INWENTARYZACJA POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO SZLAKU JANA III SOBIESKIEGO W WOJEWÓDZTWACH LUBELSKIM, PODKARPACKIM I ŚWIĘTOKRZYSKIM

Transkrypt

1 INWENTARYZACJA POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO SZLAKU JANA III SOBIESKIEGO W WOJEWÓDZTWACH LUBELSKIM, PODKARPACKIM I ŚWIĘTOKRZYSKIM WÓLKA, HORYNIEC ZDRÓJ, KIELCE

2 2

3 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE 7 CZĘŚĆ I WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE 9 1. INFORMACJE OGÓLNE Gmina Gorzków Gmina Lubartów Gmina Ludwin Gmina i Miasto Łęczna Gmina Mełgiew Gmina Niemce Gmina Piaski Gmina Rybczewice Gmina Spiczyn Gmina Wólka INWENTERYZJACJA POTENCJAŁU GOSPDARCZEGO - PODMIOTY 36 GOSPODARCZE 2.1. Analiza struktury i dynamiki zmian liczby podmiotów gospodarczych w 36 latach Warunki prowadzenia biznesu Lokalizacja obszaru na komunikacyjnej mapie województwa Sieć komunikacyjna, gospodarka wodno-ściekowa, zaopatrzenie w 53 ciepło, energię i gaz Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii INWENTERYZACJA RYNEKU PRACY Zatrudnienie w latach Bezrobocie w latach Oferty pracy Zawody nadwyżkowe i deficytowe INWENTERYZACJA POTENCJAŁU TURYSTYCZNEGO Walory turystyczne obszaru na terenie Lubelszczyzny Turystyka jako sektor lokalnej gospodarki Infrastruktura oraz ruch turystyczny INWENTERYZACJA POTENCJAŁU ROLNICTWA Powierzchnia użytków rolnych Powierzchnia gospodarstw rolnych Produkcja rolnicza INWENTERYZACJA POTENCJAŁU LOKALNEGO SYSTEMU EDUKACJI Demograficzne uwarunkowania lokalnego systemu edukacji Infrastruktura i jakość edukacji wychowanie przedszkolne, edukacja 118 podstawowa i gimnazjalna 7. INWENTERYZACJA POTENCJAŁU TERENY INWESTYCYJNE INWETERYZACJA POTENCJAŁU INSTYTUCJI OTOCZENIA BIZNESU 132 3

4 CZĘŚĆ II WOJEWÓDZTWO PODKARPACIE UWARUNKOWANIA GEOGRAFICZNE WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE CHARAKTERYSTYKA 134 GOSPODARKI 11. INWENTARYZACJA POTENCJAŁU GMIN GMINA HORYNIEC-ZDRÓJ Informacje ogólne Dochody i wydatki samorządu gminy Gospodarka Pozostałe czynniki potencjału MIASTO I GMINA CIESZANÓW Informacje ogólne Dochody i wydatki samorządu gminy Gospodarka Pozostałe czynniki potencjału GMINA WIELKIE OCZY Informacje ogólne Dochody i wydatki samorządu gminy Gospodarka Pozostałe czynniki potencjału MIASTO LUBACZÓW Informacje ogólne Dochody i wydatki samorządu gminy Gospodarka Pozostałe czynniki potencjału GMINA LUBACZÓW Informacje ogólne Dochody i wydatki samorządu gminy Gospodarka Pozostałe czynniki potencjału GMINA STARY DZIKÓW Informacje ogólne Dochody i wydatki samorządu gminy Gospodarka Pozostałe czynniki potencjału GMINA WIĄZOWNICA Informacje ogólne Dochody i wydatki samorządu gminy Gospodarka Pozostałe czynniki potencjału GMINA JAROSŁAW Informacje ogólne Dochody i wydatki samorządu gminy Gospodarka Pozostałe czynniki potencjału 213 4

5 11.9 GMINA LASZKI Informacje ogólne Dochody i wydatki samorządu gminy Gospodarka Pozostałe czynniki potencjału GMINA SIENIAWA Informacje ogólne Dochody i wydatki samorządu gminy Gospodarka Pozostałe czynniki potencjału POTENCJAŁ OZE BADANYCH TERENÓW 234 CZĘŚĆ III WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE PUNKT WĘZŁOWY ZAGNAŃSK Charakterystyka punktu węzłowego Zagnańsk Gminy i otoczenie przyrodnicze Demografia Inwentaryzacja punktu węzłowego Zagnańsk pod kątem turystyki Walory naturalne i antropogeniczne Ocena atrakcyjności turystycznej Zagospodarowanie turystyczne Analiza ruchu turystycznego Inwentaryzacja punktu węzłowego Zagnańsk pod kątem 280 przedsiębiorczości i przetwórstwa 13.4 Inwentaryzacja punktu węzłowego Zagnańsk pod kątem edukacji PUNKT WĘZŁOWY CHĘCINY Charakterystyka punktu węzłowego Chęciny Gminy i otoczenie przyrodnicze Demografia Inwentaryzacja punktu węzłowego Chęciny pod kątem turystyki Walory naturalne i antropogeniczne Ocena atrakcyjności turystycznej Zagospodarowanie turystyczne Analiza ruchu turystycznego Inwentaryzacja punktu węzłowego Chęciny pod kątem 328 przedsiębiorczości i przetwórstwa 14.4 Inwentaryzacja punktu węzłowego Chęciny pod kątem edukacji INWENTARYZACJA PUNKTU WĘZŁOWEGO ZAGNAŃSK I CHĘCINY 333 POD KĄTEM OZE 15.1 Odnawialne źródła energii polityka energetyczna UE i Polska Odnawialne źródła energii podział i systematyka Kierunki i możliwości wykorzystania zasobów energii odnawialnej na 346 terenie Węzła Zagnańsk i Chęciny 16. PLANY ROZWOJU GMIN OKREŚLAJĄCE INWESTYCJE NA NAJBLIŻSZE 354 LATA W PUNKTACH WĘZŁOWYCH ZAGNAŃSK I CHĘCINY 5

6 17. PLANOWANE DZIAŁANIA DOTYCZĄCE ROZWOJU FIRM ORAZ PLANÓW WSPÓŁPRACY NA NAJBLIŻSZE LATA W PUNKTACH WĘZŁOWYCH ZAGNAŃSK I CHECINY 357 PODSUMOWANIE I WNIOSKI 367 BIBLIOGRAFIA, ŹRÓDŁA DANYCH 385 WYKAZ TABEL 388 WYKAZ RYCIN 393 6

7 WPROWADZENIE Niniejsze opracowanie stanowi jeden z komponentów projektu Szlak Jana III Sobieskiego parasolowym produktem rozwoju regionalnego Polski Wschodniej realizowanego przez Gminę Spiczyn, w partnerstwie z Gminą Wólka, Horyniec Zdrój, Cieszanów, Zagnańsk i Regionalnym Centrum Naukowo-Technologicznym w Kielcach. Jego zasadniczym celem jest dokonanie diagnozy sytuacji gospodarczej Szlaku Jana III Sobieskiego na terenie trzech województw lubelskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego w oparciu o sześć punktów węzłowych i gmin z nimi sąsiadujących po 10 gmin z terenu każdego województwa na podstawie danych zastanych. Odpowiada ona więc na pytanie: jaki obraz sytuacji gospodarczej wyłania się z analizy tych danych. Inwentaryzacja potencjału gospodarczego pozwoli zebrać i usystematyzować wiedzę na temat aktualnego stanu rozwoju przedmiotowych dziedzin gospodarki na terenach naznaczonych dziedzictwem Jana III Sobieskiego w 3 województwach (min. 10 gmin w każdym województwie). Stanowić będzie punkt wyjścia do opracowania rzetelnego dokumentu strategicznego, przewidzianego w ramach projektu. Będzie opracowana w formie elektronicznej i zamieszczona na portalu projektu. Będzie wskazywać tereny inwestycyjne Szlaku JIIIS pod kątem rozwoju przedmiotowych dziedzin gospodarki w oparciu o endogenne i egzogenne zasoby. Inwentaryzacja potencjału gospodarczego Szlaku Jana III Sobieskiego ma dostarczyć aktualnych i sprawdzonych danych źródłowych potrzebnych do wypracowania Strategii rozwoju Szlaku JIIIS w województwie lubelskim, podkarpackim, świętokrzyskim w oparciu o punkty węzłowe. Na potencjał gospodarczy gmin składają się przede wszystkim: aktywność zawodowa mieszkańców i poziom ich dochodów, lokalny rynek pracy, poziom i rodzaj przedsiębiorczości, jak również stan środowiska naturalnego, edukacji, odnawialnych źródeł energii. Potencjał gospodarczy decyduje o rozwoju ekonomicznym gminy czy regionu, warunkuje przemiany gospodarcze dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów, spożycia i in. wielkości ekonomicznych charakteryzujących gospodarkę od strony ilościowej (wzrost gospodarczy), jak również towarzyszące im zmiany o charakterze jakościowym. Odpowiedni potencjał gospodarczy wpływa na podwyższenie standardu życia, zwiększenie produkcji, lepszą sytuację socjalną, większe bezpieczeństwo publiczne. Przyjętą w opracowaniu metodą jest analiza danych zastanych (tzw. analiza desk research). Przy czym dane w niej wykorzystywane mają charakter niejednolity. Głównym źródłem informacji są dane statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego udostępnione w ramach Banku Danych Lokalnych. Można powiedzieć, że ich analiza stanowi pewien rdzeń analizy. Obraz, który się z nich wyłania jest uzupełniany o dodatkowe informacje czerpane z: analizy dokumentów urzędowych (w tym wyciągów z rejestrów instytucji publicznych), raportów analityczno-badawczych opisujących poszczególne sfery życia społeczno-gospodarczego w województwach lubelskim, podkarpackim i świętokrzyskim i poszczególnych gminach, a także dokumentów strategicznych gmin. W obszarach szczególnie trudnodostępnych dla badań realizowanych wskazaną powyżej metodą starano się pomocniczo korzystać z celowego przeszukiwania stron internetowych lub wykorzystywać informacje zawarte w lokalnych i regionalnych środkach masowego przekazu (w tym portalach internetowych). Spis najważniejszych źródeł wykorzystanych w niniejszej analizie zawarto w bibliografii. Zakres zawartości merytorycznej opracowania obejmuje przede wszystkim te obszary, które mają zasadnicze znaczenie dla obecnej sytuacji, ale także przyszłego rozwoju obszaru. A więc obok zasadniczych działów opisujących ogólną sytuację gospodarczą, m.in. struktury 7

8 podmiotów gospodarczych, czy też rynku pracy, analizowany był także stan lokalnej edukacji oraz turystyki. W obliczu dostępu do środków zewnętrznych w analizie położono także nacisk na realizowane przedsięwzięcia rozwojowe (m.in. przy wykorzystaniu środków UE). Opracowanie ma w znaczącej mierze charakter dynamiczny i porównawczy. Ukazuje nie tylko stan aktualny, lecz także dynamikę zmiany wartości danych wskaźników. Pozwala to wyodrębnić trendy jakie w analizowanych obszarach występowały w ostatnich latach. Zakres czasowy analizy nie jest w pełni jednorodny i różni się w zależności od poddawanego analizie obszaru. Wynika to z różnic w dostępności danych. W przeważającej mierze datami granicznymi analizy w ujęciu dynamicznym są lata 2004/2005 oraz 2009/2010 (choć zdarzają się od tego odstępstwa). Pierwsza granica została wyznaczona ze względu na wejście Polski do struktur Unii Europejskich i związany z tym szybki rozwój naszego kraju w wielu dziedzinach (będący wynikiem m.in. dostępności środków rozwojowych). Analiza dynamiczna może więc ukazywać (pośrednio) umiejętność wykorzystania tej szansy, jaka pojawiła się w ostatnich latach. Do analizy potencjału gospodarczego uzyskano dane z biuletynu informacji publicznej Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), danych publikowanych przez GUS, roczników statystycznych i innych danych z opisem źródła informacji pod każdym z zestawień. Krajowy rejestr urzędowy podmiotów gospodarki narodowej, zwany dalej rejestrem REGON prowadzony jest przez Prezesa GUS. Zasady prowadzenia rejestru REGON określają przepisy ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. Nr 88, poz. 439 z późniejszymi zmianami) oraz przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 lipca 1999 r. w sprawie sposobu i metodologii prowadzenia i aktualizacji rejestru podmiotów gospodarki narodowej w tym wzorów wniosków, ankiet i zaświadczeń oraz szczegółowych warunków i trybu współdziałania służb statystyki publicznej z innymi organami prowadzącymi rejestry i systemy informacyjne administracji publicznej (Dz. U. Nr 69, poz. 763 z późniejszymi zmianami). Informacje zbierane w rejestrze nie są danymi statystycznymi (art. 41 ust. 3 ustawy o statystyce publicznej), co oznacza, że są one - z określonymi wyjątkami - jawne i ogólnodostępne. Do rejestru REGON wpisywane są podmioty gospodarki narodowej, czyli osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą oraz zgłoszone przez jednostkę prawną jednostki lokalne. Rejestr REGON tworzony jest na podstawie informacji zgłaszanych przez podmioty gospodarki narodowej, które ustawowo zobowiązane są do wpisu do rejestru, a także do zgłaszania zmian cech objętych wpisem lub skreślenia z rejestru. Aktualność danych w rejestrze REGON w zasadniczym stopniu uzależniona jest od realizacji przez podmioty gospodarki narodowej ustawowego obowiązku składania wniosków o wpis do rejestru REGON oraz informowania o zachodzących zmianach. Potencjał gospodarczy na szlaku JIIIS tworzą osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (w tym prowadzące indywidualne gospodarstwa rolne), jednostki lokalne wyżej wymienionych podmiotów. W analizie są ujmowane następujące informacje o wyżej wymienionych podmiotach: nazwa i adres siedziby, forma prawna i forma własności, wykonywana działalność, w tym rodzaj przeważającej działalności, daty: powstania podmiotu, rozpoczęcia działalności, zawieszenia i wznowienia działalności, wpisu do ewidencji lub rejestru, zakończenia działalności albo skreślenia z ewidencji lub rejestru, wpisu oraz skreślenia z rejestru podmiotów, nazwa organu rejestrowego lub ewidencyjnego, nazwa rejestru (ewidencji) i nadany przez ten organ numer, przewidywana liczba pracujących. 8

9 1. INFORMACJE OGÓLNE CZĘŚĆ I WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE Województwo lubelskie, o łącznej powierzchni km2, jest trzecim co do wielkości województwem w Polsce. Usytuowane w południowo-wschodniej części kraju sąsiaduje od północy z województwami podlaskim i mazowieckim, od zachodu ze świętokrzyskim, a od południa z podkarpackim. Jego wschodnia granica z Białorusią i Ukrainą wyznacza jednocześnie wschodnią granicę Unii Europejskiej. Lubelszczyzna dzieli się na 213 gmin oraz 20 powiatów, w obrębie których znajduje się 4116 miejscowości wiejskich i 41 miast, z których 4 to miasta na prawach powiatu. Zgodnie z wymogami statystyki regionalnej Unii Europejskiej w województwie wydzielono 4 podregiony (NUTS III): bialskopodlaski, chełmsko-zamojski, puławski i lubelski. Według danych szacunkowych liczba ludności województwa lubelskiego na koniec 2010 roku wyniosła osób, w tym mężczyzn i kobiet na 100 mężczyzn przypadało 106 kobiet. Gęstość zaludnienia w województwie była stosunkowo niewielka, na 1 km2 przypadało 86 osób. W miastach zamieszkiwało 46,6% ludności. Gospodarka regionu opiera się na rolnictwie - Lubelskie, mając dobre warunki glebowoklimatyczne, jest krajowym liderem wielu upraw rolniczych i sadowniczych, m.in. chmielu, malin, porzeczek, truskawek. W ostatnich latach bardzo dynamicznie rozwija się produkcja i przetwórstwo zdrowej, certyfikowanej żywności, coraz większe znaczenie zyskują też uprawy roślin energetycznych. W przemyśle ważną rolę odgrywają sektory: budowlany - bazujący na lokalnych złożach wapienia, kredy, margla i piasku, drzewny i meblarski, wykorzystujący towarowe drzewostany lasów państwowych, wydobywczy z górnictwem węgla kamiennego oraz maszynowy z produkcją śmigłowców, traktorów, maszyn rolniczych i budowlanych. Region Lubelski to obszar atrakcyjny dla turystów lubiących aktywne formy wypoczynku, do których zachęcają tysiące kilometrów znakowanych szlaków pieszych, rowerowych, konnych oraz liczne ścieżki przyrodnicze w parkach narodowych i krajobrazowych. W centralnej części Lubelszczyzny, na wschód od Lublina położone są dwie sąsiadujące ze sobą gminy będące punktami węzłowymi w ramach Szlaku Jana III Sobieskiego i razem z sąsiadującymi gminami stanowią zupełnie odrębny subregion na terenie Lubelszczyzny, połączony wspólną historią i postacią Jana III Sobieskiego, którego bardzo dużą łączyło z tymi terenami. 10 gmin Gmina Gorzków, Lubartów, Ludwin, Łęczna, Mełgiew, Niemce, Piaski, Rybczewice, Spiczyn i Wólka, które poza wspólnymi granicami łączy wspólna historia położone są na terenie 5 powiatów: Mełgiew, Piaski i Rybczewice na terenie powiatu świdnickiego, Ludwin, Łęczna i Spiczyn łęczyńskiego, Lubartów lubartowskiego, Niemce i Wólka lubelskiego, a Gorzków na terenie powiatu krasnostawskiego. 9

10 Obszar subregionu zajmuje łącznie ponad 1113 km 2. Największymi gminami są Piaski, Lubartów i Niemce, a najmniejszymi Spiczyn, Łęczna i Wólka. Na terenie wszystkich gmin największy obszar stanowią użytki rolne i w większości są to gminy typowo rolnicze, poza gminą Łęczna na terenie której położone jest duże miasto powiatowe i gminą Lubartów, na której terenie ponad 36% powierzchni stanowią grunty leśne w znacznej części tworzące kompleks leśny Lasy Kozłowieckie. Tabela nr 1: Powierzchnia i struktura użytkowania gruntów Nazwa jednostki Powierzchnia (km 2 ) Użytki rolne (ha) Grunty leśne (ha) Inne tereny (ha) Gmina Gorzków 96, Gmina Lubartów 158, Gmina Ludwin 122, Gmina Łęczna 75, Gmina Mełgiew 94, Gmina Niemce 141, Gmina Piaski 169, Gmina Rybczewice 99, Gmina Spiczyn 83, Gmina Wólka 72, Łącznie 1113, Województwo Lubelskie 25122, % do woj. lubelskiego 4,43 4,87 3,02 2,86 Źródło: opracowanie własne, BDL GUS

11 Legenda: 1-Gorzków, 2-Lubartów, 3-Ludwin, 4-Łęczna, 5-Mełgiew, 6-Niemce, 7-Piaski, 8-Rybczewice, 9-Spiczyn, 10- Wólka Rycina nr 1: Powierzchnia obszaru Obszar punktów węzłowych i 8 gmin sąsiadujących zamieszkuje łącznie mieszkańców. Najwięcej na terenie gminy Łęczna z uwagi na duże miasto powiatowe, Lubartów - sąsiedztwo dużego miasta powiatowego oraz gminy Niemce sąsiedztwo największego miasta w regionie. Najmniejsza liczba mieszkańców występuje na terenie gminy Ludwin, Gorzków i Rybczewice oddalone od dużych miast i najważniejszych szlaków komunikacyjnych województwa. Średnia gęstość zaludnienia na 1 km 2 na całym terenie wynosi 91 osób i tylko w przypadku 4 gmin jest wyższa Łęczna, Wólka, Niemce i Mełgiew, a najniższa gęstość znacznie poniżej 50 osób występuje na terenie gmin Ludwin, Gorzków i Rybczewice. Średnia liczba kobiet w stosunku do liczby mężczyzn zamieszkujących teren subregionu wynosi 105 i tylko na terenie 4 gmin jest wyższa Gorzków, Piaski, Rybczewice i Lubartów, a najniższa jest w gminach Wólka, Spiczyn i Ludwin. Ludwin to jedyna gmina z pośród badanych, w której liczba kobiet jest mniejsza od liczby mężczyzn zamieszkujących gminę. Na obszarze 10 gmin łącznie występuje 217 sołectw, najwięcej w gminie Piaski i Niemce dwie największe gminy, a najmniej Rybczewice i Spiczyn. Tabela nr 2: Demografia Nazwa jednostki Liczba ludnoścludnienia Gęstość za- Kobiety na 100 Liczba sołectw mężczyzn Gmina Gorzków Gmina Lubartów Gmina Ludwin Gmina Łęczna Gmina Mełgiew Gmina Niemce

12 Gmina Piaski Gmina Rybczewice Gmina Spiczyn Gmina Wólka Łącznie średnia - 91 średnia Województwo Lubelskie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 2010 Legenda: 1-Gorzków, 2-Lubartów, 3-Ludwin, 4-Łęczna, 5-Mełgiew, 6-Niemce, 7-Piaski, 8-Rybczewice, 9-Spiczyn, 10- Wólka Ryc. nr 2: Liczba ludności We wszystkich 10 gminach znacznie ponad połowa mieszkańców jest w wieku produkcyjnym. Na 1000 mieszkańców gminy najwięcej pracujących jest w gminach Łęczna i Niemce, a najmniej w gminach Rybczewice i Gorzków. Tabela nr 3: Struktura wiekowa mieszkańców Nazwa jednostki Liczba w wieku przedprodukcyjnym Liczba w wieku produkcyjnym Liczba w wieku poprodukcyjnym Pracujący na 1000 ludności (bez rolników) Gmina Gorzków Gmina Lubartów Gmina Ludwin Gmina Łęczna Gmina Mełgiew Gmina Niemce Gmina Piaski

13 Gmina Rybczewice Gmina Spiczyn Gmina Wólka Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 2010 W przypadku wydatków ponoszonych przez samorządu na 1 mieszkańca najwyższe występują w gminach Lubartów i Ludwin, a najniższe w gminach Gorzków i Niemce, natomiast po stronie dochodów najwyższe dochody występują w gminach Lubartów i Ludwin, a najniższe w gminach Gorzków i Mełgiew. Tylko w jednej gminie Niemce wysokość dochodów przewyższyła wysokość wydatków, w pozostałych gminach wydatki były wyższe od dochodów. Z kolei najwyższe dochody wystąpiły w budżecie gmin Łęczna i Niemce, a najniższe w gminach Rybczewice i Gorzków. Podobnie w przypadku wydatków, najwyższe wystąpiły w gminach Łęczna i Niemce, a najniższe w gminach Rybczewice i Gorzków. Tabela nr 4: Dochody i wydatki budżetu Nazwa jednostki Dochody budżetu tys zł Dochody na 1 mieszkańca zł Wydatki budżetu tys zł Wydatki na 1 mieszkańca zł Gmina Gorzków 8 614, , , ,78 Gmina Lubartów , , , ,66 Gmina Ludwin , , , ,25 Gmina Łęczna , , , ,13 Gmina Mełgiew , , , ,17 Gmina Niemce , , , ,0 Gmina Piaski , , , ,05 Gmina Rybczewice , , , ,70 Gmina Spiczyn , , , ,43 Gmina Wólka , , , ,93 Województwo Lubelskie ,0 349, ,0 356,04 Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 2010 Struktura wydatków w poszczególnych gminach przedstawia się bardzo interesująco. Najwyższe wydatki w każdym budżecie ponoszone są na oświatę i wychowanie: najwyższe w gminach Mełgiew i Spiczyn, a najniższe w gminach Ludwin i Lubartów. Duża część środków budżetu wydawana była na zadania z zakresu polityki społecznej najwięcej w Rybczewicach i Spiczynie, a najmniej w Łęcznej i Lubartowie. Natomiast po stronie dochodów największa część budżetów gmin to dochody z podatku dochodowego od osób prawnych i fizycznych: najwyższe w gminach Ludwin i Niemce, a najniższe w gminie Gorzków i Rybczewice. 13

14 Tabela nr 5: Struktura wydatków i dochodów Nazwa Wydatki Dochody inwestycyjne wycho- społecz- oświata i polityka tyś zł wanie na gospodarka mieszkaniowa subwencja oświatowa zł. z podatku od os. prawnych i fizycznych z podatku od os. fizycznych środki z UE tyś Gmina Gorzków 21% 35% 14% 1% 1839,4 18% 5% 0 Gmina Lubartów 42% 25% 12% 0,2% 5768,0 22% 8% 0 Gmina Ludwin 19% 32% 17% 0,1% 3554,2 45% 6% 0 Gmina Łęczna 28% 40% 13% 1% 14104,8 37% 22% 719,0 Gmina Mełgiew 27% 46% 17% ,1 30% 13% 172,8 Gmina Niemce 21% 41% 19% 0,1% 11472,3 41% 19% 11,7 Gmina Piaski 22% 36% 18% 0,02% 6868,9 22% 8% 0 Gmina Rybczewice 14% 33% 27% 0,5% 2213,6 16% 4% 0 Gmina Spiczyn 12% 43% 22% 0,5% 3687,8 19% 7% 465,0 Gmina Wólka 19% 33% 16% 2% 4643,4 30% 14% 55,3 Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 2010 GMINA GORZKÓW Źródło:

