oraz z rozwojem stosunków gospodarczych i społecznych. Wynika to z jednej strony z systematycznego poszerzania się sfery wolności i autonomii jednostki w demokratycznym społeczeństwie, z drugiej z przywiązywania coraz większej wagi we współczesnym społeczeństwie do różnorodnych czynników określających jakość życia, rozumianą coraz częściej znacznie szerzej niż tylko dostępność do pewnych dóbr materialnych 4. Kluczem do wzmocnienia systemu ochrony interesów niemajątkowych nie jest ani zaostrzanie przesłanek ochrony, ani też kreowanie nowych sankcji, ale stworzenie takich podstaw, instrumentów prawnych, które potrafią szybko w ostateczny sposób rozstrzygnąć powstałe konflikty. Odesłanie w art. 11 u.u.t. do przepisów kodeksu cywilnego nie może powodować wyłączenia zasady pierwszeństwa prawa unijnego przed krajowym porządkiem prawnym. Wykładnia prawa cywilnego nie może być oderwana od ogólnych zasad występujących w prawie UE i powinna uwzględniać kształtujące się kierunki orzecznictwa TS. Również w systemach państw zachodnioeuropejskich w szerszym lub węższym zakresie przewiduje się dopuszczalność naprawienia szkody niemajątkowej w reżimie kontraktowym. Tę tendencję w rozwoju prawa wyrażają przepisy prawne i orzecznictwo. Większość z nich jest efektem harmonizacji prawa wewnętrznego z prawem unijnym, 4 M. Safjan, Naprawienie krzywdy..., s

19 Wstęp przewidującym naprawienie szkody niemajątkowej w ramach reżimu kontraktowego. Pogląd o konieczności kompensowania w reżimie kontraktowym doznanej szkody niemajątkowej jest obecnie coraz częściej wyrażany w literaturze. Wydaje się, że argumentów przemawiających za tą potrzebą dostarcza także orzecznictwo sądowe. Zagadnienie odpowiedzialności organizatora turystyki za szkody niemajątkowe powstałe na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o imprezę turystyczną nie było dotąd zbyt szeroko analizowane w polskiej doktrynie. Literatura i orzecznictwo krajowe nie zajmowały się też tymi zagadnieniami w sposób pogłębiony. Jednak zainteresowanie przedstawicieli doktryny zarówno w Polsce, jak i w krajach zachodnioeuropejskich tematyką praw ochrony klientów usług turystycznych stale wzrasta. W Polsce w ostatnim czasie pojawiło się kilka publikacji traktujących o różnych aspektach odpowiedzialności przedsiębiorców turystycznych, w tym głównie w kwestii zmarnowanego urlopu 5. Brak jednak opracowania monograficznego analizującego przedmiotową problematykę. Rozprawa zawiera wyniki badań prowadzonych metodą analizy formalnodogmatycznej przepisów prawa. Ma ona kluczowe znaczenie dla pracy. W uzyskaniu właściwego rezultatu pomocna była analiza wielu orzeczeń sądów polskich, sądów zagranicznych oraz TS. Praca została oparta na źródłach prawa polskiego i polskim piśmiennictwie 5 M. Ciemiński, Naprawienie uszczerbku... s. 372; P. Cybula, Umowa o imprezę turystyczną w polskim prawie cywilnym, Kraków 2007; J. Luzak, K. Osajda, Odpowiedzialność za zmarnowany urlop w prawie polskim, KPP 2005, z. 2; M. Wałachowska, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, Toruń 2007; M. Nesterowicz, Odpowiedzialność cywilna biur podróży, Warszawa 1974; tenże, Odpowiedzialność kontraktowa i deliktowa (Uwagi de lege ferenda i o stosowaniu prawa), PiP 1999, z. 1; J. Raciborski, Usługi turystyczne, przepisy i komentarz, Warszawa 1999; Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową, Poznań 1956; M. Safjan, Naprawienie krzywdy niemajątkowej w ramach odpowiedzialności ex contractu, Odpowiedzialność cywilna. Księga Pamiątkowa ku czci Profesora A. Szpunara, red. M. Pyziak-Szafnicka, Kraków 2004; A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999; R. Trzaskowski, Zadośćuczynienie za krzywdę związaną z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania, PS 2006, nr 5; R. Walczak, Prawo turystyczne, Pułtusk 2007; U. Walczak, Uwagi de lege lata i de lege ferenda na temat zasad odpowiedzialności kontraktowej w świetle orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z 12 marca 2002 r. w sprawie Simone Leitner v. Tui GMBH CO, TPP 2006, nr 2; tenże, Geneza problemu w prawie europejskim i pojęcie szkody niemajątkowej, TPP 2007, nr 1; M. Wawiłowa, Zadośćuczynienie za krzywdę moralną w prawie polskim, PiP 1954, z. 6; E. Wieczorek, Umowa o podróż (w:) Ochrona praw jednostki, red. Z. Brodecki, Warszawa

