WIELKI PROBLEM DROBNIAKÓW

Transkrypt

1 WIELKI PROBLEM DROBNIAKÓW

2

3 WIELKI PROBLEM DROBNIAKÓW Thomas J. Sargent, François R. Velde Warszawa 2012

4 Tytuł oryginału: The Big Problem of Small Change Thomas J. Sargent, François R. Velde First published: 2001 by Princeton University Press Published by Princeton University Press, 41 William Street, Princeton, New Jersey In the United Kingdom: Princeton University Press, 3 Market Place, Woodstock Oxfordshire, OX20 1SY All Rights Reserved Wszystkie prawa zastrzeżone Wydanie polskie Kurhaus Publishing Kurhaus Media sp. z o.o. sp.k. Prawa do tłumaczenia Kurhaus Publishing Kurhaus Media sp. z o.o. sp.k. Wszelkie prawa zastrzeżone Projekt okładki: Dariusz Krupa Opracowanie typograficzne i łamanie: Marek Wójcik Tłumaczenie: Jacek Lang Konsultacja merytoryczna: dr Zbigniew Żółkiewski Opieka edytorska i korekta: Kurhaus Publishing Zdjęcie na okładce: East News (reprodukcja obrazu Poborcy podatków Marinusa van Reymerswale a z XVI w.) Fotografia Thomasa J. Sargenta na okładce: Frida Westholm (dzięki uprzejmości New York University) ISBN: Dobre ścieżki literatury: Kurhaus Publishing Kurhaus Media sp. z o.o. sp.k. Dział sprzedaży: kontakt@kurhauspublishing.com, tel ul. Postępu 15C, IV p., Warszawa Druk: Drukarnia Perfekt S.A., ul. Połczyńska 99, Warszawa

5 Pamięci Carla M. Cipolli (15 sierpnia września 2000)

6

7 Przedmowa Postanowiliśmy opisać wyniki naszych dążeń do ustalenia genezy zespołu zasad stosowanych obecnie przez banki centralne do zarządzania podażą monet i banknotów w państwie. Ponieważ zasady te pozwoliły rozwiązać powszechne i uporczywe problemy towarzyszące zarządzaniu systemem pieniężnym, dzięki podjętym badaniom uzyskaliśmy wiele wiadomości o ogólniejszych historycznych problemach monetarnych i fiskalnych, a także o kształtowaniu się ogólnych zasad, które w przekonaniu większości współcześnie żyjących specjalistów powinny być stosowane przy opracowywaniu polityki monetarnej. Obecnie niemal wszystkie rządy stosują zespół zasad normatywnych, regulując podaż monet i banknotów oraz ustalając ich wartość. Tak więc agencje rządowe odpowiadające za politykę monetarną ustalają cenę pieniądza, społeczeństwo natomiast decyduje, jak wiele ma go być w obiegu. Władze monetarne ustalają ceny, oferując zamianę banknotów i monet o różnych nominałach bez ograniczeń po stałych kursach (np. rząd amerykański w każdej chwili jest gotów kupić albo sprzedać ćwierćdolarówkę za pięć pięciocentówek). Dążąc do utrzymania pod kontrolą ogólnego wskaźnika cen towarów i usług, agencje odpowiadające za politykę monetarną ustalają również łączną liczbę emitowanych przez rząd banknotów i monet (wybierają wielkość po- 7