15 Gmina Gorzków geograficznie położona jest na terenie Wyniosłości Giełczewskiej (będącej częścią Wyżyny Lubelskiej). Ze względu na duże różnice wysokości obszar ten bywa nazywany Małymi Bieszczadami. Najwyższe wzniesienia to wzgórza o wysokości: 295 m n.p.m. przy trasie Chorupnik Rudnik. Położona jest na terenie powiatu krasnostawskiego. Graniczy z gminami: od północy Łopiennik Górny, od wschodu Krasnystaw i Izbica, od południa Rudnik i Żółkiewka i od zachodu Rybczewice. Należą do niej 23 sołectwa: Antoniówka, Baranica, Bobrowe, Bogusław, Borów, Borów- Kolonia, Borsuk, Chorupnik, Chorupnik- Kolonia, Czysta Dębina, Czysta Dębina- Kolonia, Felicjan, Gorzków, Gorzków Osada, Gorzków Wieś, Góry, Olesin, Orchowiec, Piaski Szlacheckie, Widniówka, Wielkopole, Wielobycz, Wiśniów, Zamostek. Na koniec 2011 r. gminę zamieszkiwały osoby, a gęstość zaludnienia wyniosła 39 osób na km 2. Na 100 mężczyzn przypada 115 kobiet. Teren jest słabo zurbanizowany i o niskim potencjale sieci osadniczej. Na terenie gminy znajduje się 24 miejscowości, wśród których dominują miejscowości poniżej 200 mieszkańców. Cechą charakterystyczną jest skupienie zabudowy wzdłuż rzeki Żółkiewki oraz traktów komunikacyjnych, co przyczyniło się do pasmowego układu jednostek osadniczych. Ośrodkiem centralnym jest Gorzków Osada, który zachował charakter małego miasteczka, zarówno w układzie przestrzennym, jak i pełnionych funkcjach. Powierzchnia gminy wynosi 96,44 km 2, natomiast powierzchnia użytków rolnych to 7958 ha, co stanowi 82,52% ogólnej powierzchni gminy, 10% stanowią użytki leśne. Urozmaicenie rzeźby terenu gminy ściśle powiązane jest z występowaniem pokrywy lessowej. Charakterystycznymi formami są tu rozcięcia erozyjne wąwozy i suche dolinki. Urozmaicona rzeźba wpływa korzystnie na walory krajobrazowe, stanowi jednak duży problem przy produkcji rolnej. Występują tu gleby wytworzone na lessach charakterystyczne dla wyżyny lubelskiej, z pośród których decydująca rolę odgrywają gleby brunatnoziemne. Pokrywają one wierzchowiny oraz zbocza, natomiast w dolinach rzecznych występują gleby torfowe lub torfowo-mułowe zajmujące niewielką powierzchnię, na których zlokalizowane są głównie łąki i pastwiska. Dochody i wydatki budżetu Gminy Gorzków w 2010 r. Dochody ogółem: 8 614,00 tys zł, w tym: - na zadania oświatowe 1 839,4 tys zł - subwencja ogólna 3 826,1 tys zł - dotacje celowe 2 760, 6 tys zł - dochody własne 2 027,2 tys zł. - dochody na 1 mieszkańca gminy: 2 215,53 zł Wydatki ogółem: 8 801,6 tys zł, w tym: - wydatki majątkowe 1 811,6 tys zł - w tym wydatki inwestycyjne 1 811,6 tys zł - wydatki bieżące 6 989,9 tys zł - w tym wynagrodzenia 3 087,2 tys zł - wydatki na 1 mieszkańca gminy 2 263,78 zł. W gminie Gorzków 100% wydatków majątkowych przeznaczono na wydatki inwestycyjne. Wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 21% wydatków ogółem w budżecie gminy. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły w % ogółu wydatków budżetu, natomiast wydatki na pomoc społeczną i pozostałe zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły 14% wydatków budżetu gminy. Subwencja oświatowa w gminie wyniosła 1 839,4 zł, natomiast wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w 2010 r. wyniosły ,88 zł, a na gospodarkę mieszkaniową stanowiły 1% ogółu wydatków budżetu.. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowiły 18% ogółu dochodów budżetu gminy, natomiast dochody z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych 15

16 wyniosły 5% ogółu dochodów budżetu gminy. W 2010 r. Gmina Gorzków nie pozyskała środków z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych. GMINA LUBARTÓW Źródło: Gmina Lubartów położona jest w północno wschodniej części województwa lubelskiego na terenie powiatu lubartowskiego, w odległości ok. 20 km od Lublina. Bezpośrednio graniczy z siedmioma innymi gminami, do których należą: od południa z gminami Spiczyn i Niemce; od zachodu z gminą Kamionka; od północy z gminami Firlej i Ostrówek; od wschodu z gminami Niedźwiada i Serniki. Gmina Lubartów jest gminą wiejską, otaczającą miasto Lubartów pierścieniem o szerokości od 3 do 10 km. Pod względem wielkości zajmowanego obszaru zaliczana jest do większych tego typu jednostek administracyjnych w województwie lubelskim - zajmuje obszar ha, co stanowi 2,5% powierzchni całego województwa. Pod względem położenia fizyczno geograficznego zlokalizowana jest ona we wschodniej części Równiny Lubartowskiej, mezoregionu Niziny Południowopodlaskiej. Krajobraz jest dość zróżnicowany: wschodnią część stanowi dolina Wieprza z łąkami, pastwiskami i zadrzewieniem łęgowym. Natomiast środkową i zachodnią część to bezleśna równina z wyraźnymi pozostałościami działalności lodowca. Na południu zlokalizowany jest kompleks Lasów Kozłowieckich, które zajmują ok. 1/3 powierzchni gminy. Na koniec 2011 r. gminę zamieszkiwał osób, a gęstość zaludnienia wyniosła 68 osób na km 2. Na 100 mężczyzn przypada 106 kobiet Na terenie gminy Lubartów zlokalizowane są 23 sołectwa i 26 miejscowości wiejskich: Annobór, Annobór Kolonia, Brzeziny, Baranówka, Chlewiska, Lisów, Łucka, Łucka Kolonia, Majdan Kozłowiecki, Mieczysławka, Nowodwór, Nowodwór Piaski, Rokitno, Skrobów, Skrobów Kolonia, Szczekarków, Trójnia, Trzciniec, Wandzin, Wincentów, Wola Lisowska, Wola Mieczysławska, Wólka Rokicka, Wólka Rokicka Kolonia. Powierzchnia gminy wynosi 158,70 km 2. Struktura użytków rolnych wykazuje proporcje charakterystyczne dla gmin wiejskich, gdzie głównym zajęciem ludności jest rolnictwo. Ogólna po- 16

17 wierzchnia gruntów rolnych na terenie gminy wynosiła ha, natomiast samych użytków rolnych ha, co stanowi 51,87% ogólnej powierzchni gminy. Powierzchnia gruntów leśnych wynosi 5997 ha. Część z nich należy do największego kompleksu leśnego w powiecie, Lasów Kozłowieckich, których całkowita powierzchnia wynosi ha. Teren gminy charakteryzuje się zdecydowaną przewagą osadów lodowcowych, wodno lodowcowych i wodnych, które były podstawą tworzenia się ubogich gleb. Zasadniczy wpływ na ukształtowanie dzisiejszej rzeźby terenu miał czwartorzęd. Cały obszar gminy znalazł się w zasięgu zlodowacenia, które zatrzymało się na krawędzi Wyżyny Lubelskiej (okolice Ciecierzyna). W okresie tym miały miejsce silne procesy niszniszczące związane z oddziaływaniem lodowca. Następowało obniżenie wyniesień, łagodzenie stoków, a także wypełnianie obniżeń. Tworzyły się również wydmy piaskowe, które aktualnie są podstawą funkcjonowania lokalnych kopalni piasku, następowała również akumulacja osadów rzecznych w dolinach i obniżeniach terenu. Dochody i wydatki budżetu Gminy Lubartów w 2010 r. Dochody ogółem: ,30 tys zł, w tym: - na zadania oświatowe 5 768,0 tys zł - subwencja ogólna 9 096,0 tys zł - dotacje celowe 6 512,9 tys zł - dochody własne ,4 tys zł. - dochody na 1 mieszkańca gminy: 3 152,50 zł Wydatki ogółem: ,2 tys zł, w tym: - wydatki majątkowe ,4 tys zł - w tym wydatki inwestycyjne ,4 tys zł - wydatki bieżące ,8 tys zł - w tym wynagrodzenia 8 628,8 tys zł - wydatki na 1 mieszkańca gminy 4 290,66 zł. W gminie Lubartów 100% wydatków majątkowych przeznaczono na wydatki inwestycyjne. Wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 42% wydatków ogółem w budżecie gminy. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły w % ogółu wydatków budżetu, natomiast wydatki na pomoc społeczną i pozostałe zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły 12% wydatków budżetu gminy. Subwencja oświatowa w gminie wyniosła 5 768,0 zł, natomiast wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w 2010 r. wyniosły ,36 zł, a na gospodarkę mieszkaniową stanowiły 0,2% ogółu wydatków budżetu. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowiły 22% ogółu dochodów budżetu gminy, natomiast dochody z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych wyniosły 8% ogółu dochodów budżetu gminy. W 2010 r. Gmina Lubartów nie pozyskała środków z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych. 17

18 GMINA LUDWIN Źródło: Źródło: Gmina Ludwin położona jest w centralnej części województwa lubelskiego, na wschód od stolicy województwa Lublina. Relatywnie bliskie położenie od dużego ośrodka miejskiego od 25 do 50 km od Lublina ma swoje zalety, gdyż znaczna część mieszkańców Ludwina może skutecznie poszukiwać pracy w tym mieście. Warto wspomnieć również o bliskości Łęcznej, w której rozwinięty przemysł wydobywczy i usługi zapewniają mieszkańcom Gminy możliwość pracy zarobkowej. Gmina graniczy z następującymi jednostkami terytorialnymi gminami Spiczyn, Łęczna, 18

19 Puchaczów, Cyców (pow. łęczyński), Urszulin (pow. włodawski), Uścimów (pow. lubartowski), Sosnowica (pow. parczewski). Gmina charakteryzuje się dość dużym zróżnicowaniem szaty roślinnej. Zachodnia część gminy (tj. część na zachód od Kanału Wieprz-Krzna) znacznie różni się od części wschodniej zarówno pod względem urzeźbienia, hydrografii, pokrywy glebowej jak i charakteru roślinności. Najbardziej cenne fragmenty środowiska przyrodniczego tej gminy (część północnowschodnia) objęto ochroną jako park krajobrazowy. Są tutaj położone: rezerwat przyrody Jezioro Brzeziczno, a także rezerwaty projektowane Uściwierz, Jezioro Łukietek. Na omawianym terenie występuje 40 gatunków roślin objętych ochroną prawną lub rzadkich w skali kraju bądź regionu. Obszar Gminy można zaliczyć do najbardziej różnorodnych jeśli chodzi o bogactwo fauny chronionej i zagrożonej wyginięciem. Wprawdzie tylko północno-wschodnia część z najcenniejszymi jeziorami jest objęta ochroną przez utworzenie Parku Krajobrazowego Pojezierze Łęczyńskie oraz otuliny Parku, ale i pozostałe obszary, w tym i nie objęte ochroną, są atrakcyjnymi miejscami bytowania zwierząt chronionych. To gatunki zagrożone wyginięciem na innych obszarach kraju znajdują tutaj ostoje w bogatym i różnorodnym środowisku związanym szczególnie z ekosystemami wodnymi. Na koniec 2011 r. gminę zamieszkiwał 5235 osób, a gęstość zaludnienia wyniosła 42 osób na km 2. Na 100 mężczyzn przypada 98 kobiet. N a ternie gminy znajdują się 22 miejscowości oraz 21 sołectw: Czarny Las, Dąbrowa, Dratów, Dratów-Kolonia, Grądy, Jagodno, Kaniwola, Kobyłki, Kocia Góra, Krzczeń, Ludwin, Ludwin-Kolonia, Piaseczno, Rogóźno, Rozpłucie Drugie, Rozpłucie Pierwsze, Radzic Stary, Uciekajka, Zezulin Drugi, Zezulin Niższy, Zezulin Pierwszy. Powierzchnia gminy wynosi 122,16 km 2, natomiast powierzchnia użytków rolnych to 8440 ha, co stanowi 69,08% ogólnej powierzchni gminy. Występują tutaj pokłady węgla kamiennego będące w eksploatacji przez firmę Lubelski Węgiel Bogdanka. Z działalnością górniczą KWK Bogdanka wiążą się z jednej strony szkody górnicze, z drugiej zaś znaczne, dodatkowe wpływy do budżetu. gmina planuje, wraz z firmą Lubelski Węgiel Bogdanka zrealizować składowisko skały dołowej, składowiska skały dołowej z KWK Bogdanka, z późniejszym potencjalnym wykorzystaniem go do celów sportowo rekreacyjnych, w ścisłym nawiązaniu do planów budowy zbiornika retencyjnego Szczecin. Brak jest natomiast na terenie Gminy zarejestrowanych kopalni piasku. Obszar Gminy oznacza się przewagą nieleśnych zbiorowisk antropogenicznych i półnaturalnych, to znaczy łąk i pastwisk. Zbiorowiska te zajmują około 17,61 % jej powierzchni. Lasy obejmują 16,44 % powierzchni Ludwina i tworzą 5 zwartych kompleksów (w miejscowościach: Ludwin, Jagodno, Rozpłucie Drugie, Uciekajka oraz Rogóźno), z których największy położony jest pomiędzy jeziorami Piaseczno i Rogóźno. Stanowi on mozaikę boru mieszanego, grądu oraz niewielkich fragmentów dąbrowy świetlistej. Występują tu głównie dęby szypułkowy i bezszypułkowy oraz sosna, a także grab, brzoza brodawkowata i osika. Głównymi siedliskowymi typami lasu są: las mieszany świeży, bór mieszany świeży oraz bór świeży. W roku 1990 decyzją Rady Ministrów powołano Poleski Park Narodowy. Na terenie Gminy Ludwin usytuowany jest jego niewielki fragment, znajduje się na terenach łąk wsi Jagodno. Obszary Poleskiego Parku Narodowego stanowią centralną część Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie utworzonego w 2002 r. Na terenie gminy znajdują się jeziora: 1. Piaseczno 84,7ha, 2. Bikcze 85,0 ha, 3. Łukcze - 57 ha, 4. Brzeziczno - 7,5 ha, 5. Łukietek - 3,9 ha 6. Zbiornik Krzczeń ha, 19

20 7. Zagłębocze - 59,0 ha 8. Rogóźno 56,8 ha Dochody i wydatki budżetu Gminy Ludwin w 2010 r. Dochody ogółem: ,90 tys zł, w tym: - na zadania oświatowe 3 554,2 tys zł - subwencja ogólna 4 262,2 tys zł - dotacje celowe 3 037,5 tys zł - dochody własne 7 969,2 tys zł. - dochody na 1 mieszkańca gminy: 2 988,04 zł Wydatki ogółem: ,8 tys zł, w tym: - wydatki majątkowe 3 412,3 tys zł - w tym wydatki inwestycyjne 3 412,3 tys zł - wydatki bieżące ,5 tys zł - w tym wynagrodzenia 6 214,0 tys zł - wydatki na 1 mieszkańca gminy 3 432,25 zł. W gminie Ludwin 100% wydatków majątkowych przeznaczono na wydatki inwestycyjne. Wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 19% wydatków ogółem w budżecie gminy. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły w % ogółu wydatków budżetu, natomiast wydatki na pomoc społeczną i pozostałe zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły 17% wydatków budżetu gminy. Subwencja oświatowa w gminie wyniosła 3 554,2 zł, natomiast wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w 2010 r. wyniosły ,38 zł, a na gospodarkę mieszkaniową stanowiły 0,1% ogółu wydatków budżetu. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowiły 45% ogółu dochodów budżetu gminy, natomiast dochody z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych wyniosły 6% ogółu dochodów budżetu gminy. W 2010 r. Gmina Ludwin nie pozyskała środków z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych. GMINA ŁĘCZNA Źródło: 20

21 Źródło: Źródło: Gmina miejsko-wiejska Łęczna usytuowana jest 22 kilometry na wschód od Lublina. Jej starsza cześć jest położona na wysokiej skarpie, w widłach rzek Wieprza i Świnki. 20% terytorium gminy znajduje sie w granicach Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego. W gminie znajduje sie północno-zachodnia cześć Parku obejmująca przełomowy odcinek doliny, tzw. łęczyński przełom Wieprza. Jest to jeden z najpiękniejszych widokowo terenów, wyjątkowy w całym regionie lubelskim. Dalsze 30% terytorium gminy stanowią tereny strefy ochronnej Parku. Gmina Łęczna położona jest w obszarze aglomeracji lubelskiej, w bezpośrednim zasięgu miasta Lublina, co nadaje gminie charakter położenia w strefie podmiejskiej. Miasto Łęczna, siedziba Gminy i Powiatu, stanowi węzłowy ośrodek urbanizacji w kierunku północnowschodnim związany z następującymi funkcjami: rozwojem zaplecza mieszkaniowo-usługowego górnictwa w Lubelskim Zagłębiu Węglowym; rozwojem obsługi Powiatu; rozwojem funkcji turystyczno-wypoczynkowych środkowej doliny Wieprza i południowo-zachodniej części Pojezierza Łęczyńsko Włodawskiego. Na koniec 2011 r. gminę zamieszkiwały osoby, a gęstość zaludnienia wyniosła 327 osób na km 2. Na 100 mężczyzn przypada 105 kobiet Na terenie gminy Lubartów zlokalizowane są 16 sołectwa i 18 miejscowości. Powierzchnia Gminy Łęczna wynosi 75,14 km2, w tym miasto Łęczna zajmuje 19 km2, zaś wchodzące w jej skład wsie 55,9 km2. W strukturze powierzchni miasta tereny osiedlowe stanowią około 14%, użytki rolne (6131 ha) ponad 81,59%, lasy i zadrzewienia 3,3%, wody 2,2%. W zago- 21

22 spodarowaniu przestrzennym miasta tereny przemysłu, składów i baz zajmują 11 ha, pod usługami znajduje sie niewiele więcej niż 20 ha. Na terenie miasta Łęczna zabudowa intensywna i niska (zagrodowa i jednorodzinna) zajmują porównywalne obszary. W strukturze zasobów mieszkaniowych zdecydowanie jednak przeważa zabudowa wielorodzinna, w której zamieszkuje około 90% mieszkańców miasta tj. około 19,6 tys. osób. Na terenie wsi należących do Gminy Łęczna dominuje zabudowa zagrodowa i jednorodzinna. Przez teren Gminy przepływa rzeka Wieprz, która w okolicach Łęcznej od Ciechanek Łańcuchowskich do Spiczyna dokonuje przełomu przez Łęczyński Guz Kredowy; przełom Wieprza uznany został za jeden z najpiękniejszych zakątków krajobrazowych Lubelszczyzny. W Łęcznej do przełomowego odcinka Wieprza uchodzi od wschodu rzeka Świnka, a w rejonie Zakrzowa od zachodu rzeka Stawek. Gleby Gminy zostały wykształcone z utworów lessowych zwykłych i ilastych. W strefie krawędziowej obu dolin są zagrożone w średnim stopniu erozją wodna. Gleby Gminy zaliczane są do urodzajnych. Na terenach podmokłych występują gleby bagienne, a w dolinach rzek mady. Na podłożu skał wapiennych wytworzyły sie redziny, a na podłożu lessowym czarnoziemy. Na terenie Gminy znajduje się czwarta część Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego o powierzchni 6261 ha, którego plan ochrony zakłada zachowanie różnorodnych rzadkich gatunków flory, m.in. wiśni karłowej i zawilca oraz i fauny, m.in. bobra europejskiego i niektórych gatunków ptaków oraz rozciągające się rozległym pasem wzdłuż Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego i Parku Krajobrazowego Pojezierze Łęczyńskie Otuliny Parków Krajobrazowych. Gmina wchodzi w skład Miedzynarodowego Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie, którego terytorium niemal w całości objęte zostało specjalną ochroną przyrod. Dochody i wydatki budżetu Gminy Łęczna w 2010 r. Dochody ogółem: ,1 tys zł, w tym: - na zadania oświatowe ,8 tys zł - subwencja ogólna ,0 tys zł - dotacje celowe ,8 tys zł - dochody własne ,3 tys zł. - dochody na 1 mieszkańca gminy: 2 327,99 zł Wydatki ogółem: ,2 tys zł, w tym: - wydatki majątkowe ,6 tys zł - w tym wydatki inwestycyjne ,6 tys zł - wydatki bieżące ,7 tys zł - w tym wynagrodzenia ,9 tys zł - wydatki na 1 mieszkańca gminy 2 647,13 zł. W Gminie Łęczna 100% wydatków majątkowych przeznaczono na wydatki inwestycyjne. Wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 28% wydatków ogółem w budżecie gminy. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły w % ogółu wydatków budżetu, natomiast wydatki na pomoc społeczną i pozostałe zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły 13% wydatków budżetu gminy. Subwencja oświatowa w gminie wyniosła ,8 zł, natomiast wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w 2010 r. wyniosły ,82 zł, a na gospodarkę mieszkaniową stanowiły 1% ogółu wydatków budżetu. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowiły 37% ogółu dochodów budżetu gminy, natomiast dochody z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych wyniosły 22% ogółu dochodów budżetu gminy. W 2010 r. Gmina Łęczna pozyskała 719,0 tys zł z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych. 22

23 GMINA MEŁGIEW Źródło: Gmina Mełgiew jest gminą wiejskich położoną w centralnej części województwa lubelskiego. Położona jest w północnej części powiatu świdnickiego i graniczy z: miastem Świdnik, gminą Piaski (powiat świdnicki), gminą Wólka (powiat lubelski), gminą Łęczna i Milejów (powiat łęczyński). Położona jest na stokach kilku rozległych wzgórz otoczonych lasami. Przez jej środek, z południa na północ, doliną podmokłych łąk płynie rzeka Stawka-Stoki, zwana także Mełgiewką, dopływ Wieprza. Przez gminę przebiegają dwa ważne szlaki komunikacyjne: Lublin Zamość Lwów oraz Lublin Dorohusk Kijów. Na koniec 2011 r. gminę zamieszkiwało 9057 osób, a gęstość zaludnienia wyniosła 95 osób na km 2. Na 100 mężczyzn przypada 105 kobiet. Siedzibą władz samorządowych jest miejscowość Mełgiew. Administracyjnie Gmina obejmuje 21 sołectw i 18 miejscowości: Dominów, Franciszków, Jacków, Janowice, Janówek, Józefów, Krępiec, Krzesimów, Lubieniec, Mełgiew, Minkowice, Minkowice Kolonia, Nowy Krępiec, Piotrówek Pierwszy, Podzamcze, Trzeciaków, Trzeszkowice i Żurawniki. 23

24 Gmina zajmuje obszar 94,85 km 2, co stanowi 20,39% powiatu świdnickiego, w tym powierzchnia użytków rolnych wynosi 7274 ha, co stanowi 76,69% powierzchni gminy. Grunty zabudowane lub przeznaczone pod zabudowę stanowią 268 ha. Tereny przemysłowe zajmują 15 ha, tereny rekreacyjno-wypoczynkowe stanowią 7 ha, tereny przeznaczone pod komunikację, drogi i koleje to 257 ha. Wiodącą rolę w budowie geologicznej gminy wiodą utwory czwartorzędowe oraz utwory węglanowe kredy. Gleby w obrębie gminy Mełgiew wykształciły się głównie na utworach pyłowatych, przypominających lessy właściwe. Gleby wytworzone z utworów deluwialnych oraz aluwialnych w dolinie rzeki Stawek-Stoki na skutek procesów wymywania wykazują gorszą strukturę. Odznaczają się małą przepuszczalnością i słabą przewiewnością. W obrębie doliny rzecznej w miejscowości Kębłów spotyka się znaczne fragmenty zamulonych gleb torfowych. W przestrzennym obrazie rozmieszczenia gleb dominują gleby płowe, towarzyszą im gleby brunatne wyraźnie zajmujące mniejsze powierzchnie, najmniejszy udział jest gleb w postaci rędzin. Główną rzeką odwadniającą teren gminy jest Stawek-Stoki wraz ze swoimi dopływami. Rzeka w obrębie gminy płynie na odcinku 15 kilometrów i wpada do Wieprza. Rzeka bierze swój początek poza obrębem gminy w miejscowości Kawęczyn i płynie w kierunku miejscowości Wierzchowiska, gdzie zasila stawy. Poniżej stawów rzeka zanika okresowo i pojawia się na stałe na terenie gminy Mełgiew przejmując wody dopływu bez nazwy spod Krępca. Ponadto w Obszarze gminy występują dwa stawy w miejscowości Lubieniec i Krępiec. Łączna powierzchnia stawów wynosi ok. 4,66 ha. W skład terenów cennych przyrodniczo gminy Mełgiew wchodzą: Otulina Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego, która obejmuje północno wschodni skraj gminy, od ujścia cieku spod Lubieńca do granic gminy. Otulina zajmuje w gminie powierzchnię 10 ha co stanowi 0,1% ogólnej powierzchni gminy i Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu, który obejmuje swoim zasięgiem kompleks leśny położony w południowo zachodnim narożu gminy po południowej stronie drogi krajowej na południe od miejscowości Krępiec Stary. Obszar w granicach gminy obejmuje powierzchnię ok. 100 ha. Dochody i wydatki budżetu Gminy Mełgiew w 2010 r. Dochody ogółem: ,3 tys zł, w tym: - na zadania oświatowe 3 819,1 tys zł - subwencja ogólna 5 308,8 tys zł - dotacje celowe 6 771,2 tys zł - dochody własne 7 412,3 tys zł. - dochody na 1 mieszkańca gminy: 2 187,19 zł Wydatki ogółem: ,9 tys zł, w tym: - wydatki majątkowe 5 722,7 tys zł - w tym wydatki inwestycyjne 5 722,7 tys zł - wydatki bieżące ,2 tys zł - w tym wynagrodzenia 6 354,3 tys zł - wydatki na 1 mieszkańca gminy 2 393,17 zł. W Gminie Mełgiew 100% wydatków majątkowych przeznaczono na wydatki inwestycyjne. Wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 27% wydatków ogółem w budżecie gminy. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły w % ogółu wydatków budżetu, natomiast wydatki na pomoc społeczną i pozostałe zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły 17% wydatków budżetu gminy. Subwencja oświatowa w gminie wyniosła 3 819,1 zł, natomiast wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w 2010 r. wyniosły ,26 zł, a na gospodarkę mieszkaniową nie wydano środków. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowiły 30% ogółu dochodów budżetu gminy, natomiast dochody z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych wyniosły 13% ogó- 24

25 łu dochodów budżetu gminy. W 2010 r. Gmina Mełgiew pozyskała 172,8 tys zł z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych. GMINA NIEMCE Gmina Niemce położona jest w północnej części Wyżyny Lubelskiej w środkowozachodniej części województwa lubelskiego w powiecie lubelskim. Obszar gminy obejmuje część Płaskowyżu Nałęczowskiego oraz południowa część Równiny Lubartowskiej. Jest to gmina wiejska, jedna z największych w województwie. Gmina sąsiaduje z następującymi gminami: na południu z gminą miejską Lublin, na wschodzie i południowym wschodzie z gminami wiejskimi: Spiczyn i Wólka, na północy z gminami wiejskimi: Lubartów i Kamionka, na zachodzie i południowym zachodzie z gminami wiejskimi: Garbów i Jastków. Na koniec 2011 r. gminę zamieszkiwało osób, a gęstość zaludnienia wyniosła 125 osób na km 2. Na 100 mężczyzn przypada 104 kobiety. W gminie znajduje się 28 miejscowości, obszar gminy Niemce dzieli sie na 28 sołectw: Baszki, Boduszyn, Bystrzyca Kolonia, Ciecierzyn, Dys, Dziuchów, Elizówka, Jakubowice Koninskie, Jakubowice Koninskie Kolonia, Kawka, Krasienin, Krasienin Kolonia, Ludwinów, Łagiewniki, Majdan Krasieninski, Nasutów, Niemce, Nowy Staw, Osówka, Pólko, Pryszczowa Góra, Rudka Kozłowiecka, Stoczek, Stoczek Kolonia, Swoboda, Wola Krasieninska, Wola Niemiecka i Zalesie. Stolica gminy jest miejscowość Niemce licząca mieszkańców. Jest to największe pod względem liczby mieszkańców sołectwo. Niemce stanowią główny ośrodek rozwojowy gminy, położony w północno-wschodniej części, na obrzeżu dużego kompleksu Lasów Kozłowieckich o kluczowej roli ekologicznej i ważnym znaczeniu wypoczynkowym w skali województwa. 25

