Kamienne skarby Ziemi Annogórskiej

Transkrypt

1 Europejski Fundusz Rolny na rzecz PRZEWODNIK GEOLOGICZNY Kamienne skarby Ziemi Annogórskiej Rozwoju Obszarów Wiejskich Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Publikacja opracowana przez Biuro Zarządu Stowarzyszenia Kraina św. Anny. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Osi IV LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

2 Spis treści TYTUŁEM WSTĘPU 3 HISTORIA GEOLOGICZNA KRAINY ŚW. ANNY 4 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ 8 OPIS PUNKTÓW GEOLOGICZNYCH 17 PRZYKŁADOWE TRASY CAŁODNIOWYCH WYCIECZEK 94 SŁOWNIK UŻYTYCH TERMINÓW 98 MAPA REGIONU 110 WYBRANE POZYCJE BIBLIOGRAFICZNE 112 Kamieniołom nefelinitu - panorama II

3 Uważam, że recenzowany przewodnik jest cenną pozycją popularyzującą znaczne geologiczne i geomorfologiczne walory środkowej Opolszczyzny, zawiera wiele wartościowych i ciekawych informacji o historii tej krainy sprzed milionów lat, a także w nowym świetle przedstawia liczne zabytki, zwracając uwagę na nieomawiane w klasycznych przewodnikach skalne walory tych budowli lub rzeźb. Do tej pory jedynie Góra Św. Anny doczekała się przewodnika geologicznego, a równie ciekawe rejony Gogolina, Kamienia Śl. czy Ziemi Strzeleckiej były białą plamą na mapie geoturystycznej. Prezentowana książka pozwala znacząco rozszerzyć wędrówki geologiczne czy paleontologiczne po Opolszczyźnie. Duża liczba punktów terenowych opisanych w książce, ich różnorodność tematyczna (kamieniołomy, źródła, jaskinie, zabytki, skamieniałości, relikty polodowcowe) i ich dokładna lokalizacja umożliwia ciekawą wędrówkę z przewodnikiem w ręku po urozmaiconych trasach, zarówno dobranych według własnych preferencji, jak i tych, zaproponowanych w niniejszej pracy. Dzięki przystępnemu, ale fachowemu opisowi korzystać z tej publikacji mogą zarówno wycieczki szkolne, jak i pasjonaci historii śląskiego regionu, czy też indywidualni miłośnicy nauk o Ziemi. fragment recenzji dr hab. M. Salamona z Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Katedra Paleontologii i Stratygrafii

4 Leśnica. Kierunkowe ułożenie minerałów w głazie narzutowym. KAMIENNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ PRZEWODNIK GEOLOGICZNY Robert Niedźwiedzki (red. nauk.) (Uniwersytet Wrocławski) Joachim Szulc (Uniwersytet Jagielloński) Marek Zarankiewicz (Park Krajobrazowy Góra Św. Anny) Zalesie Śl. Bruzdy po szlirach na narzutniaku 2 Ujazd Studzienka. Kaplica, narzutniak skrzemieniałego drewna

5 TYTUŁEM WSTĘPU Kraina św. Anny, obejmująca dziesięć gmin, ze względu na swą różnorodność jest miejscem unikalnym na geologicznej mapie Polski. Na niewielkich odcinkach, czasem zaledwie 15 km, zobaczymy osady dna głębokiego morza z karbonu, pustynne piaskowce triasu, obfitujące w skamieniałości wapienie subtropikalnego akwenu środkowotriasowego oraz równie bogate w pradawne zwierzęta margle kredy. Spotkamy także rozmaite utwory z epoki lodowcowej, w tym wydmy i gigantyczne głazy narzutowe przywleczone do nas przez lądolód z dalekiej Skandynawii. Skały budujące te głazy powstały w prekambrze i liczą sobie miliard lat lub więcej. Znajdziemy największą w Polsce bryłę cennego jaspisu, liczne jaskinie oraz pozostałości dwóch wulkanów sprzed 27 mln lat. Możemy zaobserwować współczesne procesy geologiczne: źródliska, ponory, meandrowanie Odry i Osobłogi, powstawanie starorzeczy, teras rzecznych i torfowisk. Na obszarze tym występują wielorakie kopaliny, od dawna eksploatowane przez człowieka, ujrzymy więc zabytki techniki górniczej, zwłaszcza piece wapiennicze, sztolnie, stare piaskownie i kamieniołomy. Zwróćmy wreszcie uwagę na piękne kościoły, zamki i dzieła sztuki wykute z miejscowych oraz importowanych skał, jak choćby cesarskiego marmuru ze Sławniowic. Zapraszamy do wędrówki po skarbach z dalekiej przeszłości Krainy obejmującej gminy: Gogolin, Jemielnica, Izbicko, Krapkowice, Leśnica, Strzelce Opolskie, Tarnów Opolski, Ujazd, Walce, Zdzieszowice. Jak bezpiecznie prowadzić obserwacje geologiczne? W trakcie prowadzenia prac geologicznych konieczne jest zachowanie ostrożności oraz uzyskanie zgody właściciela terenu, na którym chcemy prowadzić obserwacje geologiczne. Dotyczy to w głównej mierze czynnych kamieniołomów oraz prywatnych posesji. Nie należy zbliżać się do wysokich ścian skalnych, gdyż często spadają z nich luźne fragmenty skał. Rozpoczynając pracę zadbajmy o ubiór ochronny. Bardzo przydatne są wyższe buty z twardą podeszwą. W trakcie rozbijania młotkiem większych kawałków skalnych, powinniśmy nosić okulary ochronne. Lepiej nie penetrować wyrobisk samotnie, ale jeśli mamy taki zamiar, to poinformujmy najbliższych o tym, dokąd się udajemy i na jak długo oraz weźmy ze sobą telefon komórkowy, aby w razie wypadku wezwać pomoc. Udając się w teren pamiętajmy o mapie, kompasie i odbiorniku GPS, zwłaszcza że wiele opisywanych miejsc w przewodniku posiada współrzędne GPS (w dwóch układach). Pozyskanie i przechowywanie znalezisk Do wydobycia okazów w terenie i ich wstępnej preparacji używa się młotka murarskiego (z dobrej stali) lub geologicznego, a także kilku przecinaków o różnym kształcie i wielkości. Warto zabrać lupę, by lepiej obserwować skład skały i szczegóły budowy skamieniałości, a także kwas solny (10 %, ewentualnie zwykły ocet ze sklepu). Polewanie kwasem pozwala odróżnić wapienie od skał niewapiennych, gdyż wapień i margiel wchodzi z kwasem w burzliwą reakcję, czemu towarzyszy wydzielanie gazu (dwutlenku węgla), przejawiające się efektownym burzeniem na powierzchni polanej skały. Każdą próbkę geologiczną powinno się natychmiast opisać, podając nazwę kamieniołomu i jak najdokładniejsze położenie okazu w ścianie (zaznaczając to na planie kamieniołomu i na profilu pionowym względem innych charakterystycznych warstw). Jeśli znalezisko pochodzi z osypiska u podstawy ściany to też trzeba podać nazwę kamieniołomu i miejsce znalezienia w jego obrębie. Podpisany okaz wraz z opisem pakujemy w papier (np. w gazetę), by zabezpieczyć go przed uszkodzeniami. W przypadku skamieniałości największą wartość poznawczą mają okazy wydobyte bezpośrednio ze ściany skalnej, gdyż znany jest wtedy ich kontekst wiekowy i środowiskowy. W domu zbiory myjemy w ciepłej wodzie i szorujemy szczotką plastikową (może to uszkodzić np. skamieniałość, dobrze więc wcześniej zrobić próbę na nieciekawym egzemplarzu). Większość minerałów i skamieniałości najlepiej prezentuje się i ma większą wartość kolekcjonerską, jeżeli zachowany jest kawałek skały, w której występowały. Dlatego nie warto całkowicie usuwać skały wokół okazu. W przypadku skamieniałości powinno się ją oznaczyć, korzystając z literatury, konsultując z muzeum geologicznym lub szukając danych w Internecie. Nie oznaczajmy gatunku, bo prawidłowa identyfikacja gatunkowa jest w zasadzie możliwa tylko dla specjalisty. Lepiej dać bardziej ogólną, ale wiarygodniejszą nazwę, np. małż. Gotowy okaz podpisujemy i wraz z kartką z dokładną lokalizacją chowamy do pudełka, gdzie będzie przechowywany. 3