8 8 Przedmowa daży bazy monetarnej, czyli pieniądza M0). Nie decydują jednak, jak wiele jest w obiegu pieniędzy różnych nominałów. O ilościach poszczególnych nominałów bazy monetarnej decyduje społeczeństwo, wymieniając monety i banknoty z rządem. Obecnie monety i banknoty wszystkich nominałów są żetonami. O ich wartości nie decyduje bowiem papier czy metal, z których je wytworzono, lecz towary i usługi, które można w zamian za nie nabyć. Ten zespół zasad normatywnych stosowany do wyznaczania cen względnych oraz liczby monet i banknotów o różnych nominałach sprawdzał się doskonale przez ponad wiek. Jednakże do roku 1850, przez wiele stuleci, o strukturze nominałów monet decydowały zasady mniej wiarygodne. Rządy bowiem nie proponowały wymiany pewnego nominału na inny po stałych cenach, lecz o cenach poszczególnych nominałów decydował rynek; działo się to jednak w sposób budzący zaniepokojenie władz monetarnych. Przez stulecia decydenci polityczni ustalający zasady polityki monetarnej i kupcy narzekali na wahania zarówno liczby monet o różnych nominałach będących w obiegu, jak i ich cen względnych. Specjaliści od polityki monetarnej długo borykali się z tymi problemami, zanim ostatecznie, w połowie XIX wieku, przyjęli współczesny zespół zasad normatywnych. Tak pojawił się jeden z zasadniczych elementów obowiązującego obecnie systemu pieniądza fiat, a także poprzedzającego go parytetu złota. Prace nad książką rozpoczęły się po przeprowadzonej w sierpniu 1996 roku rozmowie autorów na temat początków koncepcji współczesnego zespołu zasad normatywnych. Carlo M. Cipolla opisał kiedyś historię problemów z systemem pieniężnym całe wieki prób i błędów w stosowaniu polityki monetarnej przed wprowadzeniem tego zbioru. Cipolla nie opisał jednak, jak go wymyślono. Thomas Sargent przypuszczał, że przed przyjęciem zespołu zasad normatywnych państwo prowadziło błędną politykę podaży drobnych monet, ponieważ decydenci polityczni posługiwali się złym modelem. Twórcy koncepcji zespołu zasad normatywnych wskazali lepszy model i tym samym położyli podwaliny pod lepszą politykę monetarną. Powołując się na wyniki badań prowadzonych przez An-

9 Przedmowa 9 gelę Redish (Redish 1990), François Velde oponował. Twierdził, że wprowadzenie w życie zespołu zasad normatywnych wymaga technologii, na której można polegać, trzeba bowiem produkować monety trudne do podrobienia. Przekonywał więc, że nie tyle nieznajomość dobrej teorii monetarnej, ile ograniczenia techniczne mogły być powodem problemów występujących w dziedzinie pieniężnej przed wdrożeniem zespołu zasad normatywnych. Powstawanie książki zaczęło się zatem od pytania, czy zespołu zasad normatywnych przez tak długi czas nie wprowadzono w życie z powodu kiepskiej teorii ekonomicznej czy też wskutek stosowania niewłaściwej technologii. Obecnie uważamy, że stało się tak z obu powodów. Ustaliliśmy, że sir Henry Slingsby proponował wprowadzenie zespołu zasad normatywnych bardzo wcześnie, bo już w 1661 roku. Jednocześnie jednak przekonaliśmy się, że Slingsby nie pracował w próżni, że musiał wiedzieć o koncepcjach działających wcześniej teoretyków oraz o przeprowadzanych eksperymentach monetarnych. Stwierdziliśmy również, że w zastosowaniu zaleceń przedstawionych przez Slingsby ego przeszkadzały poważne bariery techniczne. Odkryliśmy przy tym, jak koncepcje dotyczące podaży drobnych pieniędzy w znacznej mierze przyczyniły się do opracowania współczesnych doktryn monetarnych. Przystąpiliśmy do tego przedsięwzięcia jako współcześni ekonomiści specjalizujący się w problematyce monetarnej, których zainteresował przedstawiony przez Carla M. Cipollę opis problemów monetarnych z XIV i XV wieku (Cipolla 1956). Próbowaliśmy wytłumaczyć wymieniane przez Cipollę wydarzenia, do których doszło w renesansie we Florencji, stosując teorie monetarne opracowane w większości w latach osiemdziesiątych XX wieku. Gdy w procesie tworzenia własnego modelu wracaliśmy do opisu Cipolli, a także gdy obserwowaliśmy, co sugeruje nam nasz model, coraz bardziej docenialiśmy opis Cipolli oraz to, jak dokonany przez niego wybór faktów i przedstawione przez niego interpretacje odzwierciedlały współczesne teorie monetarne. Cipolla pisał jednak dużo wcześniej, niż opracowano współcze-