26 Gmina zajmuje obszar 141,11 km 2, w tym powierzchnia użytków rolnych wynosi ha ha, co stanowi 84,5% powierzchni gminy. Obszar gminy Niemce leży w obrębie struktury zwanej niecka lubelska. Rzeźba południowej części gminy ma dwa zasadnicze elementy: równina akumulacji lessowej o charakterze wysoczyzny i dolina Ciemięgi rozcinająca pokrywa lessowa. Głęboka na przeszło 20 m dolina Ciemięgi jest elementem decydującym o rzeźbie terenu. Większa część gminy w przeważającej mierze użytkowana, jako grunty orne, zajmuje wysoczyzna morenowa falista, zbudowana z gliny zwałowej. Jej powierzchnia jest rozcięta suchymi dolinami. Decydującym czynnikiem wpływającym na typ gleby jest skała macierzysta, na której jest ona wykształcona. Na terenie gminy występują następujące utwory powierzchniowe: w części południowej i środkowej - utwory lessowe lub lessopochodne, w części północnej - gliny zwałowe i piaski pochodzenia wodnolodowcowego. Doliny rzeczne Ciemięgi, Mininy oraz Krzywej Rzeki wypełniają namuły, torfy oraz materiał organogeniczny. Gmina charakteryzuje sie dobra, jakością gleb. Gleby średniej i wysokiej klasy bonitacyjnej z przewaga gleb klasy III, zajmują prawie połowę powierzchni wszystkich użytków rolnych. W strukturze użytkowania powierzchni wyraźnie dominują użytki rolne - 84, 5% (średnia dla powiatu lubelskiego wynosi 76, 3%), a w ich ramach grunty orne - 75, 5%. Lasy stanowią zaledwie 7 % powierzchni (w całym powiecie lubelskim powierzchnia lasów wynosi 9,7%) i znajdują się głównie w północnej części gminy, gdzie rozciąga sie kompleks Lasów Kozłowieckich. Wody powierzchniowe gminy reprezentowane są przez górne odcinki rzek: Mininy i Krzywej Rzeki, środkowy odcinek Ciemięgi oraz rowy melioracyjne. Ciemięga jest rzeką IV rzędu, lewobrzeżnym dopływem Bystrzycy. Dorzecze ma kształt wydłużony, rzeka płynie w kierunku równoleżnikowym. Zasilanie Ciemięgi wodami podziemnymi odbywa sie korytowo bądź za pośrednictwem źródeł. Na terenie gminy Ciemięga nie przyjmuje żadnego stałego dopływu. Dochody i wydatki budżetu Gminy Niemce w 2010 r. Dochody ogółem: ,0 tys zł, w tym: - na zadania oświatowe ,3 tys zł - subwencja ogólna ,7 tys zł - dotacje celowe 8 664,0 tys zł - dochody własne ,3 tys zł. - dochody na 1 mieszkańca gminy: 2 269,96 zł 26

27 Wydatki ogółem: ,8 tys zł, w tym: - wydatki majątkowe 8 372,5 tys zł - w tym wydatki inwestycyjne 8 372,5 tys zł - wydatki bieżące ,2 tys zł - w tym wynagrodzenia ,4 tys zł - wydatki na 1 mieszkańca gminy 2 231,0 zł. W Gminie Niemce 100% wydatków majątkowych przeznaczono na wydatki inwestycyjne. Wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 21% wydatków ogółem w budżecie gminy. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły w % ogółu wydatków budżetu, natomiast wydatki na pomoc społeczną i pozostałe zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły 19% wydatków budżetu gminy. Subwencja oświatowa w gminie wyniosła ,3 zł, natomiast wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w 2010 r. wyniosły ,66 zł, a na gospodarkę mieszkaniową 0,1% ogółu środków. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowiły 41% ogółu dochodów budżetu gminy, natomiast dochody z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych wyniosły 19% ogółu dochodów budżetu gminy. W 2010 r. Gmina Niemce pozyskała 11,7 tys zł z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych. Źródło: GMINA PIASKI Źródło: Miasto i Gmina Piaski - jest jedną z większych gmin w Polsce (169 km2). Leży na południowy wschód od Lublina, przy rozwidleniu dróg prowadzących do Chełma i Zamościa, przy starym trakcie ruskim. Na krajobraz gminy składają się pofałdowane pola, lasy i piękna dolina rzeki Giełczwi, słynąca z zabytkowych dworów i dworków. Piaski są gminą typowo rolniczą. W 1993 roku Piaskom przywrócono prawa miejskie, które utraciły w 1869 r. z powodu carskich represji. Gmina 27

28 sąsiaduje: od północy z gminą Świdnik, Mełgiew, od wschodu Trawniki i Fajsławice, od południa Rybczewice i Krzczonów i od zachodu Jabłonna i Głusk. Na koniec 2011 r. gminę zamieszkiwało osób, a gęstość zaludnienia wyniosła 63 osób na km 2. Na 100 mężczyzn przypada 109 kobiety. W gminie znajduje się 38 miejscowości, obszar gminy Piaski dzieli sie na 40 sołectw: Borkowszczyzna, Brzezice, Brzezice Pierwsze, Brzeziczki, Bystrzejowice Pierwsze, Bystrzejowice Drugie, Bystrzejowice Trzecie, Emilianów, Gardzienice Pierwsze, Gardzienice Drugie, Giełczew, Jadwisin, Janówek, Józefów, Kawęczyn, Kębłów, Kębłów Pierwszy, Klimusin, Kolonia Wola Piasecka, Kozice Dolne, Kozice Dolne Kolonia, Kozice Górne, Majdan Brzezicki, Majdan Kawęczyński, Majdan Kozic Górnych, Majdan Kozic Dolnych, Majdanek Kozicki, Marysin, Młodziejów, Nowiny, Piaski Górne, Piaski Wielkie, Siedliszczki, Siedliszczki Kolonia, Stefanówka, Wierzchowiska Pierwsze, Wierzchowiska Drugie, Wola Gardzienicka, Wola Piasecka, Żegotów. Gmina zajmuje obszar 169,84 km 2, w tym powierzchnia użytków rolnych wynosi ha, co stanowi 82,95% powierzchni gminy. W gminie znajduje się 4120 gospodarstw rolnych, o średniej wielkości 4 ha. W uprawach rolnych z uwagi na dobre gleby (głównie II i III klasa bonitacyjna) przeważa produkcja pszenno-buraczana. Miasto Piaski stanowi niewielki ośrodek przemysłowousługowy, obsługujący nie tylko obszar gminy, ale także fragment południowo wschodniej części województwa. Gleby w obrębie gminy wykształciły się głównie na utworach pyłowatych, składem mineralnym i frakcją przypominających lessy właściwe. W wyniku tego na ternie gminy dominują gleby pyłowe, z towarzyszącymi im Doś rzadko glebami brunatnymi. Jeszcze mniejszy udział w powierzchni gminy mają rędziny. Na południe od Piask, w dolinie Giełczwi dominują kwaśne gleby torfowe, najczęściej zajmowane przez łąki. Obsza gminy należy do dwu dorzeczy rzek II rzędu, bezpośrednich dopływów Wieprza. Do Stawka odwadniany jest obszar północno-zachodni, stanowiący 35% pow. gminy. Pozostała część jest podporządkowania Giełczwi. Na terenie gminy znajduje się 5 zespołów stawów, które związane są z przebiegającymi przez gminę rzekami - Piaski 9 stawów o pow. 58,5 ha, zasilane przez rzekę Sierotkę, - Wola Piasecka- 4 stawy, z których jeden jest wypełniony woda pochodzącą Sierotki, - między Piaskami a Siedliszczkami znajduję się 23 stawy o pow. około 40 ha i są zasilane przez Giełczew, - Kawęczyn- 5 stawów, z których 2 są napełnione wodą ze Stawka, - Wierzchowiska staw będący kiedyś elementem dekoracyjnym zespołu pałacowego, zasilany woda ze Stawka. Dochody i wydatki budżetu Gminy Piaski w 2010 r. Dochody ogółem: ,5 tys zł, w tym: - na zadania oświatowe 6 868,9 tys zł - subwencja ogólna ,2 tys zł - dotacje celowe ,4 tys zł - dochody własne 7 143,9 tys zł. - dochody na 1 mieszkańca gminy: 2 738,35 zł Wydatki ogółem: ,7 tys zł, w tym: - wydatki majątkowe 6 962,5 tys zł - w tym wydatki inwestycyjne 6 962,5 tys zł - wydatki bieżące ,2 tys zł - w tym wynagrodzenia 8 061,2 tys zł - wydatki na 1 mieszkańca gminy 2 908,05 zł. 28

29 W Gminie Piaski 100% wydatków majątkowych przeznaczono na wydatki inwestycyjne. Wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 22% wydatków ogółem w budżecie gminy. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły w % ogółu wydatków budżetu, natomiast wydatki na pomoc społeczną i pozostałe zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły 18% wydatków budżetu gminy. Subwencja oświatowa w gminie wyniosła 6 868,9 zł, natomiast wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w 2010 r. wyniosły ,72 zł, a na gospodarkę mieszkaniową 0,02% ogółu środków. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowiły 22% ogółu dochodu budżetu gminy, natomiast dochody z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych wyniosły 8% ogółu dochodów budżetu gminy. W 2010 r. Gmina Piaski nie pozyskała środków z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych. GMINA RYBCZEWICE Źródło: Gmina Rybczewice jest położona w centralnej części województwa lubelskiego, w południowej części Powiatu Świdnickiego stanowiąc 21,13% jego powierzchni wzdłuż drogi wojewódzkiej Piaski - Żółkiewka. Gmina Rybczewice od północy graniczy z gminą Piaski (powiat świdnicki), od wschodu z gminami: Fajsławice, Gorzków, Łopiennik Górny (powiat krasnostawski), od południa z gminą Żółkiewka (powiat krasnostawski), od zachodu z gminą Krzczonów (powiat lubelski). Na koniec 2011 r. gminę zamieszkiwało 3648 osób, a gęstość zaludnienia wyniosła 38 29

30 osób na km 2. Na 100 mężczyzn przypada 107 kobiet. W gminie znajduje się 19 miejscowości, obszar gminy Rybczewice dzieli sie na 14 sołectw: Bazar, Częstoborowice, Pilaszkowice Pierwsze, Pilaszkowice Drugie, Kolonia Izdebno, Kolonia Stryjno, Stryjno Pierwsze, Stryjno Drugie, Rybczewice Pierwsze, Rybczewice Drugie, Zygmuntów, Wygnanowice, Felin, Choiny, Izdebno, Podizdebno. Gmina zajmuje obszar 99,13km 2, w tym powierzchnia użytków rolnych wynosi 8117 ha, co stanowi 82% powierzchni gminy. Jest to gmina typowo rolnicza z dobrymi glebami. Dominuje uprawa zbóż, buraków cukrowych, czarnej porzeczki oraz sadownictwo. Grunty zabudowane i zurbanizowane stanowią 228 ha, grunty leśne obejmują 911 ha. Tereny przemysłowe nie występują. W południowej części gminy występują liczne wąwozy i jary porośnięte lasami. Gmina Rybczewice położona jest w Makroregionie Wyżyny Lubelskiej, w obszarze mezoregionu Wyniosłości Giełczewskiej. Na Wyniosłości Giełczewskiej, po lewej stronie Wieprza, wyniosłości bezwzględne przekraczają nawet 300 m n.p.m. Wyniosłość Giełczewska jest najbardziej zwartą krajobrazowo i przyrodniczo częścią Wyżyny Lubelskiej i w sposób zasadniczy różni się od pozostałych mezoregionów. Uwarunkowania przyrodnicze Wyniosłości Giełczewskiej, a tym samym gminy Rybczewice wynikają z fizjonomii krajobrazu, tj. ukształtowania terenu, zasobów i walorów przyrodniczych. Na znacznej części Wyniosłości Giełczewskiej występują formy trzeciorzędowe. W strefie działu wodnego pomiędzy Wieprzem i Bystrzycą odnaleźć można resztki osadów mioceńskich. Sieć wodna ma tu układ promienisty, a doliny są przeważnie asymetryczne. Dominują mezozoiczne skały węglanowe wytworzone w wyniku sedymentacji morskiej w rozległych basenach, jakie były w górnej jurze i górnej kredzie, osady czwartorzędowe występujące wyłącznie w wąskiej dolinie rzeki Giełczew. W strefie przydolinnej od Pilaszkowic po Rybczewice występują lessy i utwory pylaste, lessopodobne. Głównym elementem rzeźby terenu są rozcięcia erozyjne, na które składają się doliny rzeczne, doliny denudacyjne i wąwozy. Teren gminy charakteryzuje się bardzo urozmaiconą, lessową rzeźbą, przeciętą głęboką doliną rzeki Giełczew, która zasila w wodę leżące przy niej stawy hodowlane rybne w Pilaszkowicach, Częstoborowicach oraz zalew w Rybczewicach. Gmina Rybczewice obejmuje część Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Do gminy należy około 37,2 km 2 obszaru Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Krzczonowski Park Krajobrazowy został utworzony w 1990 r. w celu ochrony typowych dla Wyniosłości Giełczewskiej krajobrazów i obejmuje około 45 % obszaru gminy Rybczewice. Występują tu wąwozy lessowe, rozległe doliny denudacyjne oraz zgrupowania kilkunastu ostańców denudacyjnych, wyniesionych w formie wzgórz o wysokości ok. 300 m n.p.m. Dochody i wydatki budżetu Gminy Rybczewice w 2010 r. Dochody ogółem: ,9 tys zł, w tym: - na zadania oświatowe 2 213,6 tys zł - subwencja ogólna 3 999,0 tys zł - dotacje celowe 4 228,8 tys zł - dochody własne 1 936,1 tys zł. - dochody na 1 mieszkańca gminy: 2 711,10 zł Wydatki ogółem: ,6 tys zł, w tym: - wydatki majątkowe 1 721,7 tys zł - w tym wydatki inwestycyjne 1 721,7 tys zł - wydatki bieżące ,9 tys zł - w tym wynagrodzenia 4 178,0 tys zł - wydatki na 1 mieszkańca gminy 3 239,70 zł. 30

31 W Gminie Rybczewice 100% wydatków majątkowych przeznaczono na wydatki inwestycyjne. Wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 14% wydatków ogółem w budżecie gminy. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły w % ogółu wydatków budżetu, natomiast wydatki na pomoc społeczną i pozostałe zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły 27% wydatków budżetu gminy. Subwencja oświatowa w gminie wyniosła 2 213,6 zł, natomiast wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w 2010 r. wyniosły ,25 zł, a na gospodarkę mieszkaniową 0,5% ogółu środków. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowiły 16% ogółu dochodów budżetu gminy, natomiast dochody z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych wyniosły 4% ogółu dochodów budżetu gminy. W 2010 r. Gmina Rybczewice nie pozyskała środków z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych. GMINA SPICZYN Źródło: Gmina Spiczyn położona jest we wschodniej części Polski w odległości 25 km od stolicy województwa Lublina w kierunku północno-wschodnim i 60 km od granicy Polski z Ukrainą. Gmina Spiczyn położona jest na styku dwóch krain geograficznych: Wyżyny Lubelskiej i Niziny Środkowopolskiej. Północno-zachodnia część gminy należy do Wysoczyzny Lubartowskiej stanowiącej podregion Niziny Środkowopolskiej, natomiast część południowo-wschodnią obejmuje Płaskowyż Świdnicki wchodzący w skład Wyżyny Lubelskiej. Taki podział gminy powoduje, że północna część gminy charakteryzuje się falisto-pagórkowatą rzeźbą terenu z różnicą wzniesień wynoszącą do 50 m. Zachodnia część oddzielona dolinami rzek Wieprza i Bystrzycy ma strukturę nisko-falistą. Pozostały obszar gminy to płaska równina. Takie ukształtowanie rzeźby terenu, duże rzeki wraz z 31

32 dolinami i szatą roślinną powodują duże zróżnicowanie krajobrazowe gminy. Jest jedną z 6 gmin powiatu łęczyńskiego i sąsiaduje bezpośrednio z: z gminami Lubartów i Niemce od zachodu, od południa z gminą Wólka, od wschodu z gminami: Łęczna i Ludwin, a od północy z gminami Serniki i Ostrów Lubelski. Na koniec 2011 r. gminę zamieszkiwało 5544 osób, a gęstość zaludnienia wyniosła 66 osób na km 2. Na 100 mężczyzn przypada 101 kobiet. W skład gminy wchodzi 13 sołectw: Charlęż, Jawidz, Zawieprzyce, Zawieprzyce-Kolonia, Nowy Radzic, Nowa Wólka, Januszówka, Stoczek, Ziółków, Stawek, Ludwików, Kijany, Spiczyn. Do najbardziej zaludnionych sołectw należą: Jawidz 1323 mieszkańców (65,4 osoby/km 2 ), Charlęż 740 mieszkańców (84,1 osoby/km 2 ), Spiczyn 668 mieszkańców (105,9 osoby/km 2 ) i Kijany 643 mieszkańców (96,8 osoby/km 2 ). Ogólna powierzchnia gminy wynosi 83,15 km 2, z czego 5482 ha to użytki rolne, 1930 ha lasy, a pozostałą część stanowią grunty pod zabudową, wodami, nieużytki i inne. W gminie Spiczyn przeważają gleby bielicowe i brunatne wytworzone z piasków słabogliniastych, niecałkowicie naglinowanych i nawapiennionych. Stanowią one niemal 60% gleb. W zachodniej i południowej części gminy występują lessy, natomiast w środkowej i wschodniej przeważają pyły o różnej miąższości, przeważnie na piaskach słabogliniastych warstwowanych. Północno-wschodni obszar gminy charakteryzuje się występowaniem piasków gliniastych, czasami pylastych, rzadziej glin lekkopylastych. Doliny rzeczne i obniżenia terenowe są wypełnione materiałem akumulacji wodnej i organicznej, w którym przeważają mady pyłowe i ilaste oraz gleby hydrogeniczne wytworzone z torfów niskich. Rzeka Wieprz jest główną arterią wodną gminy. Silne meandrowanie rzeki powoduje, że długość nurtu w granicach gminy wynosi 26,5 km. Szerokość doliny Wieprza waha się od 0,1 km do 2 km. Rzeka Bystrzyca płynie przez teren gminy na odcinku 6,3 km. Jej dolina waha się w granicach 1 km. W początkowej części odcinka rzeka płynie przy zachodniej krawędzi doliny, a w dalszej części zmienia swój nurt w kierunku krawędzi wschodniej. Niewielkie znaczenie gospodarcze mają dwa cieki wodne: rów D zwany Samocieczką, który łączy zlewnie rzeki Tyśmienicy ze zlewnią rzeki Wieprz, oraz strumyk Salnocie płynący w Jawidzu łączący Lasy Kozłowieckie z doliną Wieprza. Wody stojące to zbiorniki w starorzeczu Wieprza i torfianki w północnej części gminy. Dochody i wydatki budżetu Gminy Spiczyn w 2010 r. Dochody ogółem: ,9 tys zł, w tym: - na zadania oświatowe 3 687,8 tys zł - subwencja ogólna 6 489,5 tys zł - dotacje celowe 3 423,9 tys zł - dochody własne 2 622,5 tys zł. - dochody na 1 mieszkańca gminy: 2 288,82 zł Wydatki ogółem: ,4 tys zł, w tym: - wydatki majątkowe 1 623,4 tys zł - w tym wydatki inwestycyjne 1 623,4 tys zł - wydatki bieżące ,0 tys zł - w tym wynagrodzenia 4 854,2 tys zł - wydatki na 1 mieszkańca gminy 2 411,43 zł. W Gminie Spiczyn 100% wydatków majątkowych przeznaczono na wydatki inwestycyjne. Wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 12% wydatków ogółem w budżecie gminy. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły w % ogółu wydatków budżetu, natomiast wydatki na pomoc społeczną i pozostałe zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły 22% wydatków budżetu gminy. Subwencja oświatowa w gminie wyniosła 3 687,8 zł, natomiast wydatki na przeciwdziałanie alko- 32

33 holizmowi w 2010 r. wyniosły ,83 zł, a na gospodarkę mieszkaniową 0,5% ogółu środków. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowiły 19% ogółu dochodów budżetu gminy, natomiast dochody z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych wyniosły 7% ogółu dochodów budżetu gminy. W 2010 r. Gmina Spiczyn pozyskała 465 tyś. zł z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych. GMINA WÓLKA Źródło: 33

34 Gmina Wólka jest wiejską gminą leżącą w województwie i powiecie lubelskim. Rozciąga się ona przede wszystkim na obszarze 2 rozdzielonych doliną Bystrzycy mezoregionach Wyżyny Lubelskiej: Płaskowyżu Nałęczowskim i Płaskowyżu Świdnickim. Jest to obszar z lekka pofałdowany, z wyrazistymi dolinami rzecznymi Bystrzycy i Ciemięgi. Północny skraj obszaru gminy, oddzielony doliną Ciemięgi, to południowy fragment Wysoczyzny Lubartowskiej, będącej częścią Niziny Południowopolskiej. Najwyżej położony punkt w gminie znajduje się pomiędzy miejscowościami Rudnik i Elizówka, na wysokości ok. 214 metrów n.p.m. Z kolei punkt najniższy leży na wysokości 155 m n.p.m., w miejscu, w którym Bystrzyca opuszcza granice gminy. Od południa sąsiaduje ze stolicą województwa - Lublinem, którego peryferie stanowi w istocie znaczna część obszaru gminy. Związki obszaru gminy z Lublinem wzmacnia fakt, że przez gminę przebiega główny szlak łączący stolicę województwa z Pojezierzem Łęczyńsko-Włodawskim, będącym popularnym obszarem wypoczynku wakacyjnego i weekendowego dla wielu mieszkańców miasta wojewódzkiego. Pozostałe gminy sąsiadujące z gminą Wólka to: Niemce (położone również w powiecie lubelskim), Świdnik i Mełgiew (leżące w powiecie świdnickim) oraz Łęczna i Spiczyn (z powiatu łęczyńskiego). Na koniec 2011 r. gminę zamieszkiwało osób, a gęstość zaludnienia wyniosła 144 osób na km 2. Na 100 mężczyzn przypada 103 kobiety. W skład gminy wchodzi 13 sołectw 18 sołectw: Bystrzyca, Długie, Jakubowice Murowane, Biskupie-Kolonia, Kolonia Pliszczyn, Kolonia Świdnik Mały, Łuszczów Drugi, Łuszczów Pierwszy, Łysaków, Pliszczyn, Rudnik, Sobianowice, Świdniczek, Świdnik Duży Drugi, Świdnik Duży Pierwszy, Świdnik Mały, Turka, Wólka. Gmina zajmuje obszar 72,75 km 2, w tym powierzchnia użytków rolnych wynosi 5647 ha, co stanowi 77,62% powierzchni gminy. Pozostałe tereny to: grunty leśne ha (13,97%), w tym 360 ha lasów prywatnych, grunty zurbanizowane 251 ha (3,45%), w tym drogi 182 ha, wody powierzchniowe 36 ha (0,49%), nieużytki 33 ha (0,45%), tereny różne 35 ha (0,48%). Z uwagi na położenie większości obszaru gminy w granicach Wyżyny Lubelskiej, występują tutaj na ogół dobre i bardzo dobre gleby. Większość użytków rolnych zaliczana jest bowiem do III klasy bonitacyjnej. Wysoka jakość gleb jest z kolei powodem znacznego wylesienia gminy, w efekcie wielowiekowego wyrębu lasów na potrzeby rolnictwa. Obecnie grunty leśne zajmują tylko niespełna 14% powierzchni gminy. Lasy występują głównie w południowo-wschodniej części gminy, gdzie znajduje się też największy zwarty kompleks leśny w gminie, zwany Lasem Poszpitalnym. Skład gatunkowy lasów jest dość typowy dla wschodniej Polski, dominuje zatem sosna, chociaż występują też drzewostany sosnowo-dębowe. Prawie cały obszar gminy Wólka leży w zlewni Bystrzycy, stanowiącej także główny ciek powierzchniowy gminy. Meandrująca w granicach szerokiej doliny Bystrzyca ma na obszarze gminy kilka lewobrzeżnych dopływów. Wśród nich najważniejsza jest Ciemięga. Stan czystości wód rzek gminy jest, pomimo poprawy będącej efektem stałej modernizacji pobliskiej oczyszczalni ścieków Hajdów, wciąż niezadowalający. Zarówno Bystrzyca, jak i Ciemięga, sklasyfikowane są jako rzeki niosące wody pozaklasowe. Obszar gminy Wólka jest stosunkowo zasobny w surowce mineralne, choć ich znaczenie gospodarcze nie jest jak na razie kluczowe dla gospodarki gminy. Północno-wschodnia część gminy leży w obrębie Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Ponadto rozpoznano nieznaczne złoża gazu ziemnego, ropy naftowej i torfu (zalegającego w dolinie Bystrzycy i obniżeniach dolinnych Świdnika Dużego i Łuszczowa). W południowej i wschodniej części gminy występują złoża kredowych opok, margli i gez, natomiast w okolicach Łuszczowa i Wólki złoża piasków. Najcenniejsze przyrodniczo fragmenty przestrzeni gminy Wólka objęte są ochroną prawną. Ochrona przyrody ma tutaj szczególne znaczenie z uwagi na sąsiedztwo Lublina, powodujące znacznie większą niż gdzie indziej presję osadnictwa także na najbardziej wartościowe przyrodniczo obszary w gminie. Spośród obszarów chronionych największy powierzchniowo jest Obszar Chronionego Krajobrazu,,Dolina Ciemięgi. Obejmuje on atrak- 34