20 Wstęp prawniczym. Nie pomija jednak prawa europejskiego, ze szczególnym uwzględnieniem prawa UE oraz niektórych obcych regulacji prawnych, zwłaszcza obowiązujących we Francji, Anglii oraz Niemczech. Ich analiza pozwoliła wzmocnić uzasadnienie tezy, że ochrona klientów biur podróży drogą zapewnienia im możliwości dochodzenia roszczeń w ramach odpowiedzialności kontraktowej jest konieczna. W rozprawie wykorzystałam także metodę historyczną, która pozwoliła na wskazanie genezy wielu problemów w zakresie naprawienia szkody niemajątkowej w reżimie kontraktowym. To historyczne ujęcie wydaje się niezbędne do określenia reguł wykładni obowiązujących przepisów, a także wskazania rozwiązań prawnych na przyszłość. Zakreślony cel pracy nie pozostaje bez wpływu na jej układ. Składa się ona z siedmiu rozdziałów, poprzedzonych wstępem i zakończonych podsumowaniem. W rozdziale I wskazałam turystykę jako źródło stosunków umownych. Analizie poddałam pozycję prawną przedsiębiorcy turystycznego. Rozważania te były niezbędne, bowiem zakres podmiotowy ustawy nie obejmuje wszystkich osób zajmujących się obsługą turystów. Konieczne stało się zdefiniowanie przedsiębiorcy turystycznego, a nie czyni tego ustawa o usługach turystycznych, mimo że pojęcie takie występuje w praktyce. Ma to ponadto istotne znaczenie z punktu widzenia charakteru praw i obowiązków nakładanych na organizatorów imprez turystycznych. W rozdziale II dokonałam analizy podstaw prawnych zawierania umów o świadczenie usług turystycznych, zarówno w prawie europejskim, jak i w prawie polskim. Wskazałam na podstawowe cele dyrektywy 90/314, stanowiącej akt prawny ochrony konsumenta w Unii Europejskiej, nawiązałam do jej genezy, założeń, zakresu podmiotowego i przedmiotowego. Rozważania te okazały się niezbędne, bowiem to właśnie wspomniana dyrektywa wyznacza istniejący w państwach członkowskich model ochrony nabywców imprez turystycznych. Obowiązkiem ustawodawców państw członkowskich Unii Europejskiej jest wdrożenie dyrektyw do krajowych porządków prawnych. Tworzone na podstawie przyjętych dyrektyw prawo konsumenckie ma skutecznie zabezpieczać interesy konsumenta w stosunkach z profesjonalistą. Przedmiotem rozważań w rozdziale III jest umowa o imprezę turystyczną, stanowiąca podstawę stosunków prawnych między organizatorem imprezy turystycznej a turystą. W rozważaniach zwróciłam 21