10 10 Przedmowa sne koncepcje. W późniejszej fazie naszych badań doszliśmy do tego, kim mogli być mistrzowie Cipolli autorzy komentarzy i odkrywcy działający bardzo dawno temu. Przytaczamy niektóre ich zdania w naszej książce. Nowatorstwo teorii monetarnych lat osiemdziesiątych XX wieku polega w dużym stopniu na tym, iż wyrażane są za pomocą języka formalnego. O nowatorstwie nie decydują same koncepcje. Częściowo opracowano je bowiem w trakcie procesu, który opisujemy w książce. sierpień 2001 roku

11 Spis treści Część I Problem i środek zaradczy 1. Wprowadzenie 19 Papier i złoto. Uporczywy problem drobnych pieniędzy. Model. Strona podażowa: mennica. Strona popytowa: posiadacz monety. Niedobory monet. Wyznaczanie ceny dobra konsumpcyjnego. Środki zaradcze. Historia. Układ rozdziałów książki. 2. Teoria 37 Przyjmowanie wartości monety na podstawie jej ciężaru lub nominału. Podstawowa teoria jednego nominału. Monety o różnych nominałach. Podaż. Popyt. Interakcje podaży i popytu. Ekonomia dopasowania przedziałów. Paradoksalna dynamika. Samoistny spadek wartości: zalew zagranicznych monet. Koszty i pokusy. Koszt utraconych korzyści. Kastylijski eksperyment operacji otwartego rynku. Operacje otwartego rynku w warunkach obowiązywania zespołu zasad normatywnych. Widoczny koszt utraconych korzyści. Zaufanie do rządu w sytuacji b i = Nasza filozofia historii 65 Historia a teoria. Wskazówki uzyskane dzięki naszemu modelowi. Środki zaradcze. Nasza wersja historii. 11

12 12 Spis treści Część II Idee i technologie 4. Technologia 75 Monety o niskich nominałach w średniowieczu. Siła nabywcza monet o niskich nominałach. Technologia średniowieczna: młot i stempel. Koszty produkcji i seniorat. Mechanizacja produkcji monet. Prasa śrubowa. Prasa walcowa. Inne wynalazki. Maszyna parowa. Fałszowanie, duplikowanie, imitowanie. Technologie i idee. 5. Średniowieczne koncepcje monet i pieniądza 99 Średniowieczni juryści opowiadają się za koncepcją, którą w XX wieku głosili Kenneth Arrow i Gerard Debreu. Romaniści i kanoniści. Wypracowanie koncepcji powszechnie przyjmowanej w średniowieczu. Źródła wykorzystywane przez romanistów i stosowane przez nich metody. Pieniądz w prawnej doktrynie pożyczek. Test w środowisku, w którym istnieje tylko jeden rodzaj monet. Wiele walut i nominałów. Różne nominały. Monety z różnych kruszców. Wahania kursów wymiany: przypadek stałej wielkości należności. Wiele jednostek rozliczeniowych. Demonetyzacja. Płatności zaległe a niewynikająca z wartości metalu wartość zewnętrzna monety (extrinseca). Kursy wymiany tendencje. Obniżka wartości monet przez zmniejszenie ilości kruszcu a reformy walutowe. Kwestia z dziedziny prawa publicznego: ustalanie stawki senioratu. Źródła wykorzystywane przez kanonistów. Obniżki wartości monet przez zmniejszanie ilości kruszcu a stawki senioratu. Uściślenia, wyjątki i odkrycia. Wczesne stwierdzenie o podwójnej zbieżności potrzeb. Romaniści usuwają sprzeczność. Spór kanonistów z romanistami w sprawie senioratu. Kolejny rozłam. Pomoc filozofów. Rysa się poszerza: obniżki wartości pieniądza przez zmniejszanie ilości kruszcu i/a finansowanie deficytu). Uwagi końcowe.