35 cyjną krajobrazowo dolinę rzeczną, wcinająca się na m poniżej terenów sąsiadujących. Dolina jest dość kręta, z płaskim dnem o zmiennej szerokości m, oraz stromymi, a na niektórych odcinkach urwistymi zboczami. W kilku miejscach zbocza te rozcięte są przez wąwozy. Dochody i wydatki budżetu Gminy Wólka w 2010 r. Dochody ogółem: ,4 tys zł, w tym: - na zadania oświatowe 4 643,4 tys zł - subwencja ogólna 7 336,5 tys zł - dotacje celowe 4 611,8 tys zł - dochody własne ,1 tys zł. - dochody na 1 mieszkańca gminy: 2 228,85 zł Wydatki ogółem: ,1 tys zł, w tym: - wydatki majątkowe 4 723,6 tys zł - w tym wydatki inwestycyjne 4 723,6 tys zł - wydatki bieżące ,5 tys zł - w tym wynagrodzenia 4 854,2 tys zł - wydatki na 1 mieszkańca gminy 2 384,93 zł. W Gminie Wólka 100% wydatków majątkowych przeznaczono na wydatki inwestycyjne. Wydatki majątkowe inwestycyjne stanowiły 19% wydatków ogółem w budżecie gminy. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły w % ogółu wydatków budżetu, natomiast wydatki na pomoc społeczną i pozostałe zadania z zakresu polityki społecznej stanowiły 16% wydatków budżetu gminy. Subwencja oświatowa w gminie wyniosła 4 643,4 zł, natomiast wydatki na przeciwdziałanie alkoholizmowi w 2010 r. wyniosły ,99 zł, a na gospodarkę mieszkaniową 2% ogółu środków. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowiły 30% ogółu dochodów budżetu gminy, natomiast dochody z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych wyniosły 14% ogółu dochodów budżetu gminy. W 2010 r. Gmina Wólka pozyskała 55,3 tyś. zł z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych. 35

36 2. INWENTERYZACJA POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO - PODMIOTY GOSPODARCZE 2.1. Analiza struktury i dynamiki zmian liczby podmiotów gospodarczych w latach W porównaniu ze średnią województwa lubelskiego do wskaźników powyższych jednostek samorządu terytorialnego widać znaczącą różnicę w nasyceniu podmiotów gospodarczych. Żaden z badanych podmiotów nie osiągnął wskaźnika 762 (2010r.) który jest średnim wskaźnikiem dla całego Regionu. Aktywność gospodarcza subregionu, składającego się z 10 gmin, wydaje się więc generalnie obszarem niskiej działalności gospodarczej poniżej średniej wojewódzkiej. W kontekście całego województwa tylko Gmina Niemce zbliżyła się do średniej (712). Jednak warty zauważenia jest stały wzrost wskaźnika podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON na 10 tysięcy mieszkańców w kolejnych latach. Tabela nr 6: Podmioty gospodarki narodowej ogółem Nazwa jednostki Podmioty gospodarki narodowej ogółem Gmina Gorzków Gmina Lubartów Gmina Ludwin Gmina Łęczna Gmina Mełgiew Gmina Niemce Gmina Piaski Gmina Rybczewice Gmina Spiczyn Gmina Wólka Województwo Lubelskie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilości podmiotów gospodarczych w Gminach (2004/2011) Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Ryc. nr 3: Dynamika ilości podmiotów gospodarczych w Gminach (2004/2011) 36

37 Tabela nr 7: Liczba podmiotów zarejestrowanych w REGON na 10 tys. mieszkańców Podmioty wpisane do rejestru REGON na 10 tys. Jednostka terytorialna ludności LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Tabela nr 8: Struktura podmiotów gospodarczych wg sektorów własność dane liczbowe Jednostka Sektor publiczny - ogółem terytorialna LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 37

38 Dynamika ilości podmiotow sektora publicznego w Gminach (2004/2011) Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Ryc. nr 4: Dynamika ilości podmiotów sektora publicznego w Gminach (2004/2011) Poniższa tabela przedstawia analizę sektora prywatnego w kontekście rodzaju działalności gospodarczej w Subregionie. Tabela nr 9: Ilość jednostek z sektora prywatnego Jednostka Sektor prywatny - ogółem terytorialna LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 38

39 Dynamika ilości podmiotów prywatnych w Gminach (2004/2011) Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Ryc. nr 5: Dynamika podmiotów prywatnych w Gminach (2004/2011) Według stanu na 2011 rok na terenie Województwa Lubelskiego funkcjonowało podmiotów gospodarki narodowej, z czego stanowiło sektor prywatny. Sektor publiczny liczył natomiast 5726 podmioty, czyli niewielki odsetek całości struktury. W odniesieniu do badanych gmin warty zauważenia jest praktycznie stały wskaźnik ilości podmiotów publicznych oraz ogólnie wzrostowy poziom ilości podmiotów prywatnych. Jedynie gminy Łęczna oraz Gorzków zanotowały nieznaczny spadek podmiotów prywatnych. Ilość podmiotów prywatnych na terenie całego subregionu dziesięciu gmin wynosi 6098 (3,8%- odnośnie całości Województwa r.) natomiast podmioty publiczne stanowią 225 (3,9%- odnośnie całości Województwa 2011r.). Dynamika ilości podmiotów prywatnych w Gminach (w latach 2004/2011): - Gmina Gorzków: wzrost o 1,8% (109 podmioty w roku 2004 i 111 podmioty w 2011), - Gmina Lubartów: wzrost o 44,4% (423 podmiotów w roku 2004 i 611 podmioty w 2011), - Gmina Niemce: wzrost o 63,64% (806 podmiotów w roku 2004 i 1319 podmiotów w 2011), - Gmina Wólka: wzrost o 96,12% (396 podmiotów w roku 2004 i 777 podmiotów w 2011), - Gmina Ludwin: wzrost o 29,65%(145 podmiotów w roku 2004 i 188 podmiotów w 2011), - Gmina Łęczna: wzrost o 7,42%(1388 podmiotów w roku 2004 i 1491 podmiotów w 2011), - Gmina Spiczyn: wzrost o 34,63% (205 podmiotów w roku 2004 i 276 podmiotów w 2011), - Gmina Mełgiew: wzrost o 26,61% (481 podmiotów w roku 2004 i 609 podmiotów w 2011), - Gmina Piaski: wzrost o 20,79% (505 podmiotów w roku 2004 i 610 podmiotów w 2011), - Gmina Rybczewice: wzrost o 8,16% (98 podmiotów w roku 2004 i 106 podmiotów w 2011). Jak wskazują dane banku danych regionalnych osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą stanowią największy odsetek w sektorze prywatnym zarówno w gminach jak i w całym Województwie (4,04%). Największy przyrost firm również odbywał się w obrębie osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą co pozawala stwierdzić iż sektor prywatny na terenie subregionu oparty jest głownie o lokalną, drobną przedsiębiorczość. Dynamika ilości osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą (w latach 2004/2011): - Gmina Gorzków: stała dynamika (92 podmioty w roku 2004 i 92 podmioty w 2011), - Gmina Lubartów: wzrost o 46,4% (357 podmiotów w roku 2004 i 523 podmioty w 2011), 39

40 - Gmina Niemce: wzrost o 72,5% (648 podmiotów w roku 2004 i 1118 podmiotów w 2011), - Gmina Wólka: wzrost o 103,00% (327 podmiotów w roku 2004 i 664 podmiotów w 2011), - Gmina Ludwin: wzrost o 36,19%(105 podmiotów w roku 2004 i 143 podmiotów w 2011), - Gmina Łęczna: wzrost o 3,3%(1179 podmiotów w roku 2004 i 1218 podmiotów w 2011), - Gmina Spiczyn: wzrost o 31,36% (169 podmiotów w roku 2004 i 222 podmiotów w 2011), - Gmina Mełgiew: wzrost o 26,4% (389 podmiotów w roku 2004 i 492 podmiotów w 2011), - Gmina Piaski: wzrost o 17,61% (420 podmiotów w roku 2004 i 494 podmiotów w 2011), - Gmina Rybczewice: wzrost o 2,6% (75 podmiotów w roku 2004 i 77 podmiotów w 2011). Drugą grupę podmiotów gospodarczych sektora prywatnego stanowią spółki handlowe. Ich udział procentowy w ogólnej strukturze sektora wynosi jedynie ok. 4,5%, podczas gdy ogólnowojewódzkie wskaźniki sytuują się na poziomie 5,76%. Udział tych podmiotów w strukturze gospodarczej subregionu jest zatem relatywnie niski. Liczba spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego wynosiła w 2011 roku 31(0,5%) podmiotów sektora prywatnego w subregionie i stanowi nisko istotny element sektora. Znacząca ilość podmiotów w sektorze prywatnym to stowarzyszenia i organizacje społeczne 225 co stanowi 3,7% całości sektora. Poniższa tabela wskazuję strukturę ilości podmiotów gospodarczych wg poziomów zatrudnienia: Tabela nr 10: Struktura ilości podmiotów gospodarczych wg poziomów zatrudnienia. Jednostka terytorialn a LUBELSKI E Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewic e Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Na 6323 podmiotów gospodarki narodowej, funkcjonujących na terenie subregionu, aż 95,4% (6038 jednostek) zatrudnia od 0 do 9 pracowników. Mikroprzedsiębiorstwa dominują również w skali całego województwa ich udział procentowy jest minimalnie niższy niż w subregionie kształtuje się na poziomie 95,1%. Udział procentowy małych przedsiębiorstw w subregionie wynosi 4,04% co stanowi minimalnie więcej niż średnia wojewódzka (4,03%). Jak można zauważyć, liczba mikroprzedsiębiorstw w województwie jaki w subregionie objętym badaniem stale rośnie. 40

41 Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD 2007 w subregionie. Tabela nr 11: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja A Sekcja A LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo o 4,76%. Tabela nr 12: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja B Sekcja B LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji B - Górnictwo i wydobywanie o 16,6%. 41

42 Tabela nr 13: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja C Sekcja C LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji C - Przetwórstwo przemysłowe o 9,55%. Tabela nr 14: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja D Sekcja D LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji D - wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych o 133,33%. 42

43 Tabela nr 15: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja E Sekcja E LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji E - dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją o 8,33%. Tabela nr 16: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja F Sekcja F LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji F - Budownictwo o 16,00%. 43

44 Tabela nr 17: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja G Sekcja G LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle o 7.93%. Tabela nr 18: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja H Sekcja H LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała spadek w sekcji H - Transport i gospodarka magazynowa o %. 44

45 Tabela nr 19: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja I Sekcja I LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji I - Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi o 3.57%. Tabela nr 20: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja J Sekcja J LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji J - Informacja i komunikacja o 35.61%. 45

46 Tabela nr 21: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja K Sekcja K LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji K - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa o 0,95%. Tabela nr 22: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja L Sekcja L LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji L - Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości o 32,35%. 46

47 Tabela nr 23: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja M Sekcja M LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna o 35.35%. Tabela nr 24: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja N Sekcja N LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji N - Działalność w zakresie usług 47

48 administrowania i działalność wspierająca o 36.06%. Tabela nr 25: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja O Sekcja O LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji O - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne o 1.02%. Tabela nr 26: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja P Sekcja P LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji P - Edukacja o 8.33%. 48

49 Tabela nr 27: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja Q Sekcja Q LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna o 24.22%. Tabela nr 28: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja R Sekcja R LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją o 12.12%. 49

50 Tabela nr 29: Struktura podmiotów gospodarki narodowej w podziale na sekcje PKD- sekcja S i T Sekcja S i T LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Suma w Subregionie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamika ilościowa w latach wykazała wzrost w sekcji S - Pozostała działalność usługowa i T - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby o 15.63%. Powyższe dane jasno wskazują trend wzrostowy w poszczególnych sekcjach PKD za wyjątkiem sekcji H (Transport i gospodarka magazynowa) w której nastąpił nieznaczący spadek. Procentowy udział przedsiębiorstw w subregionie zgodnie z sekcjami PKD 2007 (2011r.) 6% 1% 3% 2% 3% 3% 2% 3% 2% 4% 6% 7% 2% 0% 10% 32% 0% 0% 13%

51 Ryc. nr 6: Procentowy udział przedsiębiorstw w subregionie zgodnie z sekcjami PKD legenda: 1. a-rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, 2.b-górnictwo i wydobywanie, 3.cprzetwórstwo przemysłowe, 4.d-wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, 5. e - dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, 6.f-budownictwo, 7.g-handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, 8.htransport i gospodarka magazynowa, i- działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, 9.j-informacja i komunikacja, 10.k-działalność finansowa i ubezpieczeniowa, 11. l- działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, 12.m- działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, 13. n- działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, 14. o- administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, 15. p- edukacja, 16. q-opieka zdrowotna i pomoc społeczna, 17. r- działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, 18. s-pozostała działalność usługowa, 19. t- gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby. Poniżej przedstawione zostały dane GUS dotyczące wysokości nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach subregionu (w przedmiotowych powiatach) w kolejnych latach na tle województwa Lubelskiego na jednego mieszkańca danego obszaru. Tabela nr 30: Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach Jednostka terytorialna Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach zł zł zł LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Dynamikę zmian nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach prezentuje poniższy wykres. 51

52 Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach (2008/2010) Powiat Łęczyński Powiat Łęczyński Powiat Łęczyński Powiat Krasnostawski Powiat Lubartowski Powiat Lubelskii Powiat Łęczyński Powiat Świdnicki Powiat Krasnostawski Powiat Świdnicki Powiat Powiat Lubartowski Lubelskii Powiat Świdnicki Powiat Krasnostawski Lubartowski Powiat Lubelskii Ryc. nr 7: Nakłady Inwestycyjne w przedsiębiorstwach (2008/2010) Powiat Powiat Lubartowski Świdnicki Powiat Krasnostawski Lubelskii Przychody przedsiębiorstw w podmiotowych powiatach są stabilne i wykazują niewielkie wahania w latach za wyjątkiem powiatu Łęczyńskiego którego wzrost jest znaczny i wynosi 154,5 %. We wskazanych latach przychody przedsiębiorstw z całego województwa spadły o 1,9 % natomiast jeżeli chodzi o subregion nastąpił wzrost o 70,49% (choć to głównie zasługa wskaźnika przypisanego Łęcznej) Warunki prowadzenia biznesu Lokalizacja obszaru na komunikacyjnej mapie województwa Lokalizacja subregionu w obrębie Województwa Lubelskiego obejmuje powiaty: Krasnostawski, Łęczyński, Lubartowski, Lubelski oraz Świdnicki. Najbliższą aglomeracją w pobliży której znajduje się Subregion to Lubelski Obszar Metropolitarny. Subregion jest przecinany następującymi drogami krajowymi: S19 (łączy trzy aglomeracje we wschodniej Polsce: białostocką, lubelską oraz rzeszowską), droga krajowa 82 (Lublin, Włodawa), droga krajowa 17 (łączy aglomerację Warszawską, Lubską z przejściem granicznym w Hrebennem). 52

53 Gminy Subregionu na tle Województwa Lubelskiego. Źródło: Sieć komunikacyjna, gospodarka wodno-ściekowa, zaopatrzenie w ciepło, energię i gaz Gmina Gorzków - Administracyjnie Gmina Gorzków zlokalizowana jest na terenie zachodniej części powiatu krasnostawskiego. Ośrodkiem centralnym jest Gorzków, który zachował charakter małego miasteczka, zarówno w układzie przestrzennym jak i pełnionej funkcji. Od północy Gmina Gorzków graniczy z gminami Łopiennik i Rybczewice, od wschodu z gminą Krasnystaw, od południowego wschodu z gminą Izbica, od południa z Gminą Rudnik, od południowego zachodu z gminą Żółkiewka. Droga odgrywająca największą rolę w transporcie to droga wojewódzka nr 842 (Krasnystaw Rudnik Szlachecki). Drogi powiatowe na terenie Gminy stanowią 44 km, a drogi gminne 30 km. Współczynnik gęstości sieci dróg utwardzonych wynosi 0,6 km/km2 co jest wielkością małą. 53

54 Źródło: Gmina Lubartów - Podstawową sieć komunikacyjną tworzą drogi gminne. Zgodnie z powszechnie stosowanymi założeniami powinny one zapewniać dogodne połączenia pomiędzy miejscowościami położonymi na terenie gminy. Biorąc pod uwagę wielkość gminy oraz liczbę miejscowości, sieć tą można uznać za rozwiniętą w sposób zadowalający. Wskaźnik gęstości osiąga wartość 57,8 km/100 km2. Całkowita długość sieci dróg gminnych wynosi 92,7 km, z czego 38,76 km (42,1%) posiada nawierzchnię utwardzoną. Drogi powiatowe na terenie gminy tworzą sieć o długości 48,3 km. W porównaniu do stanu technicznego dróg gminnych, w tej kategorii widać znacznie lepszą sytuację 75,6% dróg powiatowych na terenie gminy Lubartów posiada nawierzchnię utwardzoną. Przez teren gminy przebiegają także trzy drogi wojewódzkie: nr 815 Wisznice - Parczew - Siemień Lubartów, nr 828 Garbów - Krasienin - Niemce Jawidz oraz nr 829 Łucka - Łęczna Biskupice. Centralnym szlakiem drożnym o znaczeniu krajowym i międzynarodowym jest droga krajowa nr 19. Szlak ten w przyszłości ma być ona jednym z głównych szlaków komunikacyjnych łączących południową i północną Europę. Długość odcinka opisywanej drogi na terenie gminy Lubartów wynosi ok. 18 km. Należy dodać, iż zgodnie z ustawą z dnia 21 marca 1985 roku o drogach publicznych, docelowy przebieg drogi krajowej nr 19 będzie przedstawiał się następująco: (Grodno) granica państwa Białystok Lublin Nisko Rzeszów Barwinek granica państwa (Preszow). 54

55 Źródło: Gmina Niemce - Długość dróg gminnych wynosi 138,4 km, z tego jest 32,8 km o nawierzchni bitumicznej. Przez teren gminy przebiega droga krajowa nr 19, łącząca Rzeszów, Lublin, Białystok, a kończąca się na przejściu granicznym polsko-litewskim w Budzisku. Stanowi ona oś rozwojową gminy Niemce oraz jest węzłem komunikacyjnym, w którym z drogą 19 krzyżuje się droga nr 828 Jawidz-Garbów, zapewniającą połączenie z drogą nr 17 Lublin-Warszawa. Źródło: Gmina Wólka - jest wiejską gminą, która od południa sąsiaduje ze stolicą województwa - Lublinem, którego peryferie stanowi w istocie znaczna część obszaru gminy. Związki obszaru gminy z Lublinem wzmacnia fakt, że przez gminę przebiega główny szlak łączący stolicę województwa z Pojezierzem Łęczyńsko-Włodawskim, będącym popularnym obszarem wypoczynku wakacyjnego i weekendowego dla wielu mieszkańców miasta wojewódzkiego. Pozostałe gminy sąsiadujące z gminą Wólka to: Niemce (położone również w powiecie lubelskim), Świdnik i Mełgiew (leżące w 55

56 powiecie świdnickim) oraz Łęczna i Spiczyn (z powiatu łęczyńskiego). Przez zachodni skraj obszaru gminy przebiega linia kolejowa z Lublina do Parczewa i Łukowa. Po roku 2000 linia ta, przedtem dość ważna w skali regionalnej, a nawet ponadregionalnej, nie jest eksploatowana w ruchu pasażerskim. Także ruch towarowy odbywa się tutaj jedynie sporadycznie. Osią sieci drogowej gminy Wólka jest droga krajowa nr 82, biegnąca z Lublina do Łęcznej i Włodawy. Jest ona głównym szlakiem obsługującym ruch ze stolicy województwa w kierunku jednego z najważniejszych obszarów wypoczynkowych w województwie, czyli Pojezierza Łęczyńsko- Włodawskiego. Ponadto przez obszar gminy przebiega 31,0km dróg powiatowych, w ok. 90% posiadających utwardzoną powierzchnię bitumiczną. Drogi powiatowe, obok drogi krajowej, stanowią główne korytarze komunikacyjne łączące gminę ze światem, a także poszczególne fragmenty gminy ze sobą. Natomiast w skali lokalnej, także dla obsługi produkcji rolnej, najważniejszą funkcję pełnią drogi gminne. Samorząd gminy Wólka posiada łącznie 92,81km dróg gminnych z pośród których 36,27km stanowią drogi o nawierzchni utwardzonej km spośród nich (zatem ok. 40%) to drogi twarde o nawierzchni ulepszonej (asfaltowej). Pozostałe 56,5km dróg gminnych wciąż posiada nawierzchnię gruntową. Przez obszar gminy Wólka planowane jest przeprowadzenie obwodnicy miasta Lublina, mającej stanowić część przyszłej drogi ekspresowej S-17, która na tym odcinku ma posiadać wspólny przebieg z drogą S-12. Obwodnica ma zatem obsługiwać ruch samochodowy z centralnej, środkowej i zachodniej Polski w kierunku Chełma i Zamościa, a także Kijowa i Lwowa. Źródło: Gmina Ludwin - Długość dróg wojewódzkich w Gminie Ludwin wynosi 17,7 km. Dróg powiatowych na omawianym terenie jest 48,785 km, ze tego większość 33,621 km to drogi asfaltowe, zaś 15,164 km stanowią drogi gruntowe. Drogi gminne mają ogólną długość 87,5 km, w tym 44,5 km dróg asfaltowych oraz 43 km dróg gruntowych. Drogi wewnętrzne w gminie Ludwin (dojazdowe do pól, lasów, osiedli mieszkaniowych) mają łączną długość 200 km. Długość dróg wojewódzkich na obszarze gminy wynosi 17,7 km. Wszystkie dysponują nawierzchnią twardą. Wśród dróg wojewódzkich wymienić należy: Łęczna Sosnowica (przez Ludwin, Dąbrowa, Rogóźno), 56

57 - 813 Łęczna Ostrów Lubelski (przez Zezulin Pierwszy). Źródło: Gmina Łęczna - Na terenie Gminy znajdują się następujące drogi: - Droga krajowa nr 82 Lublin-Włodawa o długości 12,850 km, na której znajduje się jeden most, administrowana przez Generalną Dyrekcję Dróg Publicznych Oddział Wschodni w Lublinie - Trzy drogi wojewódzkie o długości 20,450 km, na których zlokalizowane są 3 mosty, administrowane przez Zarząd Dróg Wojewódzkich w Lublinie: droga Nr 813 Międzyrzec Podlaski- Łęczna (6,3 km); droga Nr 820 Sosnowica-Łęczna (5,0 km); droga Nr 829 Łęczna-Biskupice (4,350 km); - Drogi powiatowe o długości 24,410 km administrowane przez Zarząd Dróg Powiatowych w Łęcznej, na których zlokalizowany jest 1 most. - Drogi gminne stanowią 87,57 km. Gmina Spiczyn - posiada dostateczną ilość dróg gminnych, powiatowych i wojewódzkich o łącznej długości 104,9 km tj. 1,26 km/km 2, w tym: - drogi wojewódzkie - 13,8 km (829 Łucka- Biskupice; 828 Garbow-Niemce-Jawidz), - drogi powiatowe - 34,8 km - drogi gminne - 58,3 km. Gmina Mełgiew - W gminie możemy wyróżnić drogi: krajowe, powiatowe, gminne i wewnętrzne. Mają one łączną, długość 182,4 km, to jest: drogi krajowe 1,7 km, drogi powiatowe 59,7 (w tym 4,9 km nieutwardzonych) i gminne 128 km (w tym 5,7 km wewnętrznych, 71,11 km nieutwardzonych wzmocnionych żwirem, żużlem oraz gruntowych 4,0 km). Dróg gminnych bitumicznych jest 47,4 km. Jeżeli weźmiemy połączenia z innymi gminami to są one realizowane poprzez drogę krajową nr 17 Warszawa-Lublin-Kijów, jak i drogi powiatowe. Pod względem wszelkich inwestycji, sieć drogowa w gminie Mełgiew jest rozwinięta dość dobrze. Inwestorzy mogą korzystać ze drogi krajowej nr 17,która ułatwia wymianę towarów miedzy gminami, województwami lub krajami. Gmina Piaski - Na terenie gminy znajdują się ważne szlaki komunikacyjne łączące Lublin z Zamościem i Lublin z Chełmem. Oprócz nich na jej terenie istnieje rozbudowana sieć dróg 57

58 powiatowych i gminnych. Północna część gminy ma lepiej rozwiniętą sieć dróg niż południowa. Wiąże się to z bliskością Świdnika i Lublina. Ponadto gmina położona jest 25 km od Lublina, przy trasie międzynarodowej Nr 12 i 17 Warszawa-Kijów, Warszawa-Lwów, w odległości ok. 60 km od przejścia granicznego w Dorohusku oraz ok. 120 km od przejścia granicznego w Hrebennem. Gmina Rybczewice - Podstawową sieć komunikacyjną Gminy Rybczewice tworzy jedna droga wojewódzka, drogi powiatowe i gminne. Na terenie gminy nie występują drogi krajowe ani nie przechodzi linia kolejowa. Łączna długość dróg w gminie wynosi 128 km. Przez teren gminy przebiega droga wojewódzka nr 837 Piaski Żółkiewka Zamość, biegnąca od Zamościa w kierunku północno - zachodnim. Przebiega przez powiaty zamojski, krasnostawski i świdnicki, a powiecie Świdnickim przez gminę Rybczewice i gminę Piaski. Nawierzchnia drogi wojewódzkiej jest utwardzona a jej długość na terenie gminy wynosi 14 km. W gminie Rybczewice występuje 11 dróg powiatowych i 60 dróg gminnych. Łączna długość dróg powiatowych wynosi 37,8 km, w tym drogi powiatowe o nawierzchni twardej stanowią 83 % a drogi o nawierzchni gruntowej ulepszonej 17% długości dróg powiatowych na terenie gminy. Charakterystykę dróg powiatowych na terenie gminy przedstawia tabela. Natomiast długość dróg gminnych wynosi ogółem 75 km, w tym drogi twarde stanowią 43 % (ulepszone stanowią 44% dróg twardych) a 57% dróg gminnych stanowią drogi o nawierzchni gruntowej (wzmocnione stanowią 59% dróg gruntowych). Drogi dojazdowe do gruntów rolnych i leśnych mają łączną długość 115 km, które w 100% są drogami gruntowymi. Gospodarka wodno-ściekowa- analiza poszczególnych Gmin Tabela przedstawia dane długości czynnej sieci rozdzielczej dla Subregionu. Jak można zauważyć czynna sieć rozdzielcza nieznacznie aczkolwiek stale się rozwija. Tabela nr 31: Długość czynnej sieci rozdzielczej wodociągi Długość czynnej sieci rozdzielczej - wodociągi Jednostka terytorialna km km km km km km km km LUBELSKIE 17151, , , , , , , ,4 Gorzków 59,7 62,6 62,6 62,6 135,0 67,5 67,5 67,5 Lubartów 130,5 130,5 132,7 131,5 132,0 134,5 137,3 137,8 Niemce 243,6 243,6 243,6 244,6 246,1 246,7 248,8 251,5 Wólka 138,6 143,8 143,8 143,8 143,2 144,3 145,6 146,2 Ludwin 131,9 136,0 136,5 136,5 136,5 136,5 136,5 136,5 Łęczna 121,6 122,1 122,1 123,1 124,9 125,3 133,0 134,0 Spiczyn 97,1 97,6 97,8 97,8 98,8 103,8 100,1 100,4 Mełgiew 120,8 121,1 122,8 125,1 126,1 127,5 130,5 131,2 Piaski 100,7 100,7 101,9 122,3 122,3 122,3 130,0 130,0 Rybczewice 76,1 76,1 76,1 76,1 76,3 76,3 81,7 81,7 Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 58