6 Rozdział 1 HISTORIA GEOLOGICZNA KRAINY ŚW. ANNY Ujazd. Kościół, epitafium z marmuru sławniowickiego 4

7 HISTORIA GEOLOGICZNA KRAINY ŚW. ANNY Najstarszymi skałami Krainy są dolnokarbońskie ( mln lat) piaskowce i mułowce powstałe w rozległych, głębokich morzach tropikalnych obejmujących znaczne tereny dzisiejszego Dolnego i Górnego Śląska oraz północno-wschodnich partii Republiki Czeskiej. Niezbyt sprzyjające warunki (duża głębokość, przemieszczenia się osadów dennych) skutkują małą ilością skamieniałości. Najliczniejsze są fragmenty skrzypów lądowych znoszonych przez rzeki i dryfujących w głąb morza. Utwory dolnego karbonu tworzą podłoże skalne całej Krainy, jednak prawie wszędzie przykrywają je młodsze skały triasu i czwartorzędu. Na powierzchni odsłaniają się tylko w Żyrowej, a poza Krainą na górze zamkowej w Toszku i obszernie w Górach Opawskich oraz na Płaskowyżu Głubczyckim. Skały te zostały intensywnie sfałdowane i podniesione w czasie potężnych ruchów górotwórczych w środkowej części karbonu (ok. 320 mln lat temu). Wypiętrzone wówczas na Opolszczyźnie łańcuchy górskie przez następne dziesiątki milionów lat były niszczone przez erozję, aż w końcu całkowicie zanikły. Wskutek tej erozji nie zachowały się w Krainie utwory górnego karbonu i znacznej części permu. Przetrwały dopiero lądowe mułowce i piaskowce dolnego triasu. Ponieważ wierzchnia część Ziemi (litosfera) jest podzielona na poruszające się płyty (ryc. 1), to 250 mln lat temu Ziemia Opolska znajdowała się w strefie zwrotnika Raka. Ryc. 1. Główne płyty litosferyczne na Ziemi (ABC Przyrody). Klimat był tam gorący i suchy, półpustynny, więc związki żelaza i glinu zawarte w osadzie utleniały się nadając skałom czerwoną barwę. Niestety ta część dolnego triasu jest w całości przykryta w Krainie przez młodsze utwory i jedynie wokół wsi Jasiona występuje bezpośrednio pod glebą barwiąc ją na czerwono i dając okruchy skał widoczne w glebie. Na wyrównane i obniżone przez długotrwałą erozję niziny wkroczyło pod koniec wczesnego triasu morze, zwane germańskim, gdyż oprócz pokaźnej części Polski i Holandii, obejmowało prawie całe Niemcy. Miało ono połączenia z oceanem Tetydy na południu (dziś utwory Tetydy tworzą m.in. Alpy i Tatry), skąd przypłynęły liczne zwierzęta wodne, ale nie brakowało także gatunków endemicznych, tzn. powstałych i żyjących wyłącznie na obszarze zbiornika germańskiego. W ciepłym i płytkim morzu kwitło życie, a większość organizmów posiadała wapienne skorupki, które po śmierci gospodarza tworzyły osad denny, a później przekształcały się w wapienie i margle. Dzięki obfitości muszli małży w polskim i niemieckim triasie środkowym skały tutejsze wyróżniono w jednostkę zwaną wapieniem muszlowym (Muschelkalk). W czasie depozycji jego środkowej części doszło do obniżenia się poziomu morza, zaniku połączenia z Tetydą i w konsekwencji do intensywnego parowania bardzo płytkiego akwenu, co skutkowało silnym wzrostem zasolenia wód i wymarciem większości fauny. W tych warunkach powstawały wapienie o większej ilości magnezu (dolomityczne) z wkładkami gipsów. Skały te wyróżniono jako środkowy wapień muszlowy, gdyż rozdzielają one bardziej pełnomorskie utwory, zwane dolnym i górnym wapieniem muszlowym. 5

8 HISTORIA GEOLOGICZNA KRAINY ŚW. ANNY Ryc. 2. Budowa tektoniczna zrębu Chełma (Niedźwiedzki 1994). W Krainie występują wszystkie trzy wydzielenia wapienia muszlowego, choć najlepiej odsłonięta jest dolna część (ryc. 2). Wykształcenie morskiego triasu wiąże się ściśle z warunkami środowiskowymi. Morze posuwało się w głąb Polski dość wolno i na terenie Krainy przez dłuższy czas utrzymywała się strefa pogranicza lądu i morza, tzw. równia zalewowa (sebha), gdzie w czasie większych sztormów lub przypływów wkraczały wody morskie, a później znaczne partie dna odsłaniały się, zaś między nimi rozciągały się bardzo płytkie zbiorniki, silnie parujące i wysychające, co skutkowało formowaniem dolomitycznych osadów drobnoziarnistych oraz wytrącaniem się gipsów. Utwory te wyróżniono jako ret (spotkamy je w Gogolinie i Kadłubcu). Tworzą one najniższą jednostkę skalną morskiego triasu, podścielającą dolny wapień muszlowy powstały już w pełnomorskich warunkach. W czasie depozycji dolnego wapienia muszlowego ląd był początkowo blisko, na dno silnie oddziaływały sztormy i osadzały się osady przybrzeżne, obfitujące w piaski wapienne złożone z pokruszonych muszli małży i z wielkich ilości fragmentów liliowców - osiadłych zwierząt porastających ten odcinek dna. Pospolite były ziemnowodne gady morskie, żyjące w wodzie, ale odpoczywające na lądzie. Ich kości znajdujemy np. w Gogolinie i Krapkowicach. Zdarzył się nawet krótki epizod obniżenia poziomu wód i wynurzenia części dna, czego przejawem jest tzw. wapień komórkowy widoczny w Gogolinie. Jednak generalnie poziom morza podnosił się, brzeg odsuwał się coraz dalej i na terenie Krainy morze robiło się głębsze i spokojniejsze. W konsekwencji zaczęły osadzać się najdrobniejsze osady, muły wapienne (pelitowe), a stagnujące wody przydenne ubożały w tlen, co z kolei skutkowało zubożeniem fauny. Jedynie najsilniejsze sztormy lub dość pospolite trzęsienia ziemi wywoływały prądy przynoszące z odległej strefy przybrzeżnej materiał ziarnisty i osadzający go w postaci pojedynczych ławic. Omówione osady ziarniste przybrzeża i późniejsze mułów wapiennych są wydzielane jako tzw. warstwy gogolińskie. Odsłaniają się nie tylko w Gogolinie, ale także w Krapkowicach, Malni, Ligocie Dln., na Górze św. Anny, Kadłubcu, Olszowej, Strzelcach Op. i Centawie. Później na dnie morskim zaczęły formować się podwodne mielizny zasiedlane przez liczne organizmy, w tym jednokomórkowe pierwotniaki zwane otwornicami. Było tam płycej i fale, zwłaszcza sztormowe oraz prądy morskie przenosiły i koncentrowały skorupki otwornic, małży, ramienionogów i ślimaków. W efekcie powstawały grube ławice osadu ziarnistego, a w chwilach spokoju i między mieliznami dalej osadzały się muły wapienne, ale intensywnie penetrowane przez robaki żyjące w osadzie. Są to utwory warstw (formacji) górażdżańskich znane z Rogowa Op., Choruli, Górażdży, Ligoty Dln., Zakrzowskiej Szpicy, Góry św. Anny, Wysokiej, Strzelec Op. i Dziewkowic. Maksimum pogłębienia basenu doprowadziło do powrotu warunków sprzyjających sedymentacji mułów wapiennych i margli o ubogiej faunie związanej z ponownym deficytem tlenu w mało ruchliwych wodach tej części zbiornika. Jednak silniejsze sztormy nanosiły z bliższych brzegowi stref obfity materiał muszlowy, głównie ramienionogi z grupy terebratul i liliowce. Tak powstały warstwy terebratulowe (formacja dziewkowicka, odkrywki w Górażdżach, na Górze św. Anny, Tarnowie Op., Strzelcach Op. i Dziewkowicach). Później zaczyna się stopniowa regresja (cofanie się) morza, co przejawia się spłycaniem. Powstają wapienie ziarniste warstw (formacji) karchowickich, podobne do górażdżańskich, ale z dużą ilością budowli organicznych (kopców podobnych do małych raf, tzw. bioherm i bardziej płaskich biostrom) wytwarzanych głównie przez gąbki z domieszką różnych glonów oraz dość licznych koralowców. Formację tę zobaczymy w Kamie- 6