13 Spis treści Renesansowe teorie pieniądza 139 Poprzednicy Adama Smitha. Spłaty zobowiązań, zakres prawnego środka płatniczego i nominalizm. Dumoulin rewolucjonista. Wpływ koncepcji Dumoulina. Dumoulin konserwatysta. Pieniądz fiat. Pieniądz fiat w teorii: Butigella. Powrót kwestii podwójnej zbieżności potrzeb. Inne sformułowania. Pieniądz fiat w praktyce. Warunki istnienia pieniądza fiat zachowującego wartość. Niezbędne ograniczenia w przypadku pieniądza fiat. Ograniczony zakres prawnego środka płatniczego. Teoria ilościowa. Wnioski płynące z doświadczenia kastylijskiego: pieniądz fiat. Hiszpania: Juan de Mariana (rok 1609). Przewidywanie inflacji. Francja: Henri Poullain (rok 1612). Uwagi końcowe. Część III Endemiczne niedobory monet i naturalne eksperymenty 7. Tropy 167 Niedobory drobnych monet i głód kruszcu. Niedobory i zalewy monet. Pieniądze widma i jednostki rozliczeniowe. Swobodne bicie pieniądza. Dowody. 8. Niedobory monet w średniowieczu 177 Anglia. Francja. Braki monet w innych regionach Europy. Uwagi końcowe. 9. Średniowieczna Florencja 187 Burzliwy debiut dużych monet w Toskanii. Afera quattrini. Pieniądze widma jako prawny środek płatniczy i jednostki rozliczeniowe. Florenckie pieniądze widma: informacje szczegółowe. Uwagi końcowe. Dodatek A: równoważniki mennicze i ceny mennicy. Dodatek B: wskaźnik cen towarów we Florencji w XIV wieku. 10. Średniowieczna Wenecja 213 Cztery epizody. Piccolo i grosz w latach Zmiany jednostek rozliczeniowych. Srebro i złoto w latach

14 14 Spis treści Dostosowanie jednostek rozliczeniowych. Soldino i dukat w latach Przymiarki do pieniądza fiat. Torneselli w Grecji. Ekspansja w pobliżu Wenecji. Uwagi końcowe. Dodatek: równoważniki mennicze i ceny mennicy. 11. Rewolucja cenowa we Francji 243 Zmiany cen względnych jako inflacja. Zaburzenia struktury nominałów monet. Podaż: przesunięcia cen względnych metali. Popyt: braki monet w obrębie przedziałów. Anatomia pieniądza i inflacji. Rodzaje monet i jednostek rozliczeniowych. Cena dobra konsumpcyjnego. Podaż: ceny względne złota i srebra. Obniżanie wartości monet bitych z bilonu. Tajemnicze zmiany kursów wymiany. Dowody braków drobnych monet. Reakcje polityczne. Postrzeganie problemu przez władze. Jednostka rozliczeniowa a prawny środek płatniczy. Jednostki rozliczeniowe a handel międzynarodowy: targi lyońskie. Reforma z 1577 roku. Upadek reformy. Uwagi końcowe. Dodatek: równoważniki mennicze i ceny mennicy. 12. Pieniądze pełniące funkcję żetonów i pieniądze 277 oblężeniowe Systemy poprzedzające zespół zasad normatywnych. Średniowieczne żetony. Pieniądze oblężeniowe. Pieniądze żetonowe wymienialne na kruszcowe: wczesny eksperyment. Pierwsze przymiarki do zespołu zasad normatywnych. Część IV Środki zaradcze i skutki uboczne 13. Wiek miedzi 289 Monety bite z samej miedzi. Eksperymenty w licznych państwach. 14. Inflacja w Hiszpanii 293 Elementy zespołu zasad normatywnych. Eksperyment kastylijski. Manipulowanie pieniądzem. Przebijanie monet. Obniżanie wartości