59 Dynamika długości sieci wodociągowej w Subregionie (2004/2011) 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice 0, Ryc. nr 8: Dynamika długości sieci wodociągowej w Subregionie (2004/2011) Niezwykle ważny jest wskaźnik procent ogółu ludności korzystających z instalacji wodociągowej. Sześć gmin subregionu (Gorzków, Lubartów, Niemce, Wólka, Ludwin, Łęczna, Spiczyn) przekroczyły lub są w zbliżonym poziomie w stosunku do województwa. Natomiast gminy Mełgiew, Piaski, Rybczewice są znacznie poniżej średniej Lubelskiego. Ogólny wskaźnik dla subregionu wynosi 83,82 % co przekracza średnią województwa o 2,62%. Tabela nr 32: Korzystający z instalacji w % ogółu ludności Korzystający z instalacji w % ogółu ludności wodociąg % % % % % % % LUBELSKIE 78,4 78,8 79,2 79,8 80,2 80,8 81,2 Jednostka terytorialna Gorzków 75,9 79,3 79,3 79,4 98,7 98,7 98,7 Lubartów 88,7 88,9 89,3 89,5 89,7 90,3 90,4 Niemce 80,2 80,6 81,0 81,0 81,5 81,7 82,2 Wólka 84,0 83,1 84,2 84,2 85,0 88,1 88,1 Ludwin 74,5 80,1 80,6 80,6 80,6 80,6 80,6 Łęczna 95,3 95,4 95,4 95,5 95,6 95,6 95,6 Spiczyn 86,4 86,3 86,4 86,4 86,5 86,7 86,8 Mełgiew 68,8 69,5 70,0 70,6 71,6 72,4 73,8 Piaski 58,1 58,3 58,5 61,6 62,0 62,2 64,4 Rybczewice 76,2 76,2 76,2 76,2 76,5 76,8 77,6 Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 59

60 Korzystający z instalacji wodociągowej w % ogółu ludności (2004/2010) 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 Lubelskie Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiewi Piaski Rybczewice 0, Ryc. nr 9: Korzystający z instalacji wodociągowej w % ogółu ludności (2004/2010) Niezwykle ważny jest wskaźnik procent ogółu ludności korzystających z instalacji wodociągowej. Tylko jedna gmina subregionu przekroczyła średnią województwa (Łęczna-82,7%). Gmina Lubartów posiada bardzo zbliżony wskaźnik do średniej (44,3%). Natomiast pozostałe gminy są znacznie poniżej średniej Lubelskiego. Ogólny wskaźnik dla subregionu wynosi 24,57 % co zaniża średnią województwa o 22,73%. Tabela nr 33: Korzystający z instalacji kanalizacyjnej w % ogółu ludności Korzystający z instalacji kanalizacyjnej w % ogółu ludności Jednostka kanalizacja terytorialna % % % % % % % LUBELSKIE 44,3 44,9 45,4 45,9 46,2 46,6 47,3 Gorzków 8,7 8,7 8,7 12,4 23,3 23,3 23,3 Lubartów 19,0 19,1 24,3 31,3 39,8 39,9 44,3 Niemce 18,1 19,8 19,8 19,9 20,0 20,0 20,1 Wólka 21,0 22,0 26,6 29,0 29,5 35,0 36,6 Ludwin 8,7 11,5 13,3 13,3 13,3 13,3 13,3 Łęczna 83,4 83,4 83,1 82,8 83,0 83,0 82,7 Spiczyn 3,9 3,9 3,9 3,9 3,9 4,0 4,0 Mełgiew 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,4 1,4 Piaski 19,8 19,8 19,8 19,9 19,6 19,8 20,0 Rybczewice 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 60

61 Korzystający z instalacji kanalizacyjnej w % ogółu ludności (2004/2010) 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice 0, Ryc. nr 10: Korzystający z instalacji kanalizacyjnej w % ogółu ludności (2004/2010) Analizy szczegółowe: Gmina Gorzków w 86% jest zwodociągowania jednakże tylko 7% mieszkańców podłączonych jest do oczyszczalni ścieków. Stwarza to duże zagrożenie zanieczyszczenia środowiska naturalnego ściekami komunalnymi. Istniejące ujęcia wody w Olesinie, Czystej Dębie, Widniówce, Gorzkowie Osadzie, Orchowu dysponują znacznymi rezerwami wody. W wielu gospodarstwach wybudowane są szamba, z których ścieki wywożone są przez samochody asenizacyjne i unieszkodliwiane w gminnej oczyszczalni ścieków (miejscowość Góry). Gmina Lubartów - na potrzeby zbiorowego zaopatrzenia mieszkańców w wodę korzysta się głównie z wód zalegających w utworach poziomu kredowego, sporadycznie tylko z wód występujących na poziomach trzeciorzędu i czwartorzędu. Od wielu lat prowadzona jest tutaj systematyczna budowa studni wierconych w celu zapewnienia wody głębinowej dla celów konsumpcyjnych oraz dla potrzeb przemysłu. Funkcjonuje tutaj cztery ujęcia wody w następujących miejscowościach: Chlewiska; Rokitno; Skrobów; Wandzin. Natomiast w miejscowości Nowodwór znajduje się ujęcie wody dla miasta Lubartowa, którego zarządcą jest gmina miejska Lubartów. Zaopatruje ono w wodę również część mieszkańców gminy Lubartów. Długość rozdzielczej sieci wodociągowej na terenie gminy wynosi 229,9 km. Natomiast połączenia do sieci wodociągowej budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania mają długość 100,5 km. Do sieci przyłączonych jest 2450 gospodarstw domowych, co stanowi 96% wszystkich gospodarstw domowych na terenie gminy. Długość sieci kanalizacji sanitarnej na terenie gminy wynosi 74,4 km, w tym długość czynnej sieci sanitarnej wynosi 25,6 km. Przyłączonych jest do niej 1060 gospodarstw domowych, co stanowi 41,6% wszystkich gospodarstw domowych na terenie gminy. Niejako uzupełnieniem tego systemu są zbiorniki bezodpływowe (szamba), których na terenie gminy funkcjonuje aktualnie Na terenie gminy funkcjonują dwie biologiczne oczyszczalnie, które oczyszczają łącznie m3 ścieków w ciągu roku. Zlokalizowane są one w dwóch miejscowościach: w Skrobowie Kolonii i w Rokitnie. Do oczyszczalni w Skrobowie Kolonii odprowadzane są ścieki z miejscowości Skrobów, w której sieć kanalizacyjna liczy 1400 m długości. Natomiast oczyszczalnia w Rokitnie obsługuje miejscowości: Rokitno, Wólka Rokicka, Wólka Rokicka Kolonia, Baranówka Trzciniec i Wandzin. Uzupełnieniem tego systemu jest 12 61

62 przydomowych oczyszczalni ścieków. Gmina Niemce - jest w pełni zwodociągowana. Długość sieci wodociągowej, rozdzielczej, bez przyłączy prowadzących do budynków i innych obiektów wynosi 243,6 km. Natomiast ilość przyłączy wynosi 4071 o łącznej długości 196 km. Długość sieci kanalizacyjnej wynosi 20 km, a liczba przyłączy 429. W 2000 roku oddana została do użytku oczyszczalnia ścieków "BIOVAC" o przepustowości 500 m3 na dobę ( z możliwością rozbudowy do 1000 m3). W gminie planowana jest dalsza rozbudowa sieci kanalizacyjnej z nowymi przyłączami oraz rozbudowa oczyszczalni ścieków. W następnej kolejności do sieci zostanie przyłączone Zalesie. Dotychczas skanalizowane są Niemce i część Woli Niemieckiej. Rozwój kanalizacji gminy wymaga jeszcze dwóch oczyszczalni ścieków w Ciecierzynie (dla ochrony zlewni rzeki Ciemięgi) i Krasieninie. Gmina Wólka - W roku 2005 w granicach gminy funkcjonowało 143,8 km rozdzielczej sieci wodociągowej. Z sieci wodociągowej korzystało osób, co stanowi 83,1% mieszkańców gminy. Znacznie słabiej jest jak dotąd rozwinięta sieć kanalizacyjna. Jej długość wynosi (także według stanu na koniec 2006 roku) 48,5 km, a korzysta z niej osób, czyli ok. 39,1% ludności gminy. Taka dysproporcja jest bardzo niekorzystna dla środowiska przyrodniczego. Należy jednakże podkreślić, że obszar gminy Wólka ma bardzo korzystne warunki dla rozwoju sieci kanalizacyjnej. Leży bowiem z sąsiedztwie oczyszczalni ścieków Hajdów, zlokalizowanej na skraju obszaru miasta Lublina, tuż przy granicy gminy. Oczyszczalnia ta obsługuje, oprócz miast Lublin i Świdnik, także część gminy Wólka. Gmina Ludwin - Pobór wody w Gminie jest realizowany z pięciu stacji uzdatniania wody w miejscowościach: Ludwin, Ludwin-Kolonia, Piaseczno, Dąbrowa, Zezulin. W chwili obecnej w Gminie Ludwin zwodociągowanie są wszystkie miejscowości. Stan techniczny sieci wodociągowej wymaga ciągłego podnoszenia, zaś sama sieć rozbudowy. Długość całkowita wodociągów: 136, 5 km Liczba ujęć wodnych (gdzie): 5 szt. Liczba przyłączy wodociągowych: szt. 196 gospodarstw domowych na terenie Gminy Ludwin korzystają ze studni indywidualnych (kopanych).całkowita długość kanalizacji na terenie Gminy Ludwin wynosi 19,8 km. Liczba gospodarstw domowych podłączonych do kanalizacji 225 szt., zaś liczba szamb przydomowych kształtuje się na poziomie 608 szt. Stan techniczny sieci kanalizacyjnej w Gminie jest dobry. Ścieki z terenu Gminy Ludwin odbierają dwie oczyszczalnie w Ludwinie i Kaniwoli. Oczyszczalnia ścieków w Ludwinie posiada dobowe możliwości przerobowe na poziomie 300 m 3, zaś oczyszczalnia ścieków w Kaniwoli na poziomie 160 m 3. Wielkość dobowa odprowadzanych ścieków kształtuje się na poziomie 30 m 3 do oczyszczalni w Kaniwoli oraz 134 m 3 (w tym 46 m 3 dowożonych) do oczyszczalni w Ludwinie. Stan oczyszczalni w Ludwinie jest dobry, zaś oczyszczalnia w Kaniwoli wymaga modernizacji. Gmina Łęczna - Łączna długość sieci wodociągowej na terenie Gminy Łęczna wynosi 169,92 km, w tym: sieć magistralna 10,2 km; sieć rozdzielcza 112,12 km; sieć przyłączy 47,6 km. Sieć wodociągowa zbudowana jest z: 7,5% z żeliwa, 9% ze stali, 2,5% z AC, 65% z PCV, 16 % z PE. Okres eksploatacji sieci wodociągowej: do 5 lat 23%, od 6 do 10 lat 20%, od 11 do 20 lat 27%, powyżej 20 lat 30%. Ilość awarii na 1 km sieci wodociągowej w roku 0,27, w tym w sieci: magistralnej 0,53, rozdzielczej 0,26, przyłączy 0,19. Łączna długość sieci kanalizacyjnej na terenie Gminy Łęczna wynosi 32,5 km, w tym: kanalizacja sanitarna 26,3 km, przyłącza 6,2 km. 62

63 Sieć kanalizacyjna zbudowana jest z: 10% PCV, kamionka 90%. Okres eksploatacji sieci kanalizacyjnej: do 5 lat 20%; od 6 do 10 lat 20%; od 11 do 20 lat 30%; powyżej 20 lat 30%. Liczba mieszkańców korzystających z usług w zakresie oczyszczania i odprowadzania ścieków wynosi tj. 93% ogółu. Gmina Łęczna posiada 1 oczyszczalnię ścieków typu mechaniczno biologiczna. Roczna ilość produkowanych ścieków ogółem 737,9 m3, w tym ścieków oczyszczonych: 737,9 m3. Udział ścieków oczyszczonych do ścieków ogółem przyjętych przez oczyszczalnię 100%; Ilość otrzymywanych osadów pościelowych rocznie 2369 ton; Metody zagospodarowania osadów pościekowych potrzeby własne i rekultywacja terenu 100%; Uwodnienie osadów pościekowych 98%; Metody odwadniania osadów pościekowych prasa. Gmina Spiczyn - Gmina posiada sieć wodociągową obejmującą cały obszar gminy, co oznacza zwodociągowanie terenu gminy niemal w 100%. Ujęcia wody znajdują się w 5 miejscowościach. Pozostałym mieszkańcom gmina zapewniła dostawę bieżącej wody zawierając umowy z sąsiednimi gminami. Główna sieć wodociągowa ma długość 90,8 km. Ilość przyłączy do gospodarstw domowych o łącznej długości 61,8 km. Ujęcia wody znajdują się w Kijanach, Jawidzu, Charlężu, Januszówce, Zawieprzycach. Ich wydajność dobowa wynosi odpowiednio: 29 tys. m 3, 30 tys. m, 14 tys. m 3, 11 tys. m 3, 14 tys. m 3. W tym zakresie planowana jest budowa studni zapasowych. Mieszkańcy Nowego Radzica, Ziółkowa, Stawku, Ludwikowa oraz częściowo Spiczyna i Kijan korzystają z ujęć wody spoza terenu gminy. Takie rozwiązanie jest podyktowane wysokimi kosztami budowy nowych ujęć i sieci wodociągowej. Gmina realizuje projekt pn. Budowa oczyszczalni ścieków w miejscowości Spiczyn i kanalizacji sanitarnej w miejscowości Spiczyn i Kijany współfinansowany przez Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata W wyniku realizacji projektu nastąpi definitywne rozwiązanie gospodarki ściekowej w aglomeracji Spiczyn. W miarę możliwości finansowych w kolejnych latach będzie następować rozbudowa sieci sanitarnej w pozostałych miejscowościach wchodzących w skład aglomeracji. W miejscowościach znajdujących się poza zasięgiem aglomeracji wzrasta zainteresowanie instalacją przydomowych oczyszczalni ścieków. Obecny system gromadzenia i usuwania ścieków oparty jest na zbiornikach bezodpływowych /asenizacja indywidualna/. Właściciele gospodarstw domowych mają możliwość korzystania z usług wyspecjalizowanych firm w zakresie usuwania nieczystości stałych. Tylko 8 gospodarstw domowych korzysta z oczyszczalni przydomowych z wykorzystaniem wierzby lub instalacji rozsączajacej. Osiedle mieszkaniowe w ZSRCKU Kijany posiada oczyszczalnię typu Bioblok. W ostatnim okresie władze gminy podjęły szereg działań zmierzających do rozpoczęcia procesu inwestycyjnego z zakresu gospodarki ściekowej. Przemawiają za tym następujące przesłanki: zwiększona ilość ścieków, nieszczelność zbiorników bezodpływowych /szamb/, ryzyko przedostania się ścieków do wód podziemnych. Gmina Mełgiew - W gminie system zaopatrzenia w wodę oparty jest na 123,3 km sieci wodociągowej, zasilanej z 12 studni zgrupowanych w pięć stacji wodociągowych. Poszczególne ilości kilometrów sieci wodociągowej dla każdej miejscowości wraz z liczbą przyłączy przedstawia poniższa tabela. Na terenie gminy występują ujęcia o wydajności od 10 do 1000 m3/d (Podzamcze, Jacków, Trzeszkowice, Nowy Krupiec, Mełgiew). Gmina Mełgiew zwodociągowana jest w ok. 95 %. Łączne zużycie wody w gminie w 2003 roku ze zorganizowanego systemu zaopatrzenia wyniosło m3. System wodociągowy zaopatruje w wodę 1930 odbiorców. Łączna długość rozdzielczej sieci kanalizacyjnej w gminie Mełgiew wynosi 2,55 km i jest to czterdziestokrotnie mniej aniżeli długość sieci wodociągowej. Sieć kanalizacyjną posiadają 63

64 miejscowości Franciszków (liczba przyłączy 28 długość sieci 2,40 km), Krępiec (liczba przyłączy 4 długość sieci 0,15 km).w obszarze gminy Mełgiew nie ma oczyszczalni ścieków. Ścieki z miejscowości Franciszków odprowadzane są bezpośrednio do kolektora ścieków Świdnik-Hajdów, a z miejscowości Krępiec do sieci kanalizacyjnej miasta Świdnika. Gospodarka ściekowa na terenie gminy oparta jest o zbiorniki bezodpływowe, których szczelność w wielu przypadkach jest niewystarczająca. Gmina Piaski - Infrastruktura sanitarna w gminie jest rozwinięta w stopniu niewystarczającym. Sieć wodociągowa dociera do 62% mieszkańców, dlatego też planowany jest dalszy jej rozwój. Do priorytetowych zadań należy skanalizowanie gminy. Obecnie z sieci kanalizacyjnej korzysta tylko 2424 mieszkańców, co stanowi około 22,2 % ludności gminy. Gmina Rybczewice - W 2006 roku długość rozdzielczej sieci wodociągowej na terenie gminy wynosiła 76,1 km, z czego połączenia do budynków mieszkalnych stanowi 56,6 % (43,1 km). Ilość przyłączy prowadzących do budynków i gospodarstw wyniosła 1070, w tym do indywidualnych gospodarstw rolnych powyżej 1 ha 1010, co stanowi 94%. Sieć wodociągowa w gminie jest obsługiwana przez 3 ujęcia wody o charakterze komunalnym, do których należy: 1. Ujęcie Rybczewice obsługuje największą liczbę przyłączy (587 przyłączy). Korzysta z niego 1760 mieszkańców. Długość sieci wodociągowej obsługiwane przez to ujęcie wynosi 74,2 km. 2. Ujęcie Pilaszkowice obsługuje 321 przyłączy, charakteryzujące się przekroczeniem zawartości żelaza. Korzysta z niego 1100 mieszkańców. Długość sieci wodociągowej obsługiwane przez to ujęcie wynosi 35,4 km. 3. Ujęcie Izdebno obsługuje 162 przyłączy. Korzysta z niego 510 mieszkańców. Długość sieci wodociągowej obsługiwane przez to ujęcie wynosi 10,8 km. Łącznie z sieci wodociągowej na koniec 2006 r. korzystało 3370 mieszkańców gminy, co stanowiło 84 % ogółu mieszkańców. Brakuje natomiast sieci kanalizacyjnej w gminie we wszystkich miejscowościach za wyjątkiem lokalnej kanalizacji przy obiektach publicznych. Na terenie gminy nie ma żadnych oczyszczalni ścieków, ani komunalnych ani przemysłowych. Występuje jedna biologiczna oczyszczalnia ścieków przy Domu Pomocy Społecznej w Wygnanowicach. Gospodarka ściekowa na terenie gminy prowadzona jest za pomocą zbiorników bezodpływowych, których szczelność najprawdopodobniej jest niewystarczająca. Ścieki pochodzą z zabudowań mieszkalnych nieskanalizowanych oraz pól uprawnych. Ścieki odprowadzane są do zbiorników bezodpływowych, z których w części przenikają do wód powierzchniowych i podziemnych. Istnieje więc głęboka nierównowaga w zakresie uzbrojenia terenu w urządzenia wodociągowokanalizacyjne, podobnie jak w całym województwie. Charakterystyka systemu zaopatrzenia w ciepło, energię i gaz. Analiza w kontekście poszczególnych Gmin. Gmina Gorzków - Gospodarstwa domowe w 99% ogrzewane są węglem kamiennym oraz drzewem. Brak sieci gazu ziemnego na terenie Gminy ma znaczący wpływ na brak dywersyfikacji źródeł ciepła. Jednakże istnieje duży potencjał produkcji energii odnawialnej przede wszystkim z biomasy. Rozwój tego sektora hamuje brak informacji i promocji a mógłby stać się on dodatkowym źródłem dochodów. Gmina Lubartów - Na terenie gminy funkcjonuje sieć gazowa, której całkowita długość wynosi 64

65 29,56 km. Z tego źródła energii korzysta 383 gospodarstwa domowe, co stanowi 9,7% wszystkich gospodarstw domowych. Na terenie wsi Nowodwór i Kolonia Skrobów zlokalizowany jest rurociąg gazowy wysokiego ciśnienia ze stacją redukcyjną w Kol. Skrobów. W 2007r. zakończono budowę sieci gazowej z przyłączami dla wsi Baranówka, Kolonia Wólka Rokicka, Wólka Rokicka i Rokitno, z tranzytem przez Łuckę i Łuckę Kolonię. Gmina Niemce - Na terenie gminy Niemce oraz w sąsiednich gminach Wólka i Mełgiew odkryto znaczne złoża gazu. W chwili obecnej eksploatowany jest tylko jeden otwór w miejscowości Rudnik. Wielkość rocznego wydobycia zasilającego sieć gazową miasta Lublina wynosi mln m3. Istnieją szanse wykorzystania złóż gazu na potrzeby gminy Niemce. Teren gminy objęty jest siecią energetyczna średniego napięcia zrealizowana, jako linie napowietrzne. Odbiory zasilani są energia elektryczna niskiego napięcia ze stacji transformatorowych. Ogólny stan linii jest dobry, jednak w części gminy wymaga przebudowy i nakładów finansowych związanych z rozbudowa sieci. Przez gminę Niemce przebiega gazociąg wysokiego ciśnienia. Istniejąca siec gazowa zasilana jest ze stacji redukcyjno pomiarowej zlokalizowanej w Pólku. Długość sieci gazowej ogółem wynosi ponad 98 km, a liczba przyłączy ponad 930. Z sieci gazowej korzysta 1296 osób (około 8 % mieszkańców gminy). Należy jednak zauważyć, że w ciągu ostatnich lat zanotowano wyraźny wzrost mieszkańców gminy w związku z powyższym stopień zaopatrzenia w gaz w stosunku do ogólnej liczny mieszkańców i gospodarstw domowych jest niewielki. Bariera utrudniająca dalsza gazyfikacje gminy może być rozproszona struktura osadnicza oraz słaba kondycja finansowa wielu gospodarstw domowych. Gmina Wólka - Sieć gazowa w granicach gminy osiągnęła (według danych na ) długość 62,9km i obejmuje około 86,5% powierzchni gminy. Dostęp do sieci gazowej ma 6007 osób na koniec 2005r., stopień zgazyfikowania Gminy wynosi 71,44% ogółu mieszkańców gminy. Bez dostępu do gazu pozostają jeszcze: Łuszczów Pierwszy i Drugi, Łysaków, Sobianowice i Bystrzyca. Gmina Ludwin - W Gminie Ludwin są zelektryfikowane wszystkie miejscowości - linie na omawianym terenie zostały wybudowane od początku lat 60-tych i nadal dobudowywane są nowe obiekty. Stan sieci jest dobry. Modernizacje i remonty obiektów elektroenergetycznych przeprowadzane są w miarę potrzeb utrzymania dobrego stanu technicznego. Dostawcą energii elektrycznej są Lubelskie Zakłady Energetyczne S.A. LUBZEL S.A. W Gminie Ludwin zgazyfikowych jest 5 miejscowości: Ludwin, Ludwin-Kolonia, Zezulin Niższy, Zezulin Pierwszy, Stary Radzic. Odległość w km od najbliższych nitek gazociągu w poszczególnych miejscowościach kształtuje się w nich następująco: Ludwin 1,8 km Ludwin Kolonia 0.5 km Zezulin Niższy, Zezulin Pierwszy 2,4 km Stary Radzic 4,2 km Gmina Łęczna - Prąd elektryczny posiadają wszyscy mieszkańcy Gminy Łęczna. Sieć gazu przewodowego pokrywa 85% powierzchni Gminy. Dane techniczne sieci gazowej: sieć gazowa wysokiego ciśnienia (stal) do stacji I o długości 8979 m; sieć średniego ciśnienia (stal i polietylen sdr 11) miasto: długość 7292 m; przyłącza średniego ciśnienia (stal i polietylen sdr 11) miasto: ilość 80 szt.; sieć niskiego ciśnienia (stal i polietylen sdr 11) miasto: długość m; 65

66 przyłącza niskiego ciśnienia (stal i polietylen sdr 11) miasto: ilość 532 szt.; sieć średniego ciśnienia (stal i polietylen sdr 11) gmina: długość m; przyłącza średniego ciśnienia (stal i polietylen sdr 11) gmina: ilość 620 szt. Połączenia technologiczne: stal (spawanie elektryczne lub gazowe), polietylen (zgrzewanie elektrooporowe). Stacje redukcyjno pomiarowe: I - 2 szt. o przepustowości 6000 m3/h i 3000 m3/h; II - 2 szt. o przepustowości 1200 m3/h i 1500 m3/h.będąca własnością Łęczyńskiej Energetyki sp. z o.o. z siedzibą w Bogdance, sieć wysokoparametrowa o długości 25 km zasila m.in. miasto Łęczna. Gospodarka cieplna Gminy Łęczna opiera się ponadto na kotłowniach lokalnych oraz indywidualnych źródłach ciepła. Te ostatnie, ze względu na dostępność i koszt nabycia, korzystają głównie z paliwa stałego (węgiel). Charakterystyka sieci ciepłowniczych na terenie gminy Łęczna: długość sieci ciepłowniczych wysokoparametrowych 10,35 km, w tym: w technologii preizolowanej 1,6 km; w technologii kanałowej 8,75 km. Długość sieci ciepłowniczych niskoparametrowych 7,75 km, w tym: w technologii preizolowanej 1,7 km; w technologii kanałowej 6,05 km. Parametry pracy sieci w warunkach obliczeniowych: sieć wysokoparametrowa 115/65 C; sieć niskoparametrowa 80/60 C. Gmina Spiczyn - Główna sieć gazownicza na terenie gminy ma długość 46,96 km i obejmuje 10 miejscowości. Ogółem wykonano 401 przyłączy, co oznacza, że niemal w 70% gmina jest zgazyfikowana, natomiast szacuje się, że tylko 10% gospodarstw domowych korzysta z gazu przewodowego. Dalsza gazyfikacja jest możliwa w przypadku wzrostu ilości osób zainteresowanych w danym sołectwie. W południowej części gminy Spiczyn przebiegają dwie linie energetyczne wysokiego napięcia WN 110kV zasilane z urządzeń zewnętrznych. Podstawę zaopatrzenia gminy w energię elektryczną stanowi napowietrzny system średniego o napięciu 15 kv. Realizacja nowych przyłączy zasilających zabudowę mieszkaniową oraz usługową następuje siecią kablową. W związku z rozwojem mieszkalnictwa, rolnictwa oraz usług i zwiększającym się zapotrzebowaniem na energię sieć energetyczna jest modernizowana, rozbudowywana bądź przebudowywana. Gmina Mełgiew - Gaz dla potrzeb gminy Mełgiew pobierany jest z dwóch gazociągów: gazociągu relacji Świdnik - Łęczna i gazociągu relacji Świdnik -Krasnzstaw. Główne ciągi sieci gazowej przebiegają wzdłuż dróg i tworzą zamknięty układ pierścieniowy. Miejscowościami, które jeszcze nie posiadają sieci gazowej, są Krzesimów I i Krzesimów II. Natomiast miejscowość Minkowice i Dominów są tylko częściowo zgazyfikowane. Przez teren gminy przebiegają sieci elektryczne wysokiego, średniego oraz niskiego napięcia. Na tym terenie znajduje się także 89 napowietrznych stacji transformatorowych i 6 wnętrzowych. Gmina Piaski - Sieć gazowa jest wykorzystywana przez nieznaczny odsetek mieszkańców Gminy Piaski co wskazuję wprost na potrzebę inwestycji i rozwijania systemu przesyłowego. Łączna długość sieci gazowej wynosi 30,27 km, natomiast łączna ilość mieszkańców korzystających to 801. Gmina Rybczewice- Brak gazu przewodowego nie przebiegają przez teren gminy i w jej okolicach żadne sieci gazu przewodowego. Sytuacja zaopatrzenia energetycznego jest typowa dla województwa lubelskiego. Nie ma potrzeby poważniejszych przedsięwzięć inwestycyjnych uzupełniających sieć elektroenergetyczną. Na terenach gminy istnieje potrzeba etapowej modernizacji sieci NN. Gmina Rybczewice nie ma źródeł zbiorczego zaopatrzenia w energię 66