21 Wstęp uwagę na pojęcie umowy o imprezę turystyczną, charakter prawny tej umowy oraz obowiązki organizatora imprezy turystycznej. Zajęcie stanowiska w tym zakresie było konieczne, bowiem kwalifikacja prawna umowy z biurem podróży wpływa w zasadniczy sposób na zakres odpowiedzialności. Konieczne stało się zatem wskazanie istoty tej umowy, dokonanie analizy jej treści i celu oraz wykazanie wpływu tych elementów na zakres odpowiedzialności organizatora imprezy turystycznej za szkodę niemajątkową. Podjęłam również próbę odpowiedzi na pytanie o charakter prawny katalogu ofert, który jest podstawowym narzędziem stosowanym przez organizatorów imprez turystycznych, oraz wpływ zawartych w nim informacji na zakres odpowiedzialności organizatora imprezy turystycznej. Omówiłam możliwości zmiany zawartej umowy celem wykazania, że zmiana programu, terminu lub ceny jest nienależytym wykonaniem umowy i jakkolwiek oczywiste jest, że rodzi szkodę majątkową, to również może być przyczyną powstania szkody niemajątkowej. Zmęczenie i stres klienta wskutek złej organizacji imprezy turystycznej, zmiany w programie imprezy lub udzielenie mu niepełnych albo niższej jakości świadczeń wpływają bowiem na ograniczenie przyjemności wynikających z imprezy turystycznej, utratę wypoczynku, w konsekwencji skutkujące zmarnowanym urlopem. Konieczne stało się zatem określenia zakresu i warunków dopuszczalności zmiany umowy o imprezę turystyczną. Rozważania przedstawione w rozdziale IV mają istotny walor z punktu widzenia odpowiedzialności organizatora turystyki za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o imprezę turystyczną. Chodzi przede wszystkim o odpowiedź na pytanie, jakie obowiązki i w jakim zakresie muszą zostać wykonane w ramach umowy o imprezę turystyczną, ustalenie, kiedy można orzec o niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania skutkującym powstaniem szkody niemajątkowej. Dalszym celem analizy było wskazanie kryteriów oceny, czy w każdym przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o imprezę turystyczną możemy mówić o szkodzie w postaci zmarnowanego urlopu. Rozdział ten przedstawia ponadto charakterystykę pojęcia szkody niemajątkowej jako przesłanki odpowiedzialności organizatora imprezy turystycznej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy. Istotne stało się wykazanie, że pojęcie szkody obejmuje swym zakresem nie tylko uszczerbek majątkowy, ale również niemajątkowy. Rozważając 22

22 Wstęp zagadnienie odpowiedzialności kontraktowej organizatora imprezy turystycznej, należało odpowiedzieć na pytanie, czy poniesiona przez turystę szkoda ma charakter majątkowy, czy niemajątkowy. Kwalifikacja uszczerbku w postaci utraconej przyjemności z wakacji, zmarnowanego urlopu jako szkody majątkowej lub niemajątkowej determinuje bowiem przyjęcie określonej podstawy prawnej zasądzanego następnie odszkodowania bądź zadośćuczynienia. Rozdział V poświęcony jest rozwiązaniom prawnym, jakie w zakresie naprawienia szkody niemajątkowej w reżimie kontraktowym funkcjonują w prawie francuskim, niemieckim, szwajcarskim i angielskim. Rozwiązania normatywne przyjęte w innych systemach prawnych zasygnalizowano jedynie w takim zakresie, w jakim było to niezbędne do wykazania możliwości dochodzenia naprawienia szkody niemajątkowej w ramach odpowiedzialności ex contractu. Przedstawiłam ponadto tendencje występujące w orzecznictwie TS oraz rozwiązania, jakie w zakresie naprawienia szkody niemajątkowej w reżimie kontraktowym funkcjonują na gruncie Zasad Europejskiego Prawa Umów. Badania w tym zakresie pozwolą na potwierdzenie słuszności tezy, że odpowiedzialność organizatorów imprez turystycznych w ramach reżimu kontraktowego powinna obejmować nie tylko naprawienie szkody majątkowej, ale również uszczerbków niemajątkowych. W rozdziale VI dokonałam przeglądu i oceny stanowisk doktryny i judykatury w zakresie odpowiedzialności kontraktowej za szkodę niemajątkową turysty w prawie polskim. Przyjęcie tezy, że uszczerbek w postaci zmarnowanego urlopu stanowi szkodę niemajątkową, stał się przyczynkiem do rozważań sposobu jego naprawienia według zasad rządzących przyznaniem zadośćuczynienia pieniężnego (rozdział VII). Ich celem było wskazanie podstawy prawnej zasądzanej kwoty za zmarnowany urlop, ale również ustalenie jej wysokości i kryteriów, które mogą okazać się pomocne przy jej ustaleniu. Kluczowe znaczenie w tym zakresie przyznałam kompensacyjnej funkcji zadośćuczynienia pieniężnego. Uznanie prymatu funkcji kompensacyjnej koresponduje z przyjęciem szerokiego rozumienia szkody, obejmującego zarówno uszczerbki majątkowe, jak i niemajątkowe poszkodowanego. Wskazałam na perspektywy rozwoju odpowiedzialności kontraktowej za szkodę niemajątkową w prawie polskim. Celowe stało się udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy prawidłowe jest rozszerzanie 23