9 HISTORIA GEOLOGICZNA KRAINY ŚW. ANNY niu Śl., na Górze św. Anny, Szymiszowie, Strzelcach Op. i Szczepanku. Na tym kończy się profil dolnego wapienia muszlowego. W czasie sedymentacji środkowego wapienia muszlowego trwała regresja morska. Wody stały się na tyle płytkie, że swobodnie przenikało przez nie światło słoneczne aż do dna i dzięki temu intensywnie rozwijały się glony, tworząc wapienie glonowe, tzw. diploporowe (warstwy jemielnickie, widoczne w Rozmierce i Jemielnicy). Dalsze spłycanie skutkowało wzrostem zasolenia, zanikiem większości fauny i wytrącaniem się gipsów (warstwy tarnowickie, np. w Gąsiorowicach). Kolejny impuls podniesienia się poziomu morza przywraca normalne warunki morskie i zaczyna sedymentację górnego wapienia muszlowego (Ligota Czamborowa, Gąsiorowice). Wkrótce potem morze triasowe, po 15 mln lat obecności na Opolszczyźnie, ustępuje na stałe i na skałach morskich zaczynają osadzać się lądowe iły, mułowce, rzadziej piaskowce triasu górnego. Na terenie Krainy zostały one albo zerodowane w późniejszym okresie, albo przykryte młodszymi osadami, lecz odsłaniają się na północ od niej w rejonie Krasiejowa i Lisowic, gdzie odkryto unikalne na skalę światową cmentarzyska wielkich płazów i gadów sprzed ok. 220 mln lat. Osadów okresu jurajskiego i dolnej kredy w Krainie nie ma, zapewne w tym czasie stanowiła ona erodowany ląd. Dopiero 100 mln lat temu, na początku późnej kredy, wkracza tu kolejne ciepłe i płytkie morze z licznymi organizmami o wapiennych muszlach. Powtórnie osadzają się więc margliste wapienie. Zbiornik istniał 15 mln lat na całej Opolszczyźnie, ale późniejsza, paleogeńska i neogeńska erozja usunęła te utwory z Krainy, choć wielkie wychodnie kredy są tuż za jej północną granicą, w rejonie Opola. W Krainie kreda przetrwała tylko w blokach zatopionych w wulkanitach Góry św. Anny oraz Siedlec, a także w nielicznych formach krasu kredowego. Zapewne również w wyniku erozji nie mamy na terenie Krainy osadów kolejnego okresu, paleogenu, z wyjątkiem wspomnianych wulkanitów wieku oligoceńskiego (27 mln lat). Jednocześnie z wulkanitami uformował się zrąb Chełma (ryc. 2). Piaski, muły i iły neogenu są obecne głównie na południowym skraju Krainy, w tzw. rowie Kędzierzyna (na południe od Zdzieszowic), jednak pod przykryciem osadów czwartorzędowych. Niewielkie płaty neogenu są w gminach północnych, ale też bez odsłonięć. Odsłonięte są tylko pstre iły, limonitowe rudy żelaza i węgle brunatne wypełniające leje krasowe powstałe w wapieniach triasu w warunkach ciepłego, wilgotnego klimatu miocenu. Leje te pospolicie występują w rejonie Kamienia Śl., Tarnowa Op. i Strzelec Op. Około 630 tys. lat temu na południową Opolszczyznę wkroczył lądolód (tzw. zlodowacenie południowopolskie), stopniowo nasuwający się od Skandynawii. Lód miał kilkaset metrów grubości i nawet szczyt Góry św. Anny był nim przykryty. Po długotrwałym ociepleniu i stopieniu mas lodowych, kolejny lądolód (tzw. zlodowacenie Odry) pojawił się 300 tys. lat temu. Wówczas górna część Chełma wznosiła się ponad powierzchnię lodową, która sięgała tu do 300 m n.p.m. W czasie schyłkowej fazy obu zlodowaceń z lodu wytapiały się wielkie masy osadu przyniesionego z dna Bałtyku, Szwecji i Finlandii, w tym potężne głazy, głównie granitowe i gnejsowe, zwane głazami narzutowymi. Te gliny lodowcowe oraz piaski i mułki rzek wypływających spod lądolodu uformowały pokaźną pokrywę osadów przykrywającą znaczną część Krainy. Na samym Grzbiecie Chełma i jego północnym przedpolu erozja usunęła większość takich utworów lub zostawiła jedynie cienką warstwę. Ostatnie zlodowacenie (północnopolskie, około 20 tys. lat temu) nie dotarło na Opolszczyznę, jednak osadzał się tam wywiewany z pól lodowych północnej Polski drobny pył, tworząc grube pokrywy lessów, pokrywające większość wierzchowinowych partii Chełma, a szczególnie jego południowe zbocza i przedpole. Osady najmłodszej epoki czwartorzędu, holocenu, to głównie piaszczyste, żwirowe i mułowe osady rzeczne doliny Odry, Osobłogi oraz pomniejszych rzek. Miejscami powstawały w tych dolinach także torfowiska. Na piaszczystych polach sandrowych plejstocenu wiatry formowały lokalne wydmy. Odnotujmy jeszcze, że pierwsi ludzie na Opolszczyźnie pojawili się koło Raciborza 200 tys. lat temu. Najstarsze stanowisko ludzkie Krainy napotkano w Zakrzowie i wydatowano na tys. lat temu. 7