67 cieplną. Występują tylko lokalne kotłownie o większej mocy zaopatrujące w ciepło budynki oświatowe, administracyjne, handlowe. Istnieje potrzeba pełnej modernizacji wraz z przebudową sieci energetycznej NN wraz ze stacjami trafo (na niewielkim obszarze przeprowadzono modernizację sieci) Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii Energetyka alternatywna wykorzystuje źródła energii różne od organicznych paliw kopalnych, czyli obejmuje energetykę odnawialną, energetykę nuklearną oraz wytwarzanie energii z odpadów nieulegających biodegradacji oraz z wodoru. Na terenie Subregionu możliwe jest wykorzystywanie energii wiatrowej, promieniowania słonecznego, wodnej (wynikającej ze spadku rzek), geotermalnej oraz biomasy i biogazu. Jak wskazuje Wojewódzki Program Rozwoju Alternatywnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego produkcja krajowa energii elektrycznej brutto w 2002 roku wynosiła ,3 GWh, natomiast w województwie lubelskim 2 066,6 GWh, co stanowi 1,43 % produkcji krajowej. Krajowa produkcja energii ze źródeł odnawialnych wynosiła 2139,3 GWh, natomiast w województwie lubelskim 4,2 GWh, co stanowi 0,2 % produkcji krajowej plasując województwo na 15 miejscu w kraju. Udział energii ze źródeł odnawialnych w produkcji energii całkowitej województwa stanowi 0,2%. Energia Wiatrowa - Województwo Lubelskie należy do regionów w których wykorzystanie energii wiatrowej nie jest szczególnie efektywne. Lubelskie zaliczane jest do tzw. strefy korzystnej - III, a w części południowo -wschodniej nawet do strefy mało korzystnej IV, według przyjętej klasyfikacji: Strefa I - wybitnie korzystna, Strefa II - bardzo korzystna, Strefa III korzystna, Strefa IV - mało korzystna, Strefa V niekorzystna. Obecnie najbardziej korzystna lokalizacja elektrowni wiatrowych znajduje się w zachodniej części Województwa czyli poza obszarem Subregionu. Obecnie na terenie Gmin objętych analizą istnieje jedna elektrownia zlokalizowana w Rokitnie Gm. Lubartów. 67

68 Źródło: Energia Słoneczna - Ze względu na potencjalną energię użyteczną prawie całe województwo lubelskie znajduje się w rejonie, gdzie roczne sumy promieniowania słonecznego kształtują się na poziomie kwh/m2 (co oznacza iż Lubelskie mieści się w kategorii R1- o najwyższych sumach rocznego promieniowania słonecznego o rocznych zasobach przekraczających 950 kwh/m2). Lubelskie oprócz terenów nadmorskich jest najdogodniejszym miejscem do wykorzystywania energii słonecznej. Na obszarze Lubelszczyzny energię słoneczną wykorzystuje się do podgrzewania wody użytkowej i do oświetlania znaków drogowych z modułów fotowoltaicznych. Energia słoneczna do podgrzewania ciepłej wody użytkowej wykorzystywana jest w następujących miejscowościach: Krupe - 1 kolektor o mocy 2 kw, Biłgoraj - 6 kolektorów o łącznej mocy ~30 kw, Ryki - 3 kolektory, oraz w miejscowościach: Koniuchy, Husynne, Łuszczacz, Susiec, Zamość, i Międzyrzec Podlaski. Obszar Subregionu posiada duży potencjał odnośnie produkcji energii odnawialnej ze słońca o czym świadczy wysoki potencjał dni słonecznych całego województwa. Energia Wodna - Cały obszar województwa lubelskiego leży w należących do dorzecza Wisły dwóch regionach wodnych: Wisły Środkowej i Wisły Górnej. Region Wisły Środkowej to: zlewnia rzeki Wieprz, polska część zlewni odcinka granicznego rzeki Bug oraz zlewnie prawostronnych mniejszych dopływów Wisły, w całości (Wyżnica, Kurówka, Bystra) lub w części (Okrzejka, Wilga, Świder). Region Wisły Górnej to fragmenty zlewni rzeki Tanew i rzeki Sanny. Województwo Lubelskie ma niewielkie zasoby wód powierzchniowych. Na terenie Lubelszczyzny energetyka wodna ma charakter marginalny. Osiągane moce małych elektrowni wodnych (MEW) kształtują się na poziomie od kilkunastu do kilkuset kilowatów, czyli znacznie poniżej 5 MW, będących granicą opłacalności w produkcji energii elektrycznej. Podobnie jak cale Województwo Lubelskie subregion nie jest regionem preferowanym do wytwarzania energii wodnej w kontekście wskaźników SPBT. Energia Geotermalna - W granicach województwa lubelskiego zdecydowanie przeważają obszary pozbawione znaczących zasobów geotermalnych (co przedstawia poniższa mapka). 68

69 Żadna z gmin Subregionu objętego badaniem nie posiada korzystnych warunków do wykorzystania wód geotermalnych. Źródło: Biomasa i biogaz- Biomasa jest jednym z najbardziej obiecujących, obecnie łatwo dostępnym i często najtańszym źródłem energii odnawialnej, zarówno w kraju, jak i w województwie. Obecnie energia pozyskiwana ze źródeł odnawialnych stanowi niespełna 3% całkowitego zużycia energii pierwotnej w kraju, z czego około 98% przypada na biomasę (głównie jest to drewno odpadowe, odpady drzewne oraz pewne ilości słomy). Do głównych źródeł pozyskiwania biomasy należą: - leśnictwo i związany z nim przemysł drzewny; - rolnictwo (produkcja roślinna i zwierzęca); - gospodarka komunalna (składowiska odpadów i oczyszczalnie ścieków). W latach w województwie lubelskim średniorocznie pozyskiwano około 1284,4 tys. m3 drewna. Głównym dostawcą pozostawały lasy państwowe, które dostarczyły w 2003 roku 1333,3 tys. m3 drewna, tj. 86,6% rocznej podaży drewna w regionie. 69

70 Poniższa tabela przedstawia ilość zalesionego terenu w kontekście poszczególnych gmin subregionu. Tabela nr 34: Ilość zalesionego terenu Źródło: opracowanie własne, BDL GUS ogółem Jednostka terytorialna 2005 ha LUBELSKIE Gorzków 910 Lubartów 5789 Niemce 989 Wólka 996 Ludwin 1653 Łęczna 322 Spiczyn 1932 Mełgiew 1512 Piaski 1780 Rybczewice 1219 Ilość zalesionego terenu w kontekście poszczególnych gmin subregionu Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice 0 1 Ryc. nr 11: Ilość zalesionego terenu w kontekście poszczególnych gmin subregionu Największy potencjał wykorzystania drewna w kontekście energetycznym (zarówno drewno opałowe oraz zrębki drewne) posiada gmina Lubartów a najmniejszy gmina Łęczna. Biomasa - Do biomasy pozyskiwanej z rolnictwa na cele energetyczne zalicza się: odpady z produkcji roślinnej (słoma) i zwierzęcej (gnojowica, obornik i pozostałości poubojowe) oraz z przemysłu rolno-spożywczego, a także biomasę pozyskiwaną z trwałych użytków zielonych i celowych upraw roślin na cele energetyczne. Potencjał techniczny roślinnych odpadów rolnych w 70

71 województwie, możliwy do wykorzystania na cele energetyczne, szacuje się na ok. 18,8 PJ w skali roku (w kraju 195 PJ). Składają się na niego nadwyżki biomasy z odpadów rolnych w postaci słomy: zbóż i rzepaku oraz siana z łąk i upraw roślin motylkowatych. Rolnictwo województwa produkuje rocznie około 3,2 mln ton słomy (w kraju 23,9 mln ton), w tym słomy zbożowej 2,6 mln ton i słomy rzepakowej 0,6 mln ton. Całkowitą nadwyżkę słomy w województwie możliwą do energetycznego wykorzystania szacuje się na ok. 1,1 mln ton rocznie, w tym słomy zbożowej 0,7 mln ton i słomy rzepakowej 0,4 mln ton. Badany subregion z racji swojego charakteru gospodarczego i środowiskowego jest idealnym miejscem produkcji energii z biomasy. Biogaz - Biogazownia rolnicza jest instalacją wykorzystującą w procesie produkcji biogazu biomasę pochodzenia rolniczego. Otrzymany biogaz może być wykorzystywany do produkcji energii elektrycznej, energii cieplnej, produkcji biopaliw lub przesyłany bezpośrednio do sieci gazowych. Najlepsze perspektywy rozwoju systemu biogazowi w obrębie subregionu posiadają gminy Mełgiew, Piaski, Rybczewice, Niemce, Gorzków (w kontekście powierzchni gruntów ornych możliwych do przeznaczenia na cele biogazowi). 71

72 3. INWENTERYZACJA RYNEKU PRACY 3.1. Zatrudnienie w latach Ilość osób zatrudnionych na badanym obszarze wzrosła w latach 2004 (8923 osoby)- 2010(10133 osoby) o 13,56%. W tym samym czasie w województwie zatrudnienie wzrosło o 8,17%. Wskazuje to na znacznie większą dynamikę wzrostu zatrudnienia w subregionie chodź nie jest to wzrost jednolity w skali wszystkich gmin (lata ): - Gmina Gorzków: spadek zatrudnienia o 35,85%, - Gmina Lubartów: spadek zatrudnienia o 31,12%, - Gmina Niemce: wzrost o 28,44%, - Gmina Wólka: wzrost o 27,76%, - Gmina Ludwin: spadek zatrudnienia o 1,54%, - Gmina Łęczna: wzrost o 42,53%, - Gmina Spiczyn: wzrost o 0,65%, - Gmina Mełgiew: wzrost o 7,31%, - Gmina Piaski: spadek o 16,42%, - Gmina Rybczewice: wzrost o 6,97%. Ogólna liczba osób zatrudnionych wzrosła lecz nie w każdej gminie równolegle niektóre jednostki samorządowe zanotowały znaczące spadki (szczególnie Gorzków i Lubartów) gdy inne znaczące wzrosty (Niemce, Wólka, Łęczna). Tabela nr 35: Zatrudnienie w latach Jednostka Terytorialna Zatrudnieni Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Lubelskie Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 72

73 Dynamika ilości zatrudnionych w gminach subregionu (2004/2010) Gorzkow Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Ryc. nr 12: Dynamika ilości zatrudnionych w gminach subregionu (2004/2010) Pracujący według płci - Jak wskazuje poniższa tabela oraz wykres liczba pracujących mężczyzn na terenie subregionu znacznie wzrosła w porównaniu lat 2004 (4255) i 2011 (4958) co daje wzrost procentowy na poziomie 16,52%. Tymczasem na terenie województwa zanotowano wzrost na poziomie jedynie 9,48%. Tabela nr 36: Zatrudnieni w subregionie mężczyźni mężczyźni Jednostka terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 73

74 Osoby pracujące w podziale na płeć - mężczyźni (2004/2011) Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Ryc. nr 13 : Osoby pracujące w podziale na płeć mężczyźni (2004/2011) Sytuacja zatrudnienia kobiet na terenie subregionu wskazuję na stały wzrost z 4668 w 2004r. do r. co daje stały wzrost procentowy o wysokości 22,36%. Natomiast średnia województwa była niższa od średniej gmin i stanowiła 7,45%. Tabela nr 37: Zatrudnieni w subregionie kobiety Jednostka terytorialna kobiety osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 74

75 Osoby pracujące w podziale na płeć - kobiety (2004/2011) Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Ryc. nr 14: Osoby pracujące w podziale na płeć kobiety (2004/2011) Pracujący według sektorów - Zgodnie z danymi z BDL 2005 w sektorze publicznym na terenie powiatów na terenie których znajdują się badane gminy pracowało osób (Lubelskie ) a w sektorze prywatnym osób (Lubelskie ). W kolejnych latach ilość osób zatrudnionych w sektorze publicznym zwiększyła się o 2,41% (Lubelskie spadek o 1,64%) a w sektorze prywatnym 1,47% (Lubelskie wzrost o 3,18%). Tabela nr 38: Ilość zatrudnianych w podziale na sektory Jednostka terytorialna LUBELSKIE ogółem sektor publiczny sektor prywatny ogółem ogółem ogółem osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 75

76 Zatrudnieni w sektorze publicznym (2003/2004) P. Krasnostawski P. Lubartowski P. Lubelski P. Łęczyński P. Świdnicki Ryc. nr 15: Zatrudnieni w sektorze publicznym (2003/2004) Zatrudnieni w sektorze prywatnym (2003/2005) P. Krasnostawski P. Lubartowski P. Lubelski P. Łęczyński P. Świdnicki Ryc. nr 16: Zatrudnieni w sektorze prywatnym (2003/2005) Dane statystyczne dotyczące przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wskazują, iż w powiatach powiatów na terenie których znajdują się badane gminy przeciętne wynagrodzenie ogółem wynosiło (2011) 3304,65 i było wyższe niż średnia województwa wynosząca 3257,14. W kontekście okresu 2004/2011 w powiatach subregionu średnie wynagrodzenie wzrosło o 53,24% natomiast na terenie całego województwa wskaźnik ten wzrósł o 55,38%. 76

77 Tabela nr 39: Przeciętne wynagrodzenie ogółem Przeciętne wynagrodzenie - ogółem Jednostka terytorialna zł zł zł zł zł zł zł zł LUBELSKIE 2096, , , , , , , ,14 Powiat krasnostawski 1875, , , , , , , ,35 Powiat lubartowski 1826, , , , , , , ,35 Powiat lubelski 1880, , , , , , , ,89 Powiat łęczyński 3240, , , , , , , ,24 Powiat świdnicki 1957, , , , , , , ,46 Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Przeciętne miesięczne wynagrodzenie (2004/2011) 5000, , , , , , , ,00 P. Krasnostawski P. Lubartowski P. Lubelski P. Łęczyński P. Świdnicki 1000,00 500,00 0, Ryc. nr 17: Przeciętne miesięczne wynagrodzenie (2004/2011) Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w relacji do średniej krajowej w powiatach subregionu wzrosło w latach 2004/2011 z 89,48% do 91,16% (wzrost o 1,68%). W tym czasie średnia wojewódzka wzrosła o 2,8% z 87% do 89,8%. Tabela nr 40: Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej krajowej Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej Jednostka krajowej (Polska=100) terytorialna % % % % % % % % LUBELSKIE 87,0 87,0 86,9 86,7 87,8 87,2 90,2 89,8 Powiat krasnostawski 77,8 77,5 78,5 80,2 80,5 78,6 81,7 82,3 Powiat lubartowski 75,8 76,1 76,2 75,7 78,0 77,4 80,0 78,8 Powiat lubelski 78,0 77,7 76,9 78,1 77,3 76,6 77,4 77,2 Powiat łęczyński 134,5 137,8 130,8 127,6 130,9 133,2 128,9 131,3 Powiat świdnicki 81,3 80,7 81,1 81,8 85,2 84,2 84,0 86,2 Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 77

78 3.2. Bezrobocie w latach Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w subregionie na I kwartał 2012 r. wynosiła ogółem 4510 osoby, z czego 2333 stanowiły kobiety. Struktura bezrobotnych na I kwartał 2012 r. przedstawia się następująco: - 51,7% bezrobotnych stanowią kobiety, - 83,69 % bezrobotnych nie posiada prawa do zasiłku, - 55,08 % to osoby długotrwale bezrobotne. Tabela nr 41: Struktura rynku pracy w I kwartał 2004 r. Powiat / Gmina Liczba bezrobotnych Ogółem Kobiety Bezrobotni zwolnieni z przycz. dot. zakł. pracy Uprawnieni do zasiłku Długotrwale bezrobotni (pow. 24 m.) Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Lubelskie Źródło: opracowanie własne, WUP LUBLIN Tabela nr 42: Struktura rynku pracy w I kwartał 2012 r. Powiat / Gmina Liczba bezrobotnych Ogółem Kobiety Bezrobotni zwolnieni z przycz. dot. zakł. pracy Uprawnieni do zasiłku Długotrwale bezrobotni (pow. 24 m.) Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Lubelskie Źródło: opracowanie własne, WUP LUBLIN 78

79 W okresie 2004/2011 liczba bezrobotnych na terenie subregionu spadła o 37,8% ( w tym wśród kobiet o 37,29%) gdy na terenie województwa wskaźnik ten wynosił 26,63% (wśród kobiet spadek o 24,95%). Powyższe dane wskazują na znaczną dynamikę rozwoju rynku pracy zarówno na terenie gmin subregionu jak również w całym województwie lubelskim. Stopa bezrobocia rejestrowanego w subregionie oraz w województwie lubelskim, a także w całym kraju wykazuje podobny trend. W latach stopa bezrobocia stopniowo malała we wszystkich gminach oraz w województwie. W okresie 2004/2012 liczba bezrobotnych na terenie subregionu spadła o 32,9 gdy na terenie województwa wskaźnik ten wynosił 19,89%. Tabela nr 43: Bezrobocie ogółem Bezrobocie ogółem Jednostka terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Bezrobocie (2004/2011) Gorzków Lubartów Niemce Wólka Lubwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Ryc. nr 18: Bezrobocie (2004/2011) 79

80 Na koniec 2011 roku w subregionie było zarejestrowanych łącznie 4749 bezrobotnych, z czego 2603 stanowiły kobiety. Wskaźnik udziału kobiet wśród bezrobotnych wynosi w subregionie: 45,11% jest niższy niż w województwie lubelskim, gdzie w 2011 wynosił 50,79%. Tabela nr 44: Bezrobocie mężczyźni Bezrobocie - mężczyźni Jednostka terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Bezrobocie - mężczyźni (2004/2011) Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Ryc. nr 19: Bezrobocie mężczyźni (2004/2011) 80

81 Tabela nr 45: Bezrobocie kobiety Bezrobocie - kobiety Jednostka terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Bezrobocie - kobiety (2004/2011) Gorzków Lubartów Niemce Wólka Ludwin Łęczna Spiczyn Mełgiew Piaski Rybczewice Ryc. nr 20: Bezrobocie kobiety (2004/2011) W latach 2004/2011 znacznie spadała ilość osób bezrobotnych na terenie subregionu w tym: - kobiety spadek o 28,09%, - mężczyźni spadek o 30,81 %. W tym czasie na terenie województwa wskaźnik ten osiągnął następujący, znacznie niższy niż w subregionie poziom: - kobiety spadek o 23,57%, - mężczyźni spadek o 27,73 %. 81

82 Dominującą grupą bezrobotnych w powiatach na terenie których znajduje się subregion w 2011 r. były osoby w wieku lata (33% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych). Kolejną grupą charakteryzującą się wysokim bezrobociem są osoby najmłodsze, które nie ukończyły jeszcze 25 roku życia. Najmniejsze bezrobocie panuje wśród najstarszej grupy wiekowej 55 i więcej lat. Udział procentowy bezrobotnych wg. wieku ; 9% 3487; 15% 4016; 17% 5976; 26% ; 33% Legenda: 1: 24 i mniej, 2: 25-34, 3: 35-44, 4: 45-54, 5: 55 i więcej. Ryc. nr 21: Udział procentowy bezrobotnych wg. Wieku Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych w wieku 24 lata i mniej zmniejszyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 36% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zmniejszył się o 37,24%. Tabela nr 46: Ilość osób bezrobotnych w wieku 24 lata i mniej 24 i mniej Jednostka ogółem terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych w wieku 24 lata i więcej zmniejszyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 21,86% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zmniejszył się o 21,19%. 82

83 Tabela nr 47: Ilość osób bezrobotnych w wieku 24 lata i więcej 24 i więcej Jednostka ogółem terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych w wieku lat zmniejszyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 21,93% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zmniejszył się o 21,29%. Tabela nr 48: Ilość osób bezrobotnych w wieku lat Jednostka ogółem terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych w wieku lat zmniejszyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 30,75% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zmniejszył się o 32,47%. Tabela nr 49: Ilość osób bezrobotnych w wieku lat Jednostka ogółem terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 83

84 Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych w wieku lat zmniejszyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 36,73% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zmniejszył się o 33,74%. Tabela nr 50: Ilość osób bezrobotnych w wieku lat Jednostka ogółem terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych w wieku 55 lat i więcej zwiększyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 139% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zwiększył się o 138%. Dane te wskazują na bardzo negatywne zjawisko wykluczenia zawodowego osób w wieku przedemerytalnym- jest to zjawisko ogólno krajowe które występuję zarówno w kontekście kraju, województwa i subregionu. Tabela nr 51: Ilość osób bezrobotnych w wieku 55 lat i więcej 55 i więcej Jednostka ogółem terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS W roku 2011 dominującą grupą wśród osób bezrobotnych były osoby z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym (27%) oraz zasadniczym zawodowym (25%). Osoby z wykształceniem wyższym stanowiły jedynie 14% zarejestrowanych bezrobotnych w subregionie. 84

85 Zarejestrowani bezrobotni według wykształcenia w 2011 roku 5154; 22% 3234; 14% 5896; 25% 6384; 27% ; 12% Legenda: 1: wyższe, 2: policealne, średnie zawodowe, 3: średnie ogólnokształcące, 4: zasadnicze zawodowe, 5: gimnazjalne i poniżej. Ryc. nr 22: Zarejestrowani bezrobotni według wykształcenia w 2011 roku Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych z wykształceniem wyższym zwiększyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 55,33% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zwiększył się o 54,91%. Tabela nr 52: Ilość osób bezrobotnych z wykształceniem wyższym wyższe Jednostka ogółem terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych z wykształceniem policealnym, średnim zawodowym zmniejszyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 24,67% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zmniejszył się o 28,56%. 85

86 Tabela nr 53: Ilość osób bezrobotnych z wykształceniem policealnym, średnim zawodowym policealne, średnie zawodowe Jednostka ogółem terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych z wykształceniem średnim ogólnokształcącym zwiększyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 10,45% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zwiększył się o 10,98%. Tabela nr 54: Ilość osób bezrobotnych z wykształceniem średnim ogólnokształcącym Średnie ogólnokształcące Jednostka ogółem terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych z wykształceniem zasadniczym zawodowym zmniejszyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 43,54% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zmniejszył się o 42,31%. Tabela nr 55: Ilość osób bezrobotnych z wykształceniem zasadniczym zawodowym Jednostka terytorialna zasadnicze zawodowe ogółem osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 86

87 Zgodnie z danymi GUS w okresie 2004/2011 ilość osób bezrobotnych z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej zmniejszyła się w powiatach na terytorium których znajduje się subregion o 36,94% natomiast na terenie W. Lubelskiego wskaźnik zmniejszył się o 36,53%. Tabela nr 56: Ilość osób bezrobotnych z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej gimnazjalne i poniżej Jednostka ogółem terytorialna osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba osoba LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 3.3 Oferty pracy W 2011 roku pracodawcy złożyli w powiatach subregionu 85 ofert pracy jest to znaczny wzrost w stosunku do roku 2004 o 73,46%. W porównaniu na terenie całego województwa lubelskiego ofert pracy w okresie 2004/2011 przybyło 96,27%. Tabela nr 57: Oferty pracy Jednostka Terytorialna LUBELSKIE Powiat krasnostawski Powiat lubartowski Powiat lubelski Powiat łęczyński Powiat świdnicki Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 3.4 Zawody nadwyżkowe i deficytowe Analiza struktury zawodowej bezrobotnych napływających do ewidencji powiatowych urzędów pracy województwa lubelskiego, wskazuje na strukturalny problem czynnika bezrobocia, świadczący o niewystarczającym dostosowaniu poziomu i struktury kształcenia kadr do rzeczywistych potrzeb zmieniającego się dynamicznie rynku pracy. System edukacyjny nadal kształci w zawodach i specjalnościach, na które nie ma zapotrzebowania na rynku pracy, przyczyniając się do wzrostu bezrobocia. Podjęcie próby określenia zawodów, w których istnieje popyt oraz tych, które występują nadwyżkowo, a przede wszystkim wyciągnięcie odpowiednich wniosków zarówno przez służby odpowiedzialne za zatrudnienie jak i edukacyjne, może przyczynić się do ograniczenia bezrobocia zwłaszcza wśród ludzi młodych. Struktura zawodów o najwyższym i najniższym 87

88 deficycie w obrębie gmin należących do subregionu jest strukturą zbieżną ze strukturą wojewódzką. Tabela nr 58: Wykaz zawodów o najwyższym wskaźniku deficytu w I półroczu 2011r. i 2012r. I półrocze 2011 r Dystrybutor ulotek Pracownik kancelaryjny 16, Operator maszyn i urządzeń do produkcji łożysk tocznych 15, Przetwórca owoców i warzyw Tartacznik Asystent nauczyciela przedszkola 11, Tapicer meblowy 10, Geofizyk Sprzedawca na telefon " Pracownik ochrony roślin Pracownik ochrony fizycznej I stopnia 7, Pośrednik pracy Pomocniczy robotnik przy uprawie roślin i hodowli zwierząt Tłumacz języka niemieckiego Technik elektryk samochodowy Opiekun osoby starszej* Pracownik do spraw ewidencji ludności Monter / konserwator urządzeń przeciwpożarowych Operator spycharki Pomocniczy robotnik leśny Grafik komputerowy DTP 5, Pomocnik biblioteczny 5, Doradca rolniczy 5, Pomocnik mechanika 5, Kierownik supermarketu Operator urządzeń oczyszczania ścieków Główny księgowy 4, Operator maszyn i urządzeń przemysłu spożywczego* 4,6667 Źródło: opracowanie własne, WUP LUBLIN 88