15 Spis treści 15 monet. Teoria kastylijskich monet o charakterze żetonów. Poszerzenie zbioru używanych symboli. Różnorodne reżymy. Dalsza nauka: aspekty nieokreśloności. Dowody. Koniec eksperymentu z monetami o charakterze żetonów. Porównanie z inflacją panującą w czasie rewolucji francuskiej. Niezamierzone konsekwencje dla Szwecji. Uwagi końcowe. Dodatek: ilość pieniędzy znajdujących się w obiegu a ceny. 15. Podobne przypadki inflacji w Europie w XVII wieku 319 Francja: flirt z inflacją. Katalonia. Niemcy. Rosja. Imperium osmańskie. 16. Wielka Brytania powoli zmierza ku rozwiązaniu 327 System ze swobodnie wypuszczanymi żetonami i inne reżymy monetarne. Polityka leseferyzmu albo monopol: wahania w Wielkiej Brytanii. Monopol prywatny ( ). Leseferyzm. Doktryna Slingsby ego. Monopol władz. Wielka wymiana pieniędzy z roku System monetarny w okresie restauracji ( ). Kryzys. Model z monetami o wartości nominalnej przewyższającej wartość użytego metalu. Debata prowadzona przez Locke a i Lowndesa. Wielka wymiana pieniędzy. Locke: geniusz czy idiota? 17. Wielka Brytania, parytet złota i zespół 363 zasad normatywnych Przypadkowy wzorzec. Ustawy i pułapy. Gwinea a ustawy dotyczące prawnego środka płatniczego. Prognozy Newtona. Złoty pieniądz staje się jednostką rozliczeniową. Monety o ciężarze niższym od wynikającego z ich wartości nominalnej. Nie zważać na pensy. Wprowadzenie w życie zasady normatywnej. 18. Zwycięstwo zespołu zasad normatywnych 381 Niemiecka unia walutowa z roku System dwukruszcowy a parytet złota. System dwukruszcowy w kraju o małej gospodarce. System dwukruszcowy na świecie. Przejście na złoto. Stany Zjednoczone. Unia Łacińska. Gapowicze w uniach

16 16 Spis treści walutowych. Wydarzenie z 1873 roku. Wchodzi zespół zasad normatywnych, kulejąc. 19. Idee, programy polityki monetarnej i wyniki 399 Ewolucja koncepcji i instytucji. Nasza wersja historii. Eksperymenty. Najważniejsze zagadnienia. Przekonania i interesy. Jednostki rozliczeniowe i umowy nominalne. Drobne pieniądze a teoria monetarna. System izby walutowej, dolaryzacja i zespół zasad normatywnych. Rynki i rządy się uczą. Część V Formalne ujęcie teorii 20. Teoria drobnych pieniędzy o pełnej 417 zawartości kruszcu 21. Model 421 Produkcja. Produkcja dóbr konsumpcyjnych. Produkcja monet. Rząd. Sekwencja czasowa wydarzeń. Równowaga. Strategia analityczna. Problem przedsiębiorstwa. Konsekwencje warunków dotyczących zysków spekulacyjnych dla polityki monetarnej. Interpretacje wielkości σ i. Monety o pełnej zawartości kruszcu i o zawartości mniejszej od wynikającej z wartości nominalnej. Problem gospodarstwa domowego. 22. Niedobory monet: przyczyny i objawy 437 Przypadki równowagi, w których monet ani się nie przetapia, ani nie bije. Przypadek równowagi stacjonarnej, kiedy monet ani się nie wybija, ani nie przetapia. Niedobory monet o niskich nominałach. Niedobór drobnych monet, przy którym ani się ich nie wybija, ani nie przetapia. Stałe i przejściowe przypadki wzrostu wielkości ξ. Przykład logarytmiczny. Niedobory monet wywołują inflację. Braki drobnych pieniędzy wskutek wybijania monet o wysokich nominałach. Braki monet w następstwie przetapiania drobnych monet o pełnej zawartości kruszcu. Skutki paradoksalne i metody zaradcze.

17 Spis treści Rozwiązania wdrażane w celu wyeliminowania 457 braków monet System, w którym obowiązuje zespół zasad normatywnych. Warianty zespołu zasad normatywnych. Zespół zasad normatywnych bez wymienialności monet: doświadczenia kastylijskie. Pieniądz fiat. 24. Nasz model i nasza wersja historii 467 Słowniczek 471 Wykaz rycin 475 Wykaz tabel 477 Bibliografia 479 Indeks autorów 495