10 Rozdział 2 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ Sucha. Kościół pokryty łupkiem dachowym. 8

11 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ Wapienie Najważniejszym surowcem mineralnym rejonu annogórskiego jest bez wątpienia triasowy wapień, zwany czasem białym złotem. Szerokie wykorzystanie tej skały zaczęło się w średniowieczu, w związku z rozwojem miast i siedzib rycerskich. Dotychczasowe fortyfikacje bazujące na drewnianych palisadach nie zapewniały już skutecznej obrony przed udoskonalonymi technikami oblężniczymi, jak choćby katapultami miotającymi wielkie głazy czy pociski zapalające. Zaczęto więc wznosić mury z materiałów trwałych. Na znacznej części obszaru ciągnącego się od Krapkowic poprzez Strzelce Op. do Jemielnicy, tuż pod glebą i ewentualnie cienką warstwą piasków zalega twardy wapień. Występuje on w postaci płyt skalnych grubości kilku- kilkunastu centymetrów, które łatwo daje się podzielić na Wiatrak w Kadłubcu poręczne bloczki, idealne do budowy. Z drugiej strony, na omawianym terenie mniej jest złóż iłów i glin nadających się do produkcji cegły, która zresztą była kosztowniejsza niż naturalny kamień. Nic dziwnego, że to właśnie wapień stał się podstawą nowo powstających fortyfikacji, zachowanych do dziś w postaci średniowiecznych murów i baszt Krapkowic czy zamku w Otmęcie. Z tego samego surowca zaczęto budować okazalsze kościoły gotyckie (np. w Dolnej, Centawie), chcąc zapewnić im większą trwałość, gdyż drewniane świątynie padały ofiarą niezwykle częstych w tamtych czasach pożarów. Poza tym gotyk preferował wysokie i strzeliste konstrukcje, do czego bale dębowe czy modrzewiowe niezbyt się nadawały, zwłaszcza w przypadku dużych obiektów. Oprócz praktycznych walorów, dla bogacących się mieszczan i rycerzy ważny był też prestiż, jaki ich siedziba zyskiwała posiadając kamienny gmach, manifestujący zamożność fundatorów. Od początków XIX w. nacisk władz na stosowanie w zabudowie wsi i miasteczek materiałów ognioodpornych oraz rosnące ceny drewna skutkowały tym, iż również zwykli gospodarze masowo wznosili domy i zabudowania gospodarcze z lokalnego wapienia, zakładając malutkie łomiki nieomal w każdej tutejszej wiosce. Od lat 70/80 XX w. kamień naturalny stopniowo wypierany jest przez kupne cegły, pustaki itp., toteż współcześnie większość z tych kamionek porzucono i zaznaczają się już tylko w postaci niewielkich, całkowicie zarośniętych i zapełźniętych zagłębień. Tym niemniej, prawie wszystkie starsze (sprzed połowy XX w.) budynki we wsiach annogórskich wykonane są z łamanego wapienia triasowego, choć przeważnie zakrytego tynkiem. Największe znaczenie ma jednak wapień jako surowiec do produkcji wapna, a później także cementu. Na Opolszczyźnie wapno wypalano w małych piecach już od XV w, wykorzystując je do sporządzania zapraw murarskich, podkładów pod freski oraz w procesie garbowania skór, do usuwania tłuszczu, naskórka i resztek włosia. Początek rewolucji przemysłowej i cywilizacyjnej w XIX w. przyniósł skokowy wzrost zapotrzebowania na wapno. Odkrycie możliwości uzyskania cukru z rodzimego buraka cukrowego, a nie z importowanej trzciny cukrowej, doprowadziło do masowego wytwarzania tej słodkiej substancji, zaś pierwszą na świecie cukrownię bazującą na burakach uruchomiono w 1801 r. w Konarach na Dolnym Śląsku. Wkrótce i w Opolskiem zaczęły wyrastać jak grzyby po deszczu cukrownie (np. w 1851 r. w Rozwadzy i liczne w rejonie Głubczyc), a każda potrzebowała sporych ilości wapna do oczyszczania soku buraczanego. Rolnicy sypali je na pola jako nawóz. W XIX w. wprowadzono powszechną edukację, co skutkowało rozwojem czytelnictwa, wielkim zapotrzebowaniem na gazety, zeszyty i książki. I w tej dziedzinie wapno okazało się niezbędne, gdyż wybielało włókna roślinne i strzępy szmat w trakcie wyrabiania z nich masy celulozowej na papier, np. dla fabryk papieru i kartonów w Krapkowicach. Mleko wapienne stało się 9

12 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ pospolitym środkiem używanym do dezynfekcji, wiosną bielono nim drzewa owocowe zapobiegając przedwczesnemu kwitnieniu, a także ściany domostw, dodawano do niektórych rodzajów farb. Wapno było podstawowym składnikiem karbidu, substancji powszechnie stosowanej w pierwszej połowie XX w. do oświetlania hal przemysłowych, w górniczych lampach tzw. karbidówkach, a nawet lampach rowerów i reflektorach aut. Potężniejące zapotrzebowanie na wapno i wapienny kamień budowlany przyczyniło się do lawinowego wzrostu liczby kamieniołomów oraz pieców wapienniczych w XIX w. i na początku XX w. Jednym z głównych śląskich centrów produkcji wapna była Kraina św. Anny, a największe skupiska pieców powstały w rejonach: Krapkowice - Gogolin - Górażdże, Kamień Śl. - Tarnów Op. i wokół Strzelec Op. O skali wzrostu świadczy fakt, iż w okolicy Gogolina na początku XIX w. było parę dużych wapienników, a w 1880 blisko 70. U schyłku XIX w. wapień triasowy stał się bazą dla produkcji nowego rodzaju materiału budowlanego - cementu. W roku 1889 uruchomiono cementownię w Szymiszowie, zaś w 1898 r. w Strzelcach Op. W następnym stuleciu zapotrzebowanie na cement intensywnie rośnie, co prowadzi do otwarcia wielkiej cementowni w Górażdżach w 1977 r. Jednocześnie zaznacza się tendencja do komasacji przemysłu wapienniczego - liczne, ale małe zakłady zanikają lub łączą się, a przetrwały te największe. Dziś w rejonie annogórskim eksploatację wapieni na kruszywo, wapno i cement prowadzi firma Górażdże S.A. (mająca prócz kamieniołomu w Górażdżach także dużą kopalnię w Strzelcach Op.), zaś wapno i kruszywo wytwarzają Zakłady Wapiennicze Lhoist S.A. (dawne Śląskie Zakłady Przemysłu Wapienniczego Opolwap ) w Tarnowie Opolskim (ich drugi kamieniołom działa w Kamieniu Śl.) Oprócz tego okresowe wydobycie płyt wapienia na murki i ogrodzenia prowadzą prywatne łomiki (Centawa, Kadłubiec). Wapienie triasowe są Ligota Dolna. Piec wapienniczy także cennym dla naukowców i kolekcjonerów źródłem skamieniałości zwierząt morskich sprzed około 245 mln lat. Ładne okazy znajdziemy nie tylko w odkrywkach, ale i na ścianach kościołów w Błotnicy Strz., Choruli, Nakle i Zdzieszowicach. Nieczynne kamieniołomy wapieni triasu w Krainie znajdują się w miejscowościach: Krapkowice, Rogów Op., Malnia, Chorula, Gogolin, Ligota Dln., Kamień Śl., Góra Św. Anny, Wysoka, Poręba, Ligota Czamborowa, Szymiszów, Olszowa, Rozmierka, Dziewkowice, Szczepanek, Gąsiorowice, Jemielnica, Błotnica Strz. Naturalne wychodnie spotkamy w Bieścu, na Ligockiej Górze, Zakrzowskiej Szpicy i w Jaskini Chełmskiej. Ciekawostką są rzadkie i młode, bo czwartorzędowe, wapienie słodkowodne obecne m.in. w Kalinowie i Leśnicy. Z takiego surowca zbudowano kaplicę w Strzelcach Opolskich. Tarnów Opolski. Kamieniołom 10

13 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ Nefelinity Góra Św. Anny. Rezerwat, cios nefelinitu Siedlec. Nefelinit szlif 1a. Kolorowe oliwiny i pirokseny Siedlec. Nefelinit szlif 1b. Kolorowe oliwiny i pirokseny W Krainie św. Anny znajdują się najbardziej na wschód wysunięte wychodnie wulkanitów kenozoicznych (głównie bazaltów i bardziej od nich zasadowych nefelinitów) wielkiej prowincji wulkanicznej rozciągającej się na odcinku 700 km od Masywu Centralnego w południowej Francji, aż po Opolszczyznę. Na terenie Krainy nieczynne kamieniołomy nefelinitów występują na Górze św. Anny oraz we wsi Siedlec. Oprócz tego tuż za jej północną granicą jest opuszczone wyrobisko Kamionka w Falmirowicach. Rozwój tych odkrywek przypada na połowę XIX w., choć kamieniołom na Górze św. Anny (dzisiejszy rezerwat) funkcjonował jeszcze w latach 50. XX w. Wszystkie te kopalnie działały na małą skalę, nieporównywalnie mniejszą, niż potężne kamieniołomy bazaltowe Sudetów oraz opolskie w Graczach, Rutkach i Ligocie Tułowickiej. Pozyskiwany surowiec przeznaczano na tłuczeń drogowy i wykonywano z niego kostkę drogową, przede wszystkim na potrzeby intensywnie rozwijającej się sieci szos w powiecie strzeleckim, sięgającym wówczas aż po Krapkowice. Ponieważ nefelinity są dużo twardsze i trudniejsze w obróbce niż wapienie, to na omawianym obszarze nie wykorzystywano ich w budownictwie mieszkalnym. Wyjątkiem są gmachy kościoła i klasztoru Franciszkanów na Górze św. Anny, gdzie bloki nefelinitu są jednym z podstawowych budulców, zaś mur otaczający kompleks zakonny zbudowano w całości z tej skały. Piaski i żwiry Znajdują powszechne zastosowanie w budownictwie. Na Śląsku głównym ich źródłem są rzeki niosące wielką ilość ziaren i otoczaków. W czasie meandrowania na wewnętrznych stronach zakoli siła nośna prądu spada i ziarna opadają, tworząc łachy piaszczyste. Grubszy żwir deponowany jest na dnie koryt. W ciągu tysiącleci utworzyły się w ten sposób wielkie złoża obu kopalin obecne w dolinie Odry. Dzisiaj na bazie odrzańskich złóż działają duże żwirownie i piaskownie w Przyworach, a do niedawna także w Januszkowicach i Pietnej (piaski Osobłogi). W latach 30. XX w. wydo- Rogów. Piaskownia, panorama bywano też ten surowiec w Zdzieszowicach, a w okresie powojennym w Krępnej. Jeszcze większe ilości osadu dostarczył w epoce lodowcowej (plejstocenie) lądolód. Rzeki wypływające z czoła lodowców wynosiły masy piasku, które dość szybko osadzały się na rozległym przedpolu lądolodu tworząc stożki napływowe (wodnolodowcowe) zwane sandrami. Występują one licznie prawie w całej Krainie, gdzie są związane ze zlodowaceniem Odry (czynne piaskownie w Grocholubiu, Rogowie Op., Dolnej, Jemielnicy, opuszczone w Posiłku i Walcach). Niektóre rzeki odpływały spod lodowców dalej na południe tworząc głębokie doliny kopalne wypełnione materiałem piaszczysto - żwirowym. Oprócz 11