89 Tabela nr 59: Zawody nadwyżkowe w ujęciu poszczególnych zawodów i specjalności w I półroczu 2011 r. i 2012 r. I półrocze 2011 r Pracownik biura podróży 0, Lakiernik wyrobów drzewnych 0, Kosztorysant budowlany 0, Serwisant sprzętu komputerowego 0, Animator kultury 0, Woźny 0, Dyrektor wykonawczy 0, Inżynier budowy dróg 0, Muzealnik 0, Operator obrabiarek skrawających 0, Kierowca samochodu dostawczego 0, Szef kuchni (kuchmistrz) 0, Maglarz 0, Doradca finansowy 0, Wykładowca na kursach (edukator, trener) 0, Specjalista do spraw reklamy 0, Recepcjonista 0, Cieśla szalunkowy 0, Kierownik lokalu gastronomicznego 0, Asystent do spraw statystyki 0, Operator urządzeń do produkcji pieczywa 0, Operator żurawia jezdniowego 0, Telemarketer 0, Robotnik drogowy 0, Instruktor nauki jazdy 0, Operator maszyn rolniczych 0,7273 Źródło: opracowanie własne, WUP LUBLIN 89

90 4. INWENTERYZACJA POTENCJAŁU TYRYSTYCZNEGO 4.1. Walory turystyczne obszaru na terenie Lubelszczyzny Województwo Lubelskie, jaki i teren 10 gmin posiada liczne walory turystyczne, zarówno środowiska przyrodniczego, jaki i społeczno-kulturowe. Obszar 10 gmin z terenu woj. lubelskiego posiada liczne walory krajobrazowe i przyrodnicze. Na terenie gmin Lubartów i Niemce znajduje się kompleks lasów kozłowieckich, które uzyskały status "Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego" i pełnią ważną rolę w weekendowym wypoczynku ludności miejskiej. Na terenie gmin Spiczyn i Łęczna znajduje się malowniczy teren pradoliny rzeki Wieprz, tworzący Nadwieprzański Park Krajobrazowy, z wieloma walorami przyrodniczymi, który stwarza możliwość spokojnego i gruntownego odprężenia. Łęczna z racji swego położenia i przy wykorzystaniu naturalnych walorów przyrodniczych jak i historycznych ma wyjątkowo duże szanse rozwoju usług rekreacyjnych i kreacji idei miasta kompletnego. Przede wszystkim dzięki jej położeniu w niezwykle pięknym krajobrazowo rejonie przełomu Wieprza. Zwłaszcza, że rejon przełomu, jak i cała niemal dolina Wieprza, a cześciowo i Świnki objęte zostały statusem parku krajobrazowego: Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego. Jego obszar i funkcje - ekologiczne i turystyczne - tworzą bogaty potencjał miasta. W myśl programu tego parku Łęczna, a ścislej - Zespół Staromiejski powinien stać się głównym ośrodkiem jego obsługi turystycznej. Potencjał turystyczno rekreacyjny Starej Łęcznej jest dodatkowo wzmocniony faktem jej położenia na szlaku Lublin - Pojezierze Łeczyńsko-włodawskie, tj. na trasie intensywnego ruchu turystycznego między największym miastem regionu a jedną z największych atrakcji turystyczno - rekreacyjnych o randze ogólnokrajowej: Parkiem Krajobrazowym Pojezierza Łeczyńsko-Włodawskiego i Poleskim Parkiem Narodowym. W gminie Spiczyn i Wólka bardzo malownicza jest również dolina Bystrzycy i otuliny Kozłowieckiego i Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego. Znaczną część gmin Niemce i Wólka kształtuje dolna rzeki Ciemięgi. Głęboka na przeszło 20 m dolina Ciemięgi jest elementem decydującym o rzeźbie terenu. Przyrodnicze zalety obu gmin oraz ich położenie w sąsiedztwie Lublina są szczególnie istotne turystycznie, co widoczne jest w dużej popularności tych okolic w ruchu turystycznym mieszkańców Lublina i nie tylko. Obszary gmin, z uwagi na swoje niezwykle ciekawe zasoby historyczne i przyrodnicze przy jednoczesnej bliskości od miasta, są docelowym punktem pieszych oraz rowerowych wycieczek licznych mieszkańców miasta. Gmina Ludwin to z kolei gmina typowo turystyczna. Każdego roku przyjeżdża tu rzesza turystów i wczasowiczów, na których oprócz ośrodków wypoczynkowych i pól namiotowych czekają gościnne gospodarstwa agroturystyczne z domową kuchnią i bogactwem kultury ludowej. O uroku tych ziem decydują duże ilości łąk, lasów, torfowisk, a przede wszystkim jezior. Do najpiękniejszych akwenów wodnych - pod względem turystycznym należą jeziora Piaseczno (najczystsze i najgłębsze na Pojezierzu o głębi sięgającej 38m ) i J. Łukcze, J. Rogóźno, J. Bikcze, J. Krzczeń, J. Zagłębocze, J. Brzeziczno, Dratów, które będąc pochodzenia kresowego wyróżniają się piasczystym dnem i łatwym dostępem do wody. Rogóźno jest dodatkowo miejscowym rajem dla wędkarzy, 90

91 a jeziora Piaseczno, Łukcze, Zagłębocze są odwiedzane głównie przez amatorów kąpieli i sportów wodnych. Sąsiadująca od północy z gminami Wólka, Spiczyn i Łęczna gmina Mełgiew położona jest na stokach kilku rozległych wzgórz otoczonych lasami. Przez jej środek, z południa na północ, doliną podmokłych łąk płynie rzeka Stawka-Stoki, zwana także Mełgiewką, dopływ Wieprza. Znajduje się tu również obszar otuliny Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego oraz Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu. Gmina Piaski leży na terenie północnej części Wyniosłości Giełczewskiej największego subregionu Wyżyny Lubelskiej. Gmina ma krajobraz nizinny, lekko pofałdowany, zwłaszcza w południowej części. Większość obszaru gminy zajmują pola, co znacząco wpływa na walory krajobrazowe tego terenu. Gmina Piaski jest gminą o silnie przekształconym środowisku naturalnym. Znaczące części lasów zostały wycięte w celu pozyskania terenów nadających się pod uprawy rolne. Na terenie gminy znajduje się rezerwat - las Wierzchowiska, natomiast w południowozachodniej części gminy, znajduje się otulina Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Na południe od gminy Piaski położona jest gmina Rybczewice, której osią jest Dolina rzeki Giełczew, kształtująca krajobraz całej gminy. Krajobraz gminy jest typowo wyżynny dość urozmaicony, o różnorodnym ukształtowaniu powierzchni. Jednym słowem to leśne pagórki oraz polne ścieżki znajdujące się w zasięgu Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Atrakcjami przyrodniczo - krajobrazowymi są kompleksy leśne, rzeki Giełczew i Radomirka, stawy rybne w Częstoborowicach oraz zbiornik retencyjny w Rybczewicach, który przyciąga wielu wędkarzy. W tych okolicach można upajać się widokiem wąwozów, łanów zbóż, szumiących stawów oraz zapachem polnych kwiatów. Dalej na południe położona jest Gmina Gorzków, która geograficznie leży na terenie Wyniosłości Giełczewskiej (będącej częścią Wyżyny Lubelskiej). Ze względu na duże różnice wysokości obszar ten bywa nazywany Małymi Bieszczadami. Teren jest słabo zurbanizowany i o niskim potencjale sieci osadniczej. Dominują miejscowości poniżej 200 mieszkańców. Cechą charakterystyczną jest skupienie zabudowy wzdłuż rzeki Żółkiewki oraz traktów komunikacyjnych, co przyczyniło się do pasmowego układu jednostek osadniczych. Ośrodkiem centralnym jest Gorzków Osada, który zachował charakter małego miasteczka, zarówno w układzie przestrzennym, jak i pełnionych funkcjach. Walory krajobrazowe oraz przyrodnicze stwarzają podstawy do rozwoju turystyki na obszarze gminy, rzeźba terenu predysponuje do uprawiania sportów zimowych, jak również turystyki konnej i pieszej. 91

92 Obszary leśne Tabela nr 60: Powierzchnia obszarów leśnych Nazwa jednostki Powierzchnia (km 2 ) Grunty leśne (ha) % powierzchni Inne tereny (ha) Gmina Gorzków 96, ,0% 8680 Gmina Lubartów 158, ,7% 9873 Gmina Ludwin 122, ,4% Gmina Łęczna 75, ,3% 7266 Gmina Mełgiew 94, ,9% 8166 Gmina Niemce 141, ,0% Gmina Piaski 169, ,5% Gmina Rybczewice 99, ,2% 9002 Gmina Spiczyn 83, , Gmina Wólka 72, ,7% 6266 Łącznie 1113, ,4% Woj. Lubelskie 25122, ,6% % do woj. lubelskiego 4,43% 3,02% 2,23% 4,84% Źródło: opracowanie własne, BDL GUS 2010 Legenda: 1-Gorzków, 2-Lubartów, 3-Ludwin, 4-Łęczna, 5-Mełgiew, 6-Niemce, 7-Piaski, 8-Rybczewice, 9-Spiczyn, 10- Wólka Ryc. nr 23: Obszary leśne Średnia powierzchni obszarów leśnych na terenie 10 gmin jest jedynie w dwóch przypadkach wyższa niż średnia dla województwa, to obszary gminy Lubartów i Spiczyn, najmniejsza powierzchnia tych obszarów, poniżej 10% powierzchni znajduje się na terenie gminy Łęczna, Niemce i Rybczewice, w pozostałych przypadkach średnia mieści się pomiędzy 10-20% powierzchni. 92

93 Gmina Lubartów - Największa powierzchnia lasów znajduje się na terenie gminy Lubartów, na której terenie podobnie jak na terenie gminy Niemce znajduje się obszar Lasów Kozłowieckich wchodzących w skład Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego. Jest to jeden z największych kompleksów leśnych w województwie, który zajmuje ponad 5500 ha. Wysokie nasycenie obszaru gminy Lubartów w tereny leśne jest jednym z jej istotnych atutów oraz potencjałów rozwojowych. W Lasach Kozłowieckich występuje drzewostan w postaci równowiekowych sośnin, którym towarzysza dęby: szypułkowy i bezszypułkowy, brzozy: brodawkowata i omszona, topola osika, rzadziej lipa drobnolistna. W podszycie występuje najczęściej grab, leszczyna, jarzębina i kruszyna, rzadziej jałowiec i kalina. Przeważającym typem siedliskowym lasu jest las mieszany świeży. Gmina Niemce charakteryzuje sie dużym zróżnicowaniem szaty roślinnej. Wpływa na nie bogactwo rzeźby terenu oraz różnorodność warunków siedliskowych. Północna część gminy o dużych, a miejscami bardzo dużych walorach przyrodniczych, wchodzi w skład otuliny Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego. Część południowa natomiast, niezwykle bogato urzeźbiona, w szczególności zasługuje na ochronę, ponieważ w dolinie Ciemięgi, w wąwozach i na kserotermicznych zboczach występuje wiele rzadkich i chronionych gatunków roślin. Względnie naturalna szata roślinna ograniczona jest do lasów (z Lasami Kozłowieckimi) i łąk wypełniających doliny rzeczne. Pozostała część gminy jest użytkowana rolniczo. Na terenie gminy stwierdzono występowanie 31 gatunków roślin objętych ochroną prawną, z tego 23 gatunki roślin rzadkich. Gmina Wólka rozciąga się przede wszystkim na obszarze 2 rozdzielonych doliną Bystrzycy mezoregionach Wyżyny Lubelskiej: Płaskowyżu Nałęczowskim i Płaskowyżu Świdnickim. Jest to obszar z lekka pofałdowany, z wyrazistymi dolinami rzecznymi Bystrzycy i Ciemięgi. Obecnie grunty leśne zajmują tylko niespełna 14% powierzchni gminy. Lasy występują głównie w południowowschodniej części gminy, gdzie znajduje się też największy zwarty kompleks leśny w gminie, zwany Lasem Poszpitalnym. Skład gatunkowy lasów jest dość typowy dla wschodniej Polski, dominuje zatem sosna, chociaż występują też drzewostany sosnowo-dębowe. Struktura wiekowa i stan zdrowotny lasów w gminie są na ogół zadowalające. Nieco gorzej sytuacja prezentuje się jedynie w lasach prywatnych (stanowiących ok. 40% wszystkich lasów), gdzie drzewostan jest wyraźnie młodszy i bardziej niż w lasach państwowych zdominowany przez sosnę. Obszar Gminy Ludwin można bezsprzecznie zaliczyć do najbardziej różnorodnych jeśli chodzi o bogactwo fauny chronionej i zagrożonej wyginięciem. Wprawdzie tylko północnowschodnia część z najcenniejszymi jeziorami jest objęta ochroną przez utworzenie Parku Krajobrazowego Pojezierze Łęczyńskie oraz otuliny Parku, ale i pozostałe obszary, w tym i nie objęte ochroną, są atrakcyjnymi miejscami bytowania zwierząt chronionych. To gatunki zagrożone wyginięciem na innych obszarach kraju znajdują tutaj ostoje w bogatym i różnorodnym środowisku związanym szczególnie z ekosystemami wodnymi. Starając się wydzielić obszary najbardziej wartościowe jako czasowe lub trwałe ostoje gatunków ginących należy wskazać przede wszystkim na rejon jezior Bikcze - Uściwierz - Nadrybie wraz z łączącymi je torfowiskami, łąkami i niewielkimi zadrzewieniami. Na tych jeziorach, a szczególnie na jeziorze Bikcze występują liczne gatunki ptaków wodnych. Pomiędzy tymi jeziorami awifauna jest również bogata, a ponadto występują licznie motyle obojętne dla gospodarki człowieka i ginące na skutek zanikania użytków ekologicznych. Kolejną grupą jezior i łączących je torfowisk oraz łąk z charakterystycznymi licznymi zadrzewieniami śródłąkowymi jest rejon jezior Łukcze i Rogóźno. Awifauna tego obszaru jest wprawdzie znacznie uboższa, ale rozmaitość bezkręgowców na skutek dużej mozaikowatości terenu jest bar- 93

94 dzo duża. Bezpośrednio do tego rejonu przylegają rozległe torfowiska i łąki wokół zbiornika Krzczeń. Te rozległe i urozmaicone tereny trudne do penetracji są również siedliskiem dużych grup zwierząt. Wszystkie wymienione obszary tworzą niepowtarzalny i najcenniejszy ekologicznie układ o ogromnym znaczeniu dla zachowania i ochrony fauny. Lasy obejmują 14,44 % powierzchni Ludwina i tworzą 5 zwartych kompleksów (w miejscowościach: Ludwin, Jagodno, Rozpłucie Drugie, Uciekajka oraz Rogóźno), z których największy położony jest pomiędzy jeziorami Piaseczno i Rogóźno. Stanowi on mozaikę boru mieszanego, grądu oraz niewielkich fragmentów dąbrowy świetlistej. Występują tu głównie dęby szypułkowy i bezszypułkowy oraz sosna, a także grab, brzoza brodawkowata i osika. Głównymi siedliskowymi typami lasu są: las mieszany świeży, bór mieszany świeży oraz bór świeży. Około 13% pow. Gminy Mełgiew zajmują obszary leśne, znajdują się tu dwa cenne przyrodniczo obszary: otuliny Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego oraz Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu. Lasy stanowią ponad 20% powierzchni Gminy Spiczyn. Występują dwa kompleksy leśne: Las Spiczyński stanowiący część Lasów Kozłowieckich oraz Las Zawieprzycki. W większości są to lasy mieszane świeże, jedynie w okolicach Jawidza i Nowego Radzica występuje las mieszany wilgotny. Ponad 60% lasów znajduje się w zarządzie Nadleśnictwa Lubartów. Pozostałe lasy stanowią własność prywatną osób fizycznych. Gmina Piaski jest gminą o silnie przekształconym środowisku naturalnym. Znaczące części lasów zostały wycięte w celu pozyskania terenów nadających się pod uprawy rolne. W związku z tym niewiele jest obszarów na terenie gminy szczególnie cennych przyrodniczo. Ochronie prawnej podlega 8 obiektów. Jest to jeden rezerwat i 7 drzew pomnikowych. Rezerwat na terenie lasu Wierzchowiska utworzono, w celu zachowania pozostałości starego, naturalnego lasu dębowo-lipowego. Jest to rezerwat częściowy. Natomiast w południowo-zachodniej części gminy, znajduje się otulina Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Gmina Rybczewice położona jest w obszarze Wyniosłości Giełczewskiej, po lewej stronie Wieprza, która jest najbardziej zwartą krajobrazowo i przyrodniczo częścią Wyżyny Lubelskiej i w sposób zasadniczy różni się od pozostałych mezoregionów. Teren gminy charakteryzuje się bardzo urozmaiconą, lessową rzeźbą, przeciętą głęboką doliną rzeki Giełczew, która zasila w wodę leżące przy niej stawy hodowlane rybne w Pilaszkowicach, Częstoborowicach oraz zalew w Rybczewicach. Ze względu na charakter terenu obszar leśny zajmuje tylko 9,2% pow. gminy. Dalej na południe położona jest Gmina Gorzków, na której tereny leśne zajmy ja 10% pow. gminy. Lasy zachowały się tu podobnie jak na terenie Rybczewic na niedużych powierzchniach porozrzucanych wśród pól uprawnych, na stromych stokach lub w wąwozach. Dominują lasy grądowe typu lipowo-grabowego, należące do lasów bardzo bogatych pod względem florystycznym 94

95 Obszary chronione i rzeki Tabela nr 61: Obszary chronione Nazwa jednostki Liczba obszarów Nazwa Gmina Gorzków 0 - Gmina Lubartów 2 - Kozłowiecki Park Krajobrazowy - Rezerwat przyrody Kozie Góry Gmina Ludwin 3 - Poleski Park Narodowy - Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie - Rezerwat przyrody Jezioro Brzeziczno Gmina Łęczna 1 - Nadwieprzański Park Krajobrazowy - Otuliny Nadwieprzańskiego i Parku Krajobrazowego Pojezierze Łęczyńskie Gmina Mełgiew 1 - Otulina Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego - Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu - 17 pomników przyrody Gmina Niemce 2 - Kozłowiecki Park Krajobrazowy - Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Ciemięgi - 4 pomniki przyrody Gmina Piaski 1 - Rezerwat przyrody Wierzchowiska - 7 pomników przyrody Gmina Rybczewice 1 - Krzczonowski Park Krajobrazowy - Otulina Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego - 4 pomniki przyrody Gmina Spiczyn 1 - Nadwieprzański Park Krajobrazowy - Otulina Nadwieprzańskiego i Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego Gmina Wólka 1 - Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Ciemięgi - 13 pomników przyrody Źródło: opracowanie własne Na terenie Gminy Lubartów znajdują się dwa obszary chronione: Kozłowiecki Park Krajobrazowy o powierzchni 4018 ha, który obejmuje największy w okolicach Lublina kompleks leśny. Ponad 90% powierzchni parku stanowią lasy o dość dużym zróżnicowaniu. Przeważają bory świeże, bory wilgotne bory mieszane sosnowo-dębowe, ale występują także fragmenty boru bagiennego, świetlistych dąbrów, suchych borów sosnowych, olsów oraz szczególnie ciekawych łęgów wierzbowo-topolowych i jesionowych (w dolinie Mininy i Krzywej Rzeki). Na terenie Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego stwierdzono występowanie m.in. żółwia błotnego, bociana czarnego i orlika krzykliwego. Na opisywanym terenie zlokalizowany jest również rezerwat przyrody Kozie Góry. Położony jest w całości na terenie gminy Lubartów, w Leśnictwie Jawidz. Jego powierzchnia wynosi 41,04 ha. Celem ochrony jest zachowanie ze względów przyrodniczych i naukowych fragmentu lasu dębowego o charakterze naturalnym z dębem bezszypułkowym typowym dla siedliska piaszczystego na Wysoczyźnie Lubartowskiej. W rezerwacie stwierdzono 14 gatunków drzew, 6 gatunków krzewów, 91 gatunków roślin kwiatowych i paprotników oraz 12 95

96 gatunków mszaków. Gmina Niemce jest obszarem urozmaiconym przyrodniczo i krajobrazowo. Jej północna i środkowa część to lekko falista morenowa wysoczyzna ograniczona od północy Lasami Kozłowieckimi, natomiast część południowa stanowi płaskowyż lessowy, rozcięty doliną rzeki Ciemięgi ( III klasa czystości) i licznymi wąwozami. Cenne walory przyrodnicze gminy znalazły wyraz w lokalizacji na jej terenie obszarów o różnym statusie ochronnym. Północna część gminy wraz z dolina rzeki Mininy, wchodzi w skład strefy ochronnej Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego, natomiast w części południowej znajdują sie tereny rzeki Ciemięgi zakwalifikowane do Obszaru Chronionego Krajobrazu "Dolina Ciemiegi"- z głęboko wciętą rzeką, z przylegającymi do niej wąwozami i suchymi dolinami oraz interesująca roślinnością kserotermiczna. Na terenie gminy znajdują się następujące pomniki przyrody: Aleja lipowa wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 809 Majdan Krasieninski - Krasienin, Aleja lipowa łącząca drogę wojewódzkiej nr 828 Nasutów Dys z droga powiatowa Nr 1546 L, Lipa drobnolistna przy drodze Dys - Bernatówka, Klon srebrzysty na terenie parku w Ciecierzynie. Najcenniejsze przyrodniczo fragmenty przestrzeni Gminy Wólka objęte są ochroną prawną. Ochrona przyrody ma tutaj szczególne znaczenie z uwagi na sąsiedztwo Lublina, powodujące znacznie większą niż gdzie indziej presję osadnictwa także na najbardziej wartościowe przyrodniczo obszary w gminie. Spośród obszarów chronionych największy powierzchniowo jest Obszar Chronionego Krajobrazu,,Dolina Ciemięgi. Obejmuje on atrakcyjną krajobrazowo dolinę rzeczną, wcinająca się na m poniżej terenów sąsiadujących. Dolina jest dość kręta, z płaskim dnem o zmiennej szerokości m, oraz stromymi, a na niektórych odcinkach urwistymi zboczami. W kilku miejscach zbocza te rozcięte są przez wąwozy. Na obszarze OCK Dolina Ciemięgi występują istotne ograniczenia swobody gospodarowania. polegające zwłaszcza na ochronie punktów i panoram krajobrazowych, naturalnego krajobrazu dolin rzecznych oraz powiązań pomiędzy obszarami o wysokiej aktywności biologicznej. Na obszarze gminy Wólka zostało ustanowionych 13 pomników przyrody, obejmujących pojedyncze cenne drzewa lub skupiska rzadkiej roślinności. Są to m.in. płaty roślinności stepowej w Łysakowie oraz cenne drzewa lub szpalery drzew w zespołach dworsko-parkowych w Bystrzycy, Sobianowicach i Pliszczynie. Ponadto na terenie gminy spotyka się również gatunki fauny podlegające ochronie, m.in. bociana białego. Na terenie Gminy Ludwin usytuowany jest niewielki fragment Poleskiego Parku Narodowego, znajduje się na terenach łąk wsi Jagodno. Obszary Poleskiego Parku Narodowego stanowią centralną część Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie utworzonego w 2002 r. Niewątpliwie jednym z największych walorów Poleskiego Parku Narodowego jest duże zróżnicowanie ekosystemów. Największy udział w jego powierzchni mają torfowiska. Można podzielić je na dwie wyraźne grupy: torfowiska otwarte oraz torfowiska leśne i zaroślowe. Należy również zwrócić uwagę na duży udział łąk i pastwisk. Występują one w większości na glebach torfowych lub potorfowych i powstały w wyniku przekształcenia naturalnych torfowisk. Równie cennymi jak torfowiska, choć zajmującymi znacznie mniejszą powierzchnię, są ekosystemy wodne. Bogata mozaika ekosystemów wodnych, torfowisk, lasów, łąk i pól stwarza dogodne warunki do bytowania zwierząt i roślin. O wysokich walorach przyrody Parku świadczy nie tylko bogactwo gatunków, ich rzadkość i unikalność ale również występowanie gatunków charakterystycznych dla różnych stref klimatycznych. Drugi obszar chroniony na terenie gminy, obejmujący jej wschodnią część to Park Krajobrazowy 96