23 Wstęp zakresu kompensacji poza granice wynikające z wykładni językowej i systemowej z powołaniem się na zasadę pełnego odszkodowania. Czy i jak dalece zasada ta może motywować wnioski de lege ferenda, zmierzające do rozszerzenia zakresu odpowiedzialności? Konsekwencją tak postawionego problemu stało się podjęcie w niniejsze pracy próby udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy rzeczywiście regulacje dotyczące odpowiedzialności kontraktowej organizatora imprezy turystycznej są właściwie ukształtowane i wystarczające oraz umożliwiają poszkodowanemu pełną kompensację doznanej szkody, czy też istnieją rozwiązania, które dałyby poszkodowanemu większy wachlarz uprawnień, z których skorzystanie zapewniłoby skuteczniejsze naprawienie poniesionych uszczerbków. Monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej, która została obroniona na Wydziale Prawa i Administracji Uczelni Łazarskiego w Warszawie. Chciałabym szczególnie podziękować mojemu Promotorowi i Mistrzowi Prof. dr. hab. Adamowi Olejniczakowi za opiekę merytoryczną oraz zaangażowanie, dzięki któremu możliwe było napisanie tej pracy. Słowa podziękowania kieruję do Recenzentów rozprawy doktorskiej, prof. dr. hab. Krzysztofa Knoppka i prof. dr. hab. Zbigniewa Kuniewicza, których cenne i wszechstronne uwagi wpłynęły na ostateczny kształt niniejszej publikacji. W sposób szczególny dziękuję moim Rodzicom za trud wychowania i wykształcenia, mojemu Mężowi i Teściom za cierpliwość i zrozumienie, jakie okazali mi przy realizacji mojej prawniczej pasji. 24

24 Rozdział I Turystyka jako źródło stosunków umownych 1. Turystyka jako zjawisko społeczne Z punktu widzenia rozważań nad problematyką odpowiedzialności kontraktowej za szkodę niemajątkową istotne jest poczynienie kilku uwag ogólnych. Słowo turystyka pochodzi od francuskiego wyrazu tour, który oznacza wycieczkę lub podróż kończącą się powrotem do punktu wyjścia. Turystyka jest przejawem jednej z form aktywności ludzkiej aktywności realizowanej jako czasowe i przestrzenne migracje ludności 6. Światowa Organizacja Turystyki (United Nation World Tourism Organization, UNWTO) definiuje ją jako ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, zawodowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest aktywność zarobkowa; forma czynnego wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania. Brytyjskie Towarzystwo Turystyczne przyjęło zaś następującą definicję turystyki: Turystyka obejmuje wszystkie czynności związane z czasowym krótkotrwałym przemieszczeniem się osób do miejsc docelowych poza miejscami, gdzie normalnie mieszkają i pracują, oraz pobytem w tych miejscach. Klasyczna definicja rozumiała pod tym pojęciem zespół stosunków i zjawisk, które wynikają z podróży i pobytu osób przyjezdnych, o ile nie następuje w związku z tym osiedlenie i podjęcie działalności zarob- 6 Etymologia słów turysta i turystyka do końca XVIII w. termin wędrowiec (wł. peregrini), zjawisko grand tour, łac. tornus ruch obrotowy, okrężny, odnoszący się do zmiany pobytu osób franc. tour okrężna wędrówka, podróż, wyścig z powrotem do miejsca, z którego się wyruszyło (Tour de France), franc. tourisme turystyka; V.T.C. Middleton, Marketing w turystyce, Warszawa 1996, s