14 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ dolin współczesnych rzek i utworów plejstoceńskich trzecim źródłem piasku, najmniej co prawda pospolitym, na terenie Krainy są wydmy powstałe w schyłkowym okresie plejstocenu, gdy od lądolodu obecnego wówczas w północnej Polsce wiały silne wiatry na południe, przenosząc drobne ziarna kwarcu (czynna piaskownia w Jemielnicy, opuszczone wyrobiska w Banatkach, wydmy wokół wsi Barut). Iły, muły i lessy Począwszy od średniowiecza, aż po dzień dzisiejszy, jednym z ważniejszych materiałów budowlanych są cegły. Uzyskuje się je wypalając w piecach w temperaturze ponad 950 C formy ukształtowane z iłów lub mułów z domieszką piasku. Często stosuje się także less - porowatą skałę złożoną z pyłu naniesionego z przedpola lądolodu podczas dwóch ostatnich zlodowaceń (Warty i Wisły) zajmujących tereny Polski środkowej i północnej. Ponieważ na znacznej części Krainy tuż poniżej gleby występują od razu wapienie, to złóż iłowo - mułowych mamy stosunkowo niedużo. Większość cegielni bazowała na niezbyt dużych, ale bardzo licznych złożach holoceńskich mułków doliny Odry, powstałych z osadów nanoszonych przez tę rzekę. Eksploatowano je w miejscowościach: Chorula, Dąbrówka Grn., Kąty Op., Krapkowice, Krępna, Obrowiec, Otmęt, Rogów Op., Zdzieszowice. Większość Poręba. Wąwóz lessowy pozostałych cegielni Krainy (Błotnica Strz., Gąsiorowice, Jemielnica, Kadłub, Kamień Śl., Krośnica, Rozmierka, Strzelce Op. i Sucha) opierała się na mułach i iłach gliniastych pozostawionych przez lądolody i rzeki z nich wypływające oraz na holoceńskich mułkach współczesnych rzeczek (np. Jemielnicy). Jedynie cegielnia w Lichyni wykorzystywała surowiec lessowy, gdyż na południowych stokach Grzbietu Chełma i na Wysoczyźnie Proboszczowickiej wykształcone są znaczne pokrywy lessowe (do 10 m grubości). Wymienione cegielnie działały głównie w XIX w. i w I poł. XX w., choć w Strzelcach Op. i Krapkowicach znane są dość pokaźne cegielnie już w średniowieczu. Ostatnie z cegielni Krainy zamknięto z powodu wyczerpania złóż w połowie lat 70. XX w. Oprócz cegieł zakłady te wytwarzały również dachówki i rury drenażowe. Produkcja przeznaczana była przede wszystkim na lokalne (w skali powiatu) potrzeby, choć np. cegłę z Krępnej wysyłano w I poł. XX w. do Opola, Wrocławia, a po wojnie w dużej ilości do Warszawy. Oprócz Krępnej ponadlokalną rangę miał zakład w Suchej. Iły i muły są niezbędne także przy produkcji cementu jako dodatkowy składnik. Z tego powodu były wydobywane we wsiach otaczających cementownię w Szymiszowie, np. w Rozmierzu. Torfy i węgle brunatne Są to brunatne skały osadowe złożone z częściowo rozłożonych szczątków roślin. Torf powstaje na bagnach i w wyniku powolnego zarastania przybrzeżnych, słabo natlenionych partii jezior lub starorzeczy. Aż do XIX w. był dość powszechnie używany w Polsce jako opał, w XX w. to zastosowanie stopniowo zanikło. W ograniczonym stopniu używa się do dziś jako nawozu, a także w medycynie i do produkcji kosmetyków. W Krainie liczne torfowiska eksploatowane w XIX w. widoczne są na starych mapach w dolinie Odry wokół Januszkowic, Rozwadzy i na południe od Obrowca. Wydobywano też torf w Łaziskach, a złoża torfu są Pietna. Bagno 12

15 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ w Kadłubie i zwłaszcza w dolinie Straduni k. Walc. Współcześnie w niektórych wyrobiskach po torfie założono stawy rybne, ale samego torfu w Krainie już się nie wydobywa. Torfy są młode geologicznie (kilka- kilkadziesiąt tys. lat), natomiast po silniejszym uwęgleniu torfu powstaje węgiel brunatny, który w Krainie jest znacznie starszy, bo mioceński (ok. 10 mln lat). Zachował się tylko w małych ilościach w lejach krasowych, gdzie w XIX w. był wydobywany, np. w Kamieniu Śl. Krzemienie Był to surowiec poszukiwany głównie w czasach prehistorycznych, choć i w średniowieczu wyrabiano z niego krzesiwa, a potem elementy do zapłonu broni palnej. Czasem okładano nim koła młyńskie, jak to widać w klasztorze w Jemielnicy. Wyroby archeologiczne z krzemienia znaleziono w Krainie w licznych miejscach, w tym np. w Wysokiej. Wykorzystywano zarówno surowiec importowany, jak i zapewne lokalny, pochodzący z osadów polodowcowych, a zbierany na powierzchni. Krzemienie występują też w triasie w warstwach retu i karchowickich i nie można wykluczyć, że były eksploatowane przez człowieka pierwotnego. Czasami znajduje się w krzemieniach ładne skamieniałości. Przywory. Żwirownia, krzemienie Głazy narzutowe Głazami narzutowymi nazywa się wszystkie fragmenty skał większe niż 20 cm, przyniesione przez lądolód i pozostałe w danym miejscu po jego wytopieniu. W Krainie Góry św. Anny znajduje się bloki przytransportowane w czasie najstarszych zlodowaceń: południowopolskich ( tys. lat) i Odry ( tys. lat), głównie ze środkowej oraz południowej Szwecji, południowej Finlandii, Wysp Alandzkich i z obecnego dna Bałtyku. W rejonach tych występują bardzo liczne wychodnie kwaśnych magmowych i metamorficznych skał prekambryjskich (przeważnie są to proterozoiczne utwory, czyli wieku 2,5 mld lat do 542 Przywory. Migmatyt mln), toteż wśród narzutniaków annogórskich dominują skandynawskie i bałtyckie granity, granitognejsy, gnejsy i porfiry (współcześnie zwane trachitami i ryolitami). Większość z nich ma czerwonawe zabarwienie o rozmaitym odcieniu i intensywności. Rzadziej spotyka się prekambryjskie kwarcyty skandynawskie lub ciemne amfibolity. Bloki tych skał z północy mają różne rozmiary, największy polski okaz mierzy 50 m, a największy górnośląski (w Raciborzu) ma 325 cm długości, 1070 cm obwodu i 42,5 tony wagi (warto zauważyć, że annogórski głaz w Rozmierzy jest dłuższy od tego rekordzisty). Lądolód, zanim dotarł do Góry św. Anny, przetoczył się przez prawie całą Polskę zdzierając płaty skał ją pokrywających, stąd też wśród głazów narzutowych trafiają się wapienie i piaskowce paleozoiku oraz mezozoiku, są to jednak znaleziska bardzo rzadkie w Krainie. Lokalnie mamy też skały, które masy lodowe przeniosły zaledwie parę kilometrów, np. głazy nefelinitów z Góry św. Anny spotyka się na polach koło Leśnicy. Na Śląsku duże głazy narzutowe były szczególnie cenione w średniowieczu i później aż do XVIII w., gdyż były niezastąpionym materiałem budowlanym przy zakładaniu fundamentów pod większe budowle, np. kościoły czy mury. W takim charakterze wykorzystywano je i na terenie Krainy, szczególnie tam, gdzie stawiano gmach nie na 13

16 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ skalistym podłożu, a na piaskach czy glinach (np. w Raszowej k. Tarnowa Op., Brożcu). Mniejsze głazy wmurowywano w ściany ceglane lub złożone z bloczków wapieni, jako uzupełniający budulec. Przykłady takiego zastosowania widzimy w gotyckim kościele w Dolnej. Różnych gabarytów narzutniaki były amunicją do katapult wojennych, jako umowne znaki graniczne, a z mniejszych okazów o odpowiednim kształcie lub po obróbce wykonywano żarna oraz brukowano nimi co lepsze drogi XVIII w. (tzw. kocie łby ). Od XIX w. znaczenie głazów narzutowych maleje, ograniczając się przede wszystkim do zastosowania ich jako kamieni pamiątkowych, na których umieszczano napis lub tablicę (m.in. w Leśnicy i Rozwadzy). Szczególnie liczne takie pomniki powstawały na Opolszczyźnie po I wojnie światowej i poświęcone były ofiarom tego konfliktu. Czasami służyły także jako surowiec do wykonania nagrobków na cmentarzu i bardzo często w budowie grot - kapliczek (np. w Suchej i Ujeździe - Studzionce). Ostatnio modne stało się dekorowanie narzutniakami przydomowych ogrodów. Największe głazy w Krainie zobaczymy w Rozmierzy (360x105 cm, wysokość 240 cm, obwód 825 cm), w Kamieniu Śl. (295x235xmin. 180 cm, obwód 8,1 m) i Raszowej k. Leśnicy (290x120xmin. 260 cm). Rudy żelaza Na obszarze Krainy występują głównie tzw. rudy darniowe (łąkowe), powstałe na terenie bagien, na dnie płytkich, słabo natlenionych jeziorek, a nawet na podmokłych łąkach. Wiek ich jest, jak na geologię, wyjątkowo młody - formowały się w ciepłych interwałach epoki lodowcowej (plejstocenu), a także prawie współcześnie w holocenie. Są też samoodnawialne - w sprzyjających warunkach już po około 10 latach na miejscu wybranej rudy mamy nową. Jako minerał rudny występuje przede wszystkim żółtawy limonit. Obecnie nie są w Polsce wydobywane, gdyż ich pokłady mają zazwyczaj małą grubość (kilkadziesiąt cm, rzadziej metr) i rozciągłość, a co gorsza zawierają niewielki procent żelaza (rzędu 30 %), za to sporo szkodliwych, z punktu widzenia nowoczesnego hutnictwa, domieszek. Jednak aż do XVIII w. były u nas podstawowym źródłem produkcji żelaza w tzw. dymarkach i piecach dymarskich, gdyż mało jest w Polsce rud bogatych. Co więcej, w przeciwieństwie do bogatych rud magnetytowych lub hematytowych, z niskoprocentowej rudy darniowej łatwiej było uzyskać żelazo w dymarkach, które wytwarzają temperatury maksymalnie do C, a więc grubo poniżej punktu topienia żelaza. Dopiero rozpowszechnienie pieców wysokich spowodowało zanik dymarek i stopniowy upadek znaczenia rud łąkowych. Tym niemniej sporadycznie wykorzystywano je jeszcze w Polsce w połowie XX w. Lokalnie bryły rudy darniowej używano także jako kamienia budowlanego. Na Śląsku Opolskim największą eksploatację prowadzono w dolinie Małej Panwi, a tamtejsze huty, zwane wówczas kuźnicami pięknie opisał w 1612 r. Walenty Roździeński w wierszowanym poemacie Officina ferraria abo huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego. Na terenie Krainy pokłady rudne i hutnictwo z nimi związane występowały tam, gdzie były tereny stale podmokłe, a więc w dolinie Odry (Krapkowice, Krępna), Osobłogi (np. w Pietnej) oraz przede wszystkim rzeki Jemielnicy - na obszarze Kadłub - Borycz. Rudy z Kadłuba dostarczano do leżącej ledwie o 8 km od Krainy najstarszej na terenie dzisiejszej Polski (obok huty w opolskim Zagwiździu) nowożytnej huty żelaza w Ozimku z 1754 r. Zmierzch eksploatacji rud w Krainie przypada na II poł. XIX w., choć lokalnie wydobywano je jeszcze w latach 20. XX w. Oprócz rud darniowych, złoża rud żelaza - głównie konkrecje limonitowe, formowały się w starszych, neogeńskich lejach krasowych z okolic Kamienia Śl., gdzie eksploatowano je do celów hutniczych już w średniowieczu. 14

17 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ Wody źródlane Woda do skał nie należy, ale również jest skarbem Natury. Znaczny obszar Krainy zajmują wapienie. Pęknięciami w tych skałach krąży woda, powoli rozpuszczając i wymywając wapień. Podziemne szczeliny są stopniowo poszerzane i rozbudowywane, stając się dogodną drogą przepływu. Duża część wód deszczowych nie spływa po powierzchni w postaci strumieni, a wnika w głąb ziemi. W konsekwencji, na wapiennych terenach Krainy potoków jest mało i czasami znikają one pod ziemią (w ponorze), Malnia. Wywierzysko by wynurzyć się w innym miejscu, odległym o wiele kilometrów (w wywierzysku). Ponory zobaczymy w Szymiszowie, Strzelcach Op., Poznowicach i szczególnie ładny w Kosorowicach. Był też pod stawem w Kamieniu Śl., ale został uszczelniony. Wywierzyska spotkamy w Kalinowie, Rożniątowie, Gąsiorowicach, a zwłaszcza w Malni i Porębie. Źródła biją także w Błotnicy Strzeleckiej, Jemielnicy, Brożcu, Suchej, Gwoździcach i Dąbrówce Grn. Wody źródlane zawsze ceniono za czystość, gdyż przed wypłynięciem przesączają się przez warstwy osadów, pozbywając się większości zanieczyszczeń. Jednak jakość wód z wywierzysk może być gorsza, bo nie jest filtrowana przez osad. W Krainie, ze względu na skąpą sieć cieków powierzchniowych źródła i zwłaszcza wywierzyska stanowiły cenny rezerwuar wody. Przykładowo na potoku Padół wypływającym z wywierzyska Siedem Źródeł działało kiedyś 7 młynów w Leśnicy. Niektóre źródła były i są obiektem kultu, jako cudowne lub uzdrawiające, np. przy kościele w Ujeździe-Studzionce. Trzeba wspomnieć, że wapienie triasowe są obecnie jednym z głównych zbiorników wód podziemnych Opolszczyzny. Gleby Gleba to wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej, grubości do 2 m, będąca podstawą wegetacji roślinnej na Ziemi (ryc. 3). W profilu glebowym bielic wyróżnia się od góry: 1. poziom próchniczny, bogaty w związki humusowe; 2. poziom wymywania (eluwialny), w którym przepływające w dół wody wymywają substancje organiczne i związki żelaza nadając osadowi jasną, białawą barwę; 3. poziom wmywania (iluwialny), w którym wytrącają lub osadzają się substancje usunięte z poziomu eluwialnego, jest on zazwyczaj rudawy dzięki minerałom żelaza. Na terenie Krainy przeważają średniej jakości gleby (głównie brunatne i rędziny) oraz gleby słabe (bielicowe i pokrewne, niektóre typy brunatnych oraz rędzin). W dolinie Odry i dolinach mniejszych rzek są żyzne mady. Gleby rędzinowe związane są z podłożem wapiennym (głównie część gminy Gogolin i południowa część gminy Strzelce Op.). Z 10 gmin Krainy tylko w gminach Leśnica i Ujazd jest znaczny udział gleb dobrych, a słabe przeważają w gminach Tarnów Op., Jemielnica, Izbica. Ryc. 3. Profil glebowy 15