25 Rozdział I. Turystyka jako źródło stosunków... kowej 7. Definicję tę rozszerzył L. Nettekoven, wskazując, że stanowi ona całość zjawisk społecznych i gospodarczych, wynikających z dobrowolnej i czasowo ograniczonej zmiany miejsca pobytu, która podejmowana jest przez obcych dla zaspokojenia potrzeb niematerialnych, przy czym użytkuje się przede wszystkim urządzenia przeznaczone dla dużej liczby ludności 8. M. Boyer twierdzi, że turystyka to aktywność w czasie wolnym zakładająca zmianę miejsca pobytu. Według niego ruch, poruszanie się jest tym, co czyni turystę 9. Podobnie stwierdza V. Smith, wskazując, że turysta jest osobą czasowo wolną od obowiązków, która dobrowolnie odwiedza miejsca z dala od domu w celu doświadczenia zmiany 10. Wielość celów wyjazdów, ich różnorodność, zmienność czyni turystykę zjawiskiem o charakterze dynamicznym 11. W takim rozumieniu istotnym motywem turystyki jest rozwój osobowości człowieka. Aby taki cel mógł zostać zrealizowany, pobyt turystyczny musi stwarzać turystom okazję do bezpośrednich kontaktów z naturalnymi, kulturowymi i społecznymi walorami odwiedzanego miejsca. Podkreślić trzeba, że w wyjazdach turystycznych uczestniczy coraz więcej osób, różnicują się też cele wyjazdów turystycznych. Turystyka staje się zjawiskiem masowym o złożonym i niejednorodnym charakterze, zawierającym bogatą i różnorodną treść. Niezależnie jednak od nowych tendencji, od wzbogacania treści i różnicowania celów wyjazdów turystycznych, podstawowe oczekiwania związane z turystyką są w zasadzie niezmienne od wielu lat. Będą one kojarzyć się ze słońcem, odpoczynkiem, pięknem przyrody, przyjemnością, rozrywką, poznawaniem nowych ludzi, obcych kultur i obiektów zabytkowych. Urlop, wypoczynek wakacyjny staje się dla człowieka długo oczekiwanym momentem, z którym wiąże się nadzieje silnych, pozytywnych przeżyć emocjonalnych, co powoduje jednak również określone zagrożenia. Turystyka zmienia oblicze świata, zmienia człowieka, jego świadomość, mentalność, potrzeby i zainteresowania. Jest przejawem dążenia człowieka do przeżycia czegoś niezwykłego, wyjątkowego, do uzyskania 7 W. Hunziker, Le tourisme social, Berne 1951, s L. Nettekoven, Massentourismus in Tunesien, Starnberg 1972, s M. Boyer, Le tourisme, Paris 1972, s V. Smith, Hosts and Guests, The anthropology of tourism, Philadelphia 1989, s A. Nowakowska (w:) Kompendium wiedzy o turystyce, red. G. Gołembski, Poznań 2002, s. 19 i n. 26

26 1. Turystyka jako zjawisko społeczne bogatej palety doznań, wrażeń, emocji. W szerokim tego słowa znaczeniu oznacza całość zjawisk mobilności przestrzennej, związanych z dobrowolną czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia oraz wejściem w osobistą styczność ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym lub społecznym) 12. Turystyka jest przede wszystkim zachowaniem człowieka. Dziedzinę tę należy ujmować interdyscyplinarnie 13. Jest jednocześnie zjawiskiem psychologicznym, społecznym, przestrzennym i kulturowym. Jest także zjawiskiem psychologicznym, ponieważ to człowiek dzięki udziałowi w ruchu turystycznym realizuje liczne potrzeby o charakterze podstawowym, materialnym, jak też duchowym, które kształtują motyw podjęcia podróży oraz jej cel wiążący się z określoną wartością. Turystyka jest ponadto zjawiskiem ekonomicznym, ponieważ kieruje się prawami ekonomicznymi, zwłaszcza popytu i podaży. Jest również zjawiskiem przestrzennym, gdyż pod jej wpływem zmienia się krajobraz, dla jej potrzeb tworzy się tzw. infrastrukturę turystyczną 14. Turystykę, która stanowi element kultury współczesnego człowieka, można również rozpatrywać jako zjawisko kulturowe. Jest ona nośnikiem i formą przekazu określonych wartości kulturowych w kontaktach z odwiedzanym środowiskiem społecznym oraz determinuje zachowania uczestników ruchu turystycznego, tworząc kulturę turystyczną. Dlatego też turystykę można postrzegać jako zjawisko społeczne. W czasie takiego wyjazdu człowiek zmienia środowisko społeczne, a nawiązując kontakty z uczestnikami podróży i miejscową ludnością, tworzy nowe więzi społeczne 15. Dotychczas nie udało się wypracować jednej powszechnie akceptowanej definicji zjawiska turystyki. Analiza istniejących definicji prowadzi do wniosku, że turystyka to zjawisko społeczno-gospodarcze będące w swej istocie jedną z form zaspokojenia szerokiego wachlarza potrzeb człowieka. Jej cechą charakterystyczną jest przemieszczanie się osób 12 K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Kraków 2004, s J. Zdebski (w:) Turystyka w badaniach naukowych, red. R. Winiarski, W. Alejziak, Kraków Rzeszów 2005, s K. Przecławski, Człowiek a turystyka..., s K. Żelazna (w:) Organizacja usług turystycznych i hotelarskich, red. B. Mikuta, M. Świątkowska, Warszawa 2008, s

27