18 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ Skały obce w Krainie św. Anny Pomijając głazy narzutowe i krzemienie, to inne rodzaje zamiejscowych skał występują tu dzięki człowiekowi, który na przestrzeni wieków wykonywał z nich różne dzieła sztuki lub użytkował na kostkę brukową. Ta ostatnia jest w Krainie prawie zawsze granitowa, z granitu strzelińskiego, rzadziej strzegomskiego. Tylko sporadycznie spotyka się nefelinitową z Góry św. Anny (np. w Zdzieszowicach Sołowni). Z sudeckiego granitu wyrzeźbiono również pewne powojenne pomniki, np. pomnik nad annogórskim amfiteatrem czy na rynku leśnickim oraz wykonano posadzki Rajskiego Dziedzińca na Górze św. Anny. Większość starych kamiennych figur świętych stojących na zewnątrz świątyń lub przy ulicach wykuto z żółtawego piaskowca kwarcowego pochodzącego z Sudetów - z kamieniołomów kredy (ok. 90 mln lat) Gór Kaczawskich, Ziemi Kłodzkiej lub Zaworów. Czasami są one pomalowane lub pokryte zaprawą, tak że nie widać surowca. Nowsze figury są zazwyczaj z mas gipsowych czy cementowych. Z tegoż piaskowca wykonywano średniowieczne, renesansowe i barokowe epitafia wmurowane w ściany zabytkowych kościołów. Bardzo dużo płyt nagrobnych, nagrobków i reprezentacyjnych kapliczek w postaci krzyża powstałych w drugiej połowie XIX w. i w okresie przedwojennym wycięto z białego, gruboziarnistego marmuru ze Sławniowic koło Nysy. Jest to skała powstała w wyniku silnego metamorfizmu wapieni zanurzonych w głębi Ziemi i poddanych tam długotrwałemu wpływowi wysokiej temperatury oraz ciśnienia. Wiek jej datuje się na schyłek prekambru (niecałe 600 mln) lub na dewon (około 400 mln lat). Na przełomie XIX/XX w. marmur sławniowicki cieszył się wielką popularnością na dworach królewskich: wykuto z niego sarkofagi wybitnych władców Prus: elektora Fryderyka Wilhelma i Fryderyka I, ozdobiono berliński pałac cesarski, pałace Charlottenburga i Poczdamu (Marmurowy oraz Sanssouci), a także pałac królów duńskich Amalienborg w Kopenhadze. W Polsce wykonano z tego surowca sarkofag generała Sikorskiego na Wawelu, wyłożono nim także budynek Sejmu. Kościoły w Suchej, Centawie i Piotrówce mają pokrycie dachu wieży z łupka dachowego przywiezionego głównie z Niemiec. Są to morskie łupki iłowcowe zapewne z dewonu (ok. 400 mln lat). Ozdobne polerowane dewońskie i permskie wapienie z Gór Świętokrzyskich zdobią wnętrze kościoła franciszkańskiego na Górze św. Anny i kaplicy w Walcach. Ujazd. Kościół, epitafium z marmuru sławniowickiego Sucha. Kościół, epitafium z piaskowca sudeckiego 16

19 SKALNE SKARBY ZIEMI ANNOGÓRSKIEJ Rozdział 3 OPIS PUNKTÓW GEOLOGICZNYCH Leśnica. Głaz narzutowy, granitognejs 17

20 OPIS PUNKTÓW GEOLOGICZNYCH Zwiedzając Krainę z przewodnikiem w ręku pamiętajmy, że wygląd piaskowni i żwirowni zbudowanych z sypkich skał ustawicznie się zmienia, podobnie jak lokalizacja mniejszych głazów narzutowych. Z pól wydobywane są nowe głazy i ustawiane na ulicach. W wymiarach głazów jako ostatnią podajemy wysokość, zwykle wartość tę należy traktować jako minimalną, gdyż nie wiadomo na jaką głębokość wkopano kamień. Pisząc o parkingu dla aut, mamy na myśli, iż nie da się tam zaparkować autokaru. GMINA TARNÓW OPOLSKI Tarnów Opolski Na terenie wsi piece wapiennicze działały od XVI w. Dziś są tu wielkie czynne kamieniołomy wydobywające wapienie triasowe głównie formacji karchowickiej i duży zakład produkcji wapna z nowoczesnymi piecami. Znaleziono tu jedne z najstarszych na świecie rafy korali sześciopromiennych. Przedsiębiorstwo jest niedostępne dla turystów, ale z paru miejsc (np. okolic ul. św. Jacka 8) zobaczymy z daleka panoramę zakładu. Żółtobeżowe i be- Tarnów Opolski. Zakłady wapiennicze żowe wapienie z tego kamieniołomu można oglądać przed budynkiem dyrekcji (ul. Świerczewskiego 8) w murze wokół parkingu oraz w postaci paru dużych bloków. Niedaleko, przy ul. Świerczewskiego 3 leżą trzy wielkie bloki skalne (do 3 m), w tym jeden z próżniami i ładną szatą naciekową (polewy i żebra kalcytowe). Nie są to wapienie triasowe, a bryły metamorficznego marmuru przywiezione z Gór Kaczawskich z Wojcieszowa (dolny kambr, ok. 540 mln lat). W kościele przy ul. ks. Klimasa schody do prezbiterium i misę na wodę święconą wykonano z marmuru sławniowickiego, a podmurówkę z miejscowego wapienia triasowego. Między świątynią a OSP jest pomnik ofiar wojny z czerwonego, generalnie drobnoziarnistego piaskowca bogatego zwłaszcza w skalenie, także w kwarce i domieszkę miki oraz skał obcych o charakterze intraklastów. Ten typ piaskowca zwie się arkozą i wydobywany jest w Sudetach - w okolicy Nowej Rudy lub w Górach Kaczawskich. Skały takie tworzyły się na Śląsku we wczesnym permie (290 mln lat) lub wczesnym triasie (250 mln lat). Czerwona barwa i skład mineralogiczny sugerują powstanie w warunkach pustynnych, gorących i suchych. Postument pomnika jest z granitu strzegomskiego, a podejście z marmurów. Na skrzyżowaniu ul. ks. Klimasa i św. Marcina stoi pomnik 700. lecia wsi z drobnoziarnistego granitu śląskiego, przypuszczalnie strzelińskiego. Autokar zaparkujemy na placu przed kościołem. Głaz narzutowy (145x85x80 cm) to pochodzący ze Skandynawii prekambryjski, biało - szary granit z dużą ilością pegmatytu. Zawiera prawidłowe (prostokątne) kryształy białych skaleni i szary kwarc, przy braku widocznego biotytu. Lokalizacja: 20 m od posesji ul. św. Jacka 8 ( N; E), autokar można na krótko zaparkować na poboczu drogi. kąty opolskie Przed wojną funkcjonowało tu kilka cegielni, z których jedna działała też w okresie powojennym do lat 70. XX w. w oparciu o złoże iłu holoceńskiej (kilka tys. lat) terasy zalewowej rzeki Odry. Wyrobisko obecnie nie istnieje, budynki cegielni zachowały się częściowo przy samym końcu ul. Ceglanej. Dojazd tylko autem N; E. 18

21 OPIS PUNKTÓW GEOLOGICZNYCH Głaz narzutowy (110x70x50 cm) to pochodzący ze Skandynawii prekambryjski granit, mocno zwietrzały, toteż widać głównie najbardziej odporny na wietrzenie szary kwarc wystający ponad powierzchnię skały. Biały skaleń i czarny biotyt dostrzegalne rzadziej. Lokalizacja: skrzyżowanie ul. Kościelnej z Marcinka; autokar zaparkujemy na placu kościelnym. Jadąc szosą z Kątów do Choruli przejeżdżamy pod taśmociągiem. Ma on 9,6 km długości i służy przesyłaniu kredowego margla z kopalni Folwark do cementowni w Choruli. Margiel ten dodawany jest do wapienia w trakcie produkcji cementu. Kosorowice Ponor - strumień wpada tu do dobrze widocznej podziemnej szczeliny w wapieniu triasowym i biegnie dalej pod ziemią. Jest to spektakularny przykład częstego na Opolszczyźnie zjawiska raptownego znikania potoków i dowód istnienia rozległej sieci podziemnych naturalnych kanałów powstałych w efekcie rozpuszczania wapieni przez płynące wody (krasowienia). W danym przypadku potok płynący przez wieś jest ujęty w rury, ale 70 m przed ponorem staje się odsłonięty i taki pozostaje aż do końca. Według mieszkańców, w miejscu wlotu strumienia tworzą się od lat zapadliska, które wielokrotnie próbowano zasypać, ale bez trwałego skutku. Lokalizacja: nieopodal posesji ul. Borowa 6 ( N; E), zaparkujemy tylko auto. Kosorowice. Ponor Głaz narzutowy (100x60x130 cm) to pochodzący ze Skandynawii prekambryjski granit, tak zwietrzały i przybrudzony, że nie da się go dokładnie zbadać. Widać liczne cienkie żyły kwarcu przecinające skałę. Lokalizacja: przy posesji ul. Borowa 5. Naprzeciw posesji ul. Opolska 86 znajduje się pomnik powstańca śląskiego wykonany z granitu strzegomskiego i dwa granitowe głazy narzutowe nie przekraczające 1 m. Miedziana Malowniczy dom z wapienia triasowego przy ul. Wiejskiej 50A. Głaz narzutowy (120x100x140 cm) to pochodzący ze Skandynawii prekambryjski czerwonawy granit porfirowaty z widocznym szarym kwarcem, miką i różowymi skaleniami. Największe kryształy tych ostatnich dochodzą do 6,5 cm i mają prawidłowe (prostokątne) lub zaokrąglone kształty. Część z nich posiada obwódki białego skalenia. Lokalizacja: ul. Wiejska 68, przed OSP, jest miejsce na autokar. Nakło Kościół - zewnętrzne ściany świątyni wykonano z bloków wapienia triasowego. Szczególnie ciekawa jest młodsza część budowli, czyli przedsionek z płyt białego i lekko różowego, cienkoławicowego wapienia, złożonego głównie ze szczątków muszli, zawierającego także wyerodowane z dna morskiego kawałki innych wapieni (intraklasty). Wyjątkowo liczne i zróżnicowane są tu morskie skamieniałości. Oprócz dominujących członów Nakło. Kościół, kanały robaków morskich 19

22 OPIS PUNKTÓW GEOLOGICZNYCH i kawałków łodyg liliowca Dadocrinus oraz małży, widocznych zarówno w przekroju, jak i w całości (m.in. Myophoria), spotkać można łuski rybie, kości morskich gadów, ząb gada Nothosaurus. Pospolite są rozmaite kanały mieszkalne i żerowiskowe, w tym U-kształtne Rhizocorallium - kanały krewetek. Skamieniałości i typ skały wskazują, że są to dolne warstwy gogolińskie. Główny korpus świątyni jest starszy i zbudowany z lokalnego wapienia, o grubszych ławicach, z wieloma kawernami (pustkami). Są to zapewne osady najwyższych warstw środkowego wapienia muszlowego (tarnowickich). Koło kościoła znajduje się kilka prekambryjskich głazów narzutowych przyniesionych przez lądolód ze Skandynawii. Granit porfirowaty (180x120x115 cm) z prostokątnymi kryształami bladoróżowego skalenia do 4 cm tkwiącymi w gruboziarnistej masie kwarcu, skalenia i biotytu. Widać skupienie czarnego biotytu (szlir) i zwraca uwagę jego silne zwietrzenie względem reszty skały, wynikłe z faktu, iż minerał ten jest bardziej podatny na wietrzenie niż kwarc czy skaleń. Na górnej powierzchni kilka rys ślizgowych po wleczeniu głazu przez lądolód. Na kamieniu umieszczono tablicę pamiątkową. Obok (przy Kościelnej 16) leżą dwa granitognejsy (160x115x65 cm i 130x130x85 cm) o ukierunkowanym ułożeniu minerałów. Prostokątne kryształy bladoróżowego skalenia do 4 cm tkwią w gruboziarnistej masie kwarcowo - skaleniowo - biotytowej. Naprzeciwko stoi ładny dom z wapienia triasowego. Do wszystkich w/w obiektów jest dojście spod parkingu dla autokaru przed świątynią. Przywory Żwirownie. Kilka wyrobisk czynnych i parę zamkniętych między Miedzianą, Kosorowicami i Przyworami. Złoża piasku i żwiru związane są tu z Odrą (terasa nadzalewowa 10 m nad poziom koryta, powstała w czasie zlodowacenia Wisły), która choć obecnie oddalona o prawie 3 km, w przeszłości meandrowała na rozległym terenie deponując swój osad. Sporadycznie występują głazy narzutowe, które dostały się tu zapewne z rozmywania glin zwałowych, osadów wodnolodowcowych lub z osuwania się ze Przywory. Żwirownia, głazy narzutowe zboczy dolin. Wstęp do kopalni po uzyskaniu zezwolenia personelu, jednak i bez wstępu zobaczymy sporo materiału na poboczu i na odsypach żwiru. W głównej czynnej żwirowni nie widać profilu ściany, gdyż wyrobisko jest zalane wodą, a żwir wydobywa koparka z dna zbiornika. Na odkrywce Przywory 3, również częściowo zalanej, widać zapełźnięte ściany, bez świeżego profilu, a w osypisku jest pospółka (wymieszany piasek z otoczakami). Piasek żółty, gruboziarnisty, kwarcowy, a wśród otoczaków dominują formy dość małe, do 5 cm, skrajnie rzadkie są większe, do 10 cm. W 2011 r. małe fragmenty ścian można było także zobaczyć w nowo powstającym dole bliżej wsi Przywory. W razie uzyskania zgody na wejście na teren zakładów ciekawe obserwacje poczynimy przy stosach otoczaków i głazów posegregowanych wg wielkości. Wśród głazów przeważają czerwone granity. W miarę liczne są biało-czarne granity, czerwonawe porfiry, kwarcyty i gnejsy o kierunkowym ułożeniu minerałów (smugowane, soczewkowe). Spotyka się pojedyncze głazy zielonkawego gabra (skała magmowa, głębinowa, składem odpowiada bazaltom), zielonoczarnych amfibolitów, kwarcu z żył. Te wszystkie typy pochodzą ze Skandynawii lub dna Bałtyku i są wieku prekambryjskiego. Nierzadkie bryły brązowych i czarnych krzemieni i trochę rzadsze żółte, kredowe piaskowce kwarcowe lądolód przyniósł zapewne z Polski centralnej lub północnej, a bazalty (być może z rejonu Falmirowic) oraz incydentalne bloki wapieni triasowych lód porwał z opolskich odsłonięć leżących na północ od Przywor. Ciekawostką jest występowanie fragmentów skrzemieniałego drewna, choć jest tu ono incydentalne, znacznie rzadsze niż w okolicach Opola. Wśród drobniejszych otoczaków zdecydowanie dominuje kwarc, rzadszy jest krzemień, a bardzo rzadkie są czarne lidyty, piaskowce kredowe i materiał skandynawski. Uwagę 20