97 Pojezierze Łęczyńskie, który stanowi tu osłonę Poleskiego Parku Narodowego. Został on utworzony w 1990 roku, jako ogniwo systemu obszarów chronionych województwa lubelskiego. Rozpościera się w obrębie dwóch subregionów Polesia Lubelskiego: zachodniej części Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego oraz zachodniego fragmentu Równiny Parczewskiej. Park składa się z dwóch części, połączonych wspólną otuliną. Część północna obejmuje Lasy Parczewskie wraz z przyległymi jeziorami, południowa zaś grupę jezior z niewielkimi, rozproszonymi płatami leśnymi. Charakterystycznym rysem krajobrazu są tu jeziora. Pośród nielicznych i niewielkich lasów cenny przyrodniczo jest jedynie kompleks leśny położony pomiędzy jeziorami Piaseczno i Rogóźno. Jest to mozaika boru mieszanego, grądu oraz niewielkich fragmentów dąbrowy świetlistej. Występują tu głównie dęby szypułkowy i bezszypułkowy oraz sosna, a także grab, brzoza brodawkowata i osika. Na omawianym obszarze znajduje się 9 jezior, będących w różnych stadiach rozwoju. Największe walory przyrodnicze zachowały jeziora: Uściwierz, Bikcze, Brzeziczno i Łukietek. Natomiast jeziora Piaseczno, Rogóźno, Zagłębocze i Łukcze mają wysokie walory rekreacyjne, są intensywnie zagospodarowane i licznie odwiedzane przez turystów. Kilka jezior utraciło swój naturalnych charakter i zostało włączonych do systemu melioracyjnego Kanału Wieprz-Krzna (j. Krzczeń) przecinającego tę część Parku. Na terenie gminy Ludwin znajduje się tylko jeden rezerwat przyrody Jezioro Brzeziczno. Jest to rezerwat florystyczny, częściowy. Występuje w nim 15 zespołów i 1 podzespół roślinny. Największą powierzchnię zajmuje torfowisko wysokie o charakterze leśnym. Drzewostan tej części Gminy Ludwin tworzą karłowate brzozy, sosny oraz krzewy wierzb. Spośród charakterystycznych roślin wysokotorfowiskowych duży udział mają: wełnianka pochwowata, modrzewica zwyczajna i kilka gatunków torfowców. Część gminy, która znajduje się w granicach Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie została uznana w planie zagodpodarowania przestrzennego województwa lubelskiego za strefę największej atrakcyjności turystycznej. Poza omówionymi walorami przyrodniczo-turystycznymi należy wymienić Projektowane pomniki przyrody. Obiekty proponowane do objęcia ochroną prawną w formie pomników przyrody w gminie Ludwin znajdują się na obszarze wsi Rogóźno: Dąb na cmentarzu obwód 405 cm, Dąb przy końcu alei, za cmentarzem obwód 340 cm, Grupa drzew przy kościele: dąb w pobliżu furty, dwa mniejsze dęby, 4 lipy, modrzew obwód 300 cm, Aleja obok cmentarza 37 kasztanowców średni obwód 250 cm, maksymalny 320 cm, 10 dębów maksymalny obwód 340 cm, 2 sosny obwód ok. 200 cm, Aleja wzdłuż szosy w Rogóźnie 26 kasztanowców, 13 lip, 14 klonów, 12 dębów, 6 jesionów maksymalne obwody sięgają 335 cm, Dąb przy drodze w kierunku Sosnowicy, naprzeciw budynku szkoły obwód 360 cm, Dwa klony przy drodze Rogóźno-Orzechów obwody 370 cm i 260 cm, Aleja między drogą prowadzącą do ośrodka wypoczynkowego PZL Świdnik a zakrętem drogi do Uścimowa. Nad jeziorem Łukcze: Dąb obwód 350 cm, Dąb obwód 350 cm, Trzy dęby nieopodal jeziora obwody cm, Przy drodze Rogóźno-Uciekajka: Pięć dębów po obu stronach drogi Uciekajka-Rogóźno, Dęby 16 sztuk po obu stronach drogi Uciekajka-Rogóźno obwód średni 300 cm, maksymalny 360 cm. A także projektowane użytki ekologiczne: - Stary Radzic obejmuje fragmenty zmeliorowanego torfowiska wysokiego i niskiego. W części południowo-wschodniej tego terenu występują liczne torfianki. Na powierzchni ok. 156 ha wykształciły się zbiorowiska torfowisk wysokich i niskich, zbiorowiska łąkowe i zaroślowe. W zbiorowiskach tych stwierdzono kilka rzadkich i chronionych gatunków roślin. Są to: modrzewnica zwyczajna, rosiczka okrągłolistna, kruszczyk błotny, brzoza niska oraz kruszyna pospolita. Teren projektowanego użytku ekologicznego jest także miejscem bytowania wielu zwierząt (miejsca lęgowe, miejsca żerowania, kryjówki itp.). 97

98 - Torfianki w okolicach Krzczenia projektowany użytek ekologiczny zajmuje powierzchnię ok. 380 ha. Występują tu liczne potorfia (torfianki) ze zbiorowiskami wodnymi, szuwarowymi i zaroślowymi. Wykształciły się tu zbiorowiska z dominującą osoką aloesowatą. Na łąkach najczęściej występują zbiorowiska ziołoroślowe, a także trawiaste. W niektórych, zwłaszcza starych potorfiach wykształciły się zarośla wierzbowe miejscami z dość dużym udziałem olszy. Z grupy gatunków rzadkich i chronionych stwierdzono: okrężnica bagienna, pływacz zwyczajny, osoka aloesowata, storczyk szerokolistny. Teren ten jest także ostoją wielu zwierząt, a zwłaszcza ptaków. Stwierdzono tu występowanie gatunków chronionych: remiz, dziwonia, strumieniówka. - Torfianki między jeziorem Zagłębocze a Jelinem projektowany użytek ekologiczny obejmuje powierzchnię ok. 70 ha łąk z występującymi na torfowiskach wysokich i niskich licznymi torfiankami. Na torfowiskach wykształciły się zbiorowiska z dużym udziałem bagna zwyczajnego, borówki bagiennej oraz niskich drzew sosny z domieszką brzóz. Z grupy gatunków rzadkich i chronionych występują tu: modrzewnica zwyczajna, rosiczka okrągłolistna oraz bagno zwyczajne. - Kaniwola projektowany użytek ekologiczny leży w małej dolince cieku płynącego w kierunku południowo-zachodnim. Na powierzchni ok. 3 ha w zbiorowisku wielkich turzyc stwierdzono występowanie kolonii lęgowej mewy śmieszki. Ochrona tego stanowiska lęgowego ma duże znaczenie dla zachowania bioróżnorodności tej części Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Na terenie Gminy Spiczyn położny jest Nadwieprzański Park Krajobrazowy obejmujący dolinę Wieprza, którego powierzchnia na terenie gminy wynosi 6,65 km 2 co stanowi 8% powierzchni gminy. Park krajobrazowy na terenie gminy obejmuje fragment doliny Wieprza znanej jako łęczyński Przełom Wieprza. Otuliny Nadwieprzańskiego i Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego zajmują odpowiednio 17,5 km 2 i 5,4 km 2. Stanowią one strefę ochronną dla parków krajobrazowych. 3 Pomniki przyrody: aleje lipowe przy drogach: Zawieprzyce Charlęż, Jawidz Lubartów i Charlęż Jawidz. Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Spiczyn zawiera wykaz 5 projektowanych użytków ekologicznych na terenie gminy, który przedstawia się następująco: - Zawidzki Kąt w dolinie rzeki Wieprz (ok.15 ha) z rzadkimi i chronionymi gatunkami następujących roślin: wolffia bezkorzeniowa, osoka aloesowata, grążel żółty, rutewka żółta i zawciąg pospolity oraz gatunków ptaków: trzciniak, potrzos, łozówka, remiz, zaganiacz, kwiczoł i wilga. - Torfowisko k. Kolonii Zawieprzyce przy lesie Zawieprzyckim (ok.30 ha). Chronione gatunki flory występujące na terenie projektowanego użytku to: żurawina błotna, modrzewica zwyczajna, wełnianka pochwowata, wełnianka wąskolistna, rosiczka okrągłolistna i rosiczka pośrednia oraz mszaki. Jest to także miejsce bytowania wielu zwierząt (miejsca lęgowe, miejsca żerowania, kryjówki itp.) - Użytek ekologiczny w Ziółkowie w obrębie Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego. Rzadkie gatunki roślin występujące na tym terenie to: jeżyna popielica, szczaw omszony, rutewka mniejsza, werbena pospolita i dziewięćsił pospolity. - Użytek ekologiczny w kolonii Spiczyn w dolinie Bystrzycy składający się z obszaru źródliskowego obejmującego boczną dolinkę z wypływem wody podziemnej i płynącym strumykiem oraz kilku torfianek położonych przy wylocie dolinki. - Użytek ekologiczny w Charlężu obejmuje strome zbocze doliny Bystrzycy na wchód o wsi Charlęż ze zbiorowiskami kserotermicznymi. Na terenie Gminy Łęczna znajduje się czwarta część Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego o powierzchni 6261 ha, którego plan ochrony zakłada zachowanie różnorodnych rzadkich gatunków flory, m.in. wiśni karłowej i zawilca oraz i fauny, m.in. bobra europejskiego i niektórych 98

99 gatunków ptaków oraz rozciągające się rozległym pasem wzdłuż Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego i Parku Krajobrazowego Pojezierze Łęczyńskie Otuliny Parków Krajobrazowych. Gmina Łęczna wchodzi w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie, którego terytorium niemal w całości objęte zostało specjalną ochroną przyrody. W skład terenów cennych przyrodniczo Gminy Mełgiew wchodzą: - Otulina Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego, która obejmuje północno wschodni skraj gminy, od ujścia cieku spod Lubieńca do granic gminy. Otulina zajmuje w gminie powierzchnię 10 ha co stanowi 0,1% ogólnej powierzchni gminy. - Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu, który obejmuje swoim zasięgiem kompleks leśny położony w południowo zachodnim narożu gminy po południowej stronie drogi krajowej na południe od miejscowości Krępiec Stary. Obszar w granicach gminy obejmuje powierzchnię ok. 100 ha. W Obrębie gminy istnieje 17 pomników przyrody. Powyżej przedstawione obszary nie wpływają w sposób znaczący na rozwój lokalny, z uwagi na fakt bardzo niewielkiego udziału w całkowitej powierzchni gminy. Na terenie Gminy Piaski ochronie prawnej podlega 8 obiektów. Jest to jeden rezerwat i 7 drzew pomnikowych. Rezerwat na terenie lasu Wierzchowiska utworzono, w celu zachowania pozostałości starego, naturalnego lasu dębowo-lipowego. Jest to rezerwat częściowy. Natomiast w południowo-zachodniej części gminy o pow. 8,5 km 2, znajduje się otulina Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Ponadto na terenie gminy Piaski został utworzony użytek ekologiczny Piaski- Brzezice o powierzchni 250 ha. W Gminie Rybczewice ochroną zostało objęte 4660 ha, co stanowi 60 % powierzchni ogólnej gminy. Gmina Rybczewice obejmuje część Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Do gminy należy około 37,2 km 2 obszaru Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Krzczonowski Park Krajobrazowy został utworzony w celu ochrony typowych dla Wyniosłości Giełczewskiej krajobrazów i obejmuje około 45 % obszaru gminy Rybczewice. Występują tu wąwozy lessowe, rozległe doliny denudacyjne oraz zgrupowania kilkunastu ostańców denudacyjnych, wyniesionych w formie wzgórz o wysokości ok. 300 m n.p.m. Na terenie Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego w obrębie gminy Rybczewice warto zobaczyć pięknie położony kościół w Częstoborowicach z końca XVIII w. oraz największe źródlisko Wyniosłości Giełczewskiej w Stryjnie o wydajności ok.120 l/s. Nie można również przeoczyć najciekawszych wąwozów Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego znajdujących się w okolicach Pilaszkowic i Rybczewic. Osiągają długość do 1 km, a głębokość do 15 m. Pozostała część gminy, niemal w całości, obejmuje otulina parku krajobrazowego. Na obszarze gminy występują następujące tereny atrakcyjne krajobrazowo: - dolina rzeki Giełczew, południowe krańce gminy znajdują się w strefie ochronnej Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Dolina rzeki Giełczew wraz z jej lewym dopływem, Radomirką łączy obszar gminy i Krzczonowski Park Krajobrazowy z Nadwieprzańskim Parkiem Krajobrazowym, a tym samym i dolinę Wieprza, która stanowi korytarz ekologiczny w systemie obszarów chronionych województwa lubelskiego. Ochroną prawną jako pomnik przyrody objęte są 4 drzewa. Na obszarze gminy występuje 15 gatunków roślin rzadkich i chronionych siedlisk leśnych i zaroślowych, 3 gatunki roślin rzadkich siedlisk kserotermicznych, 4 gatunki roślin rzadkich siedlisk łąkowych i 3 gatunki roślin rzadkich i chronionych siedlisk wodnych. 99

100 Tabela nr 62: Obszary wodne Nazwa jednostki liczba obszarów Nazwa wodnych Gmina Gorzków 3 - Rzeka Żółkiewka - Stawy w Wielobyczu i Gorzkowie Osadzie Gmina Lubartów 4 - Rzeka Wieprz - Rzeka Parysówka - Stara Rzeka - Rzeka Czerwonka Gmina Ludwin 7 - Jezioro Piaseczno, Rogóźno, Bikcze, Łukcze, Krzczeń, Brzeziczno, Łukietek, Zagłębocze Gmina Łęczna 2 - Rzeka Wieprz - Rzeka Świnka Gmina Mełgiew 3 - Rzeka Stawek-Stoki - Staw w Krępcu - Staw w Lubieńcu Gmina Niemce 3 - Rzeka Minina - Krzywa Rzeka - Rzeka Ciemięga Gmina Piaski 45 - Rzeka Stawek - Rzeka Giełczew - Rzeka Sierotka - 5 zespołów stawów: 9 w Piaskach, 4 w Woli Piaseckiej, 23 między Piaskami a Siedliszczami, 5 w Kawęczynie i w Wierzchowiskach Gmina Rybczewice 4 - Rzeka Giełczew - Stawy w Pilaszkowicach, Częstoborowicach i Rybczewicach Gmina Spiczyn 2 - Rzeka Wieprz - Rzeka Bystrzyca Gmina Wólka 2 - Rzeka Bystrzyca - Rzeka Ciemięga Źródło: opracowanie własne Walory kulturowe Teren subregionu to nie tylko walory przyrodnicze, ale także bogate dziedzictwo kulturowe. Na tym obszarze znajdują się liczne obiekty zabytkowe, dwory i dworki, stare kościoły, zabytkowe parki, czy miejsca pamięci. Ważnym elementem łączącym wszystkie gminy jest Szlak Jana III Sobieskiego. Poniżej przedstawiono obiekty wpisane do ewidencji i rejestru zabytków na terenie poszczególnych gmin. 100

101 Tabela nr 63: Obiekty historyczne i miejsca pamięci Nazwa jednostki Gmina Gorzków Gmina Lubartów Gmina Ludwin Obiekty historyczne - XVII w. kościół pw. Św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Gorzkowie Osadzie, - XIX w. dzwonnica w Gorzkowie Osadzie, - XIX w. Organistówka w Gorzkowie Osadzie, - Kościół polsko-katolicki z początku XX w. pw. Podwyższenia Krzyża Świętego - Zespół dworsko-folwarczny Wielkopole (początek XX w.) i Orchowiec (XIX wiek) - Obiekty sakralne: Kaplica p.w. św. Antoniego w Łucce (Jadwinów), Kaplica p.w. św. Stanisława Biskupa Męczennika w Wólce Rokickiej, Kaplica p.w. MB Królowej Polski w Rokitnie, Kaplica p.w. MB Królowej Polski w Nowodworze, Kaplica p.w. św. Franciszka w Brzezinach, - 18 Kapliczek i krzyży przydrożnych położonych w miejscowościach z terenu gminy, - Budynek folwarczny Skrobów II poł. XIX w. - Cegielnia Wincentów II poł. XIX w. - Kurhan tzw. Kopiec Szczekarków VII-X w. - Osada wczesnośredniowieczna tzw. Podmłynie Szczekarków VII-X w. - Dwór i Park w ZDP Łucka (Jadwinów) XIX/XX w. - Grodzisko "Góra Tatarska" Brzeziny XIV/XV w. - miejsca pamięci: Cmentarz wojenny z I i II wojny światowej w Nowodworze Piaskach; Cmentarz wojenny jeńców sowieckich z II wojny światowej w Skrobowie Kolonii; Tablica upamiętniająca żołnierzy 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, znajdująca się na frontonie Szkoły Podstawowej w Skrobowie Kolonii; Tablica upamiętniająca żołnierzy 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej wziętych do niewoli sowieckiej lipcu 1944 roku w obozie w Skrobowie Kolonii, znajdująca się na frontonie budynku folwarcznego w Skrobowie Kolonii; Tablica upamiętniająca żołnierzy 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej przebywających w obozie jenieckim NKWD w Skrobowie Kolonii oraz ich ucieczkę 27 III 1945 roku, znajdująca się na frontonie budynku folwarcznego w Skrobowie Kolonii; Tablica upamiętniająca mieszkańców Nowodworu zamordowanych w 1943 roku w obozie koncentracyjnym na Majdanku, znajdująca się na budynku Szkoły Podstawowej w Nowodworze; Tablica upamiętniająca śmierć sowieckich jeńców wojennych w obozie w Skrobowie Kolonii w czasie okupacji hitlerowskiej, znajdująca się na frontonie budynku biurowca byłego POM-u w Skrobowie Kolonii. cerkiew p.w. św. Mikołaja, murowana z początku XIX wieku w miejscowości Dratów, zespół dworsko-parkowy z początku XX wieku w Kaniwoli, dwór murowany z ok roku, spichlerz (murowano-drewniany) z 1922 r., 101

102 Gmina Łęczna Gmina Mełgiew budynek gospodarczy murowany z lat 20-tych XX wieku oraz park z początku XX wieku; - cmentarze: dwa cmentarze prawosławne w Dratowie jeden r., drugi pocz. XX w.; cmentarz z I wojny światowej w Dratowie; cmentarz parafialny w Rogóźnie założony w latach 20-tych XX w; cmentarz kolonistów niemieckich w Kociej Górze powstały przed 1900 r.; cmentarz kolonistów niemieckich w Rozpłuciu 2 poł. XIX w., cmentarz parafalny w Ludwinie i Zezulinie budynek Urzędu Gminy w Ludwinie, zespół dworski oraz dawny dwór; - Synagoga Duża z połowy XVII w. i Mała z początku XIX w. w Łęcznej, - Kościół pw. Św. Marii Magdaleny z XVII w. w Łęcznej - Ratusz w Łęcznej - budynek z XIX w. - budynek mansjonaria w Łęcznej wybudowany w 1639 r. - zabytkowa dzwonnica w Łęcznej z końca XVIII w. - zabytkowe budynki Łęcznej Dom z Podcieniami z połowy XIX w., Domy Zajezdne z XIX w., Budynek dawnej plebanii z 1858 r. - Rynek II wytyczony w XVI i XVII w. - Zespół Dworcowo-Pałacowy Podzamcze z końca XIX w. - Krzesimów Zespół pałacowo parkowy z XIX w. ( pałac, oficyna, park krajobrazowy, zabytkowe obiekty gospodarcze. - Podzamcze Zespół pałacowo parkowy (pałac z 1730 r., oficyna kuchenna, zabytkowy mur z bramami wjazdowymi, barokowa kapliczka św. Jana Nepomucena, park z okazami egzotycznych drzew, staw i czworaki. - Krępiec Zespół dworsko parkowy (młyn wodny, dom młynarza, spichlerz drewniano murowany, pozostałości parku. - Mełgiew Stary kościół wzniesiony w latach , nowy neogotycki kościół wybudowany w latach , dzwonnica z XVIII w., brama z kaplicą św. Jana Nepomucena, kaplica z 1872 r. na cmentarzu parafialnym - miejsca pamięci: cmentarz wojenny żołnierzy Austro-Węgier i Rosji poległych w 1915 r. w Krzesimowie, mogiła żołnierza polskiego z 1939 roku w Podzamczu, mogiła nieznanego żołnierza polskiego z 1939 roku, w Jackowie, mogiła żołnierza polskiego z 1944 roku w Minkowicach (przy lesie), Mogiły" zbiorowa - kopiec i obelisk poświęcony pamięci więźniów politycznych, żołnierzy, organizacji niepodległościowych, walczących o wolną Polskę, więzionych i zamordowanych w obozie NKWD i UB w Krzesimowie w latach w Krzesimowie, - pomnik na kopcu usypany ok r. z okazji przejazdu przez Mełgiew Tadeusza Kościuszki w Mełgwi, pomnik bohaterom poległym w walce z okupantem hitlerowskim w latach w Mełgwi, pomnik z krzyżem ku czci pomordowanych przez Niemców w 1941 r. w Krępcu, pomnik ku czci wymordowanych przez hitlerowców w latach ok. 30 tys. Polaków, Żydów, Rosjan i obywateli innych narodowości, 102

103 Gmina Niemce Gmina Piaski przywiezionych z obozu zagłady na Majdanku w Krępcu (w lesie), pomnik Wojownikom Niepodległości w roku 1863 w Minkowicach (w lesie). - Obiekty sakralne: parafia pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela z 1381 roku w Dysie, późnorenesansowy kościół parafialny w Krasieninie oraz neogotycki kościół parafialny w Niemcach. - Licznie zachowały sie kapliczki przydrożne - wiele z nich to obiekty pochodzące z II połowy XIX, czy początku XX w., - miejsca pamięci narodowej: pomnik poległych i pomordowanych żołnierzy polskich i radzieckich oraz ludności cywilnej w Lasach Kozłowieckich w Niemcach, mogiła powstańców polskich z 1863 roku w miejscowości Nowy Staw; zbiorowa mogiła żołnierzy z II wojny światowej 1939 rok na cmentarzu parafialnym w Niemcach; pomnik lotnika polskiego z 1944 roku w miejscowości Dys, mogiła żołnierza radzieckiego z II wojny światowej w miejscowości Kawka i Nasutów, mogiła nieznanego żołnierza z II wojny światowej w miejscowości Ciecierzyn, miejsce mordu ludności cywilnej z II wojny światowej w miejscowości Nasutów; mogiła żołnierza polskiego o nieznanym nazwisku, który został zastrzelony przez Hitlerowców w Ciecierzynie 1939 roku - w miejscowości Dys (na cmentarzu); Cmentarz wojenny z 1915 roku w miejscowości Elizówka. - zespoły dworsko-parkowe w miejscowościach: Nasutów, Ciecierzyn, Jakubowice Konińskie, Dys - Bernatówka, Krasienin, Niemce, Boduszyn. - nieliczne przykłady dawnej zabudowy wiejskiej - Majdan Krasieniński, Nowy Staw, Ciecierzyn - Brzezice - dwór i zespół folwarczny z pierwszej połowy XIX w. Zespół dworsko-parkowy, dwór murowany z I poł. XIX w. rozbudowany XIX/XX w. - Gardzienice Pierwsze - Kapliczka przydrożna mur. z I ćw. XX w. i zespół pałacowo-parkowy - Kawęczyn - Zespół kościelny:- kościół parafialny rzymsko-katolicki P.w. Św. Józefa Robotnika i Św. Antoniego, drewniany, powst , przeniesiony z Siedliszcza w 1936 r. - Gardzienice Drugie - Zespół dworsko-parkowy ruiny dworu z XIX w. oraz pozostałości parku krajobrazowego również z XIX w. i alei dojazdowej, - Kębłów (Piaski Wielkie) - Pozostałości zespołu dworsko-parkowego: gorzelnia, brykieciarnia, park - Kozice Dolne - Zespół dworsko-parkowy: Dwór, oficyna, spichlerz z XIX w., Park XVIII/XIX w. - Kozice Górne - Pozostałości parku krajobrazowego ze stawami z XIX w. - Siedliszczki Kolonia - Cmentarz z I i II wojny światowej. 103

104 Gmina Rybczewice - Wierzchowiska - Zespół dworsko-parkowy z I poł. XIX w. Dwór, oficyna i park ze stawem. Brama wjazdowa i brama na folwark z IV ćw. XIX w. - Wola Piasecka - Mogiła żołnierza radzieckiego z 1945 r. - Izdebno - kapliczka murowana, wybudowana na pocz. XX w., zagrody, domy drewniane wznoszone od k. XIX w. do lat 30. XX w., Cmentarz wojenny PWST. po walkach stoczonych w lipcu 1914 r. pomiędzy wojskami rosyjskimi a austriackimi dowodzonymi przez gen. Auffenberga - Izdebno Kolonia - domy drewniane wznoszone od pocz. do lat 30. XX w. - Podizdebno - Obelisk miejsce upamiętniające zbiorową mogiłę żołnierzy z czasów I wojny światowej - Stryjno II - kapliczka murowana, wybudowana w 2 poł. XIX w., zagrody, domy drewniane wznoszone od k. XIX w. do lat 30. XX w., - Stryjno Kolonia - zagroda z 1925r. - Rybczewice I - zagrody, domy drewniane wznoszone od k. XIX w. do lat 30. XX w. - Stryjno I - zespół dworsko pałacowy w Stryjnie dwór murowany, wybudowany w 2 poł. XVIII w., domy drewniane wznoszone od pocz. do lat 30. XX w. Rybczewice II - zespół dworsko pałacowy w Rybczewicach dwór murowany wybudowany w 2 poł. XIX w., czworak, stajnia cugowa, obora, kurnik, spichlerz, gorzelnia, kuźnia, stolarnia, ogrodzenie z bramkami wznoszone w k. XIX w., pozostałości parku założonego w XIX w., kapliczka murowana, wzniesiona na przełomie XVIII i XIX w., cmentarz żołnierzy austriackich z czasów I Wojny Światowej, budynek szkoły murowany, wybudowany ok. 1920r., domy drewniane wznoszone w latach 30. XX w., Cmentarz wojenny PWST. w II poł r. po walkach stoczonych w okresie r. pomiędzy wojskami austriackimi i niemieckimi a armią rosyjską. - Bazar - pozostałości zespołu folwarcznego z k. XVIII w.: czworak i ruiny czworaków, domy drewniane wznoszone od k. XVIII w. do lat 20. XX w. - Częstoborowice - zespół kościoła parafialnego w Częstoborowicach z końca XVIII wieku z usytuowaną na wysokiej skarpie świątynią sanktuarium maryjne pod wezwaniem św. Piotra i Pawła z przepięknym obrazem Matki Boskiej Zwycięskiej patronki wielkiej viktorii wiedeńskiej Jana III Sobieskiego, we wnętrzu wyposażenie barokowe, dzwonnica-brama murowana z przełomu XVIII i XIX w. z krytymi 40 stopniowymi schodami, mur cmentarny z kapliczkami z XVIII-XIX w., plebania z pocz. XX w., stajnia z oborą i spichlerzem z k. XIX w., kaplica grobowa Drójeckich murowana z k. XIX w., pomnik powstańców styczniowych z 1863 roku na cmentarzu parafialnym, pozostałości zespołu dworskiego: czworak, obora, młyn wodny, wznoszone od pocz. do 1908r., zagrody, domy drewniane wznoszone 104

105 Gmina Spiczyn Gmina Wólka od k. XIX w. do lat 30. XX w., pomnik na cmentarzu parafialnym powstał na zbiorowej mogile powstańców poległych 27 lipca 1863 r. w bitwie z Moskalami na polach Częstoborowic, płyta na cmentarzu parafialnym poświęcona uczestnikowi powstania z 1863 r. - Pilaszkowice I - drewniany kościół przeniesiony z parafii N.S.P. Jezusa z ulicy Kunickiego w Lublinie, wybudowany w latach , zespół dworsko pałacowy z XVIII wieku dwór murowany, rządcówka, stajnia, obora, spichlerz, gorzelnia wznoszone od 1. poł. XIX w. do k. XIX w., pozostałości parku założonego w XVII w., kapliczka - w chwili obecnej własność prywatna, kapliczka św. Jana Nepomucena murowana, wybudowana na przełomie XVIII i XIX w., zagrody, domy drewniane wznoszone od 4. ćw. XIX w. do lat 30. XX w. - Pilaszkowice II - zagrody, domy drewniane wznoszone od k. XIX w. do lat 30. XX w. - Wygnanowice - zespół dworsko pałacowy dwór murowany z 1802r., kapliczka św. Jana Nepomucena murowana, wybudowana w k. XIX w., domy murowane z lat 20. XX w., młyn wodny drewniany z ok. 1900r. - Zygmuntów - kapliczka murowana, wybudowana z k. XIX w., zagrody, domy drewniane wznoszone od 2. dek. do lat 40. XX w., Obelisk miejsce upamiętniające pacyfikację mieszkańców wsi Zygmuntów - obiekty sakralne: Kościół pod wezwaniem św. Anny w Kijanach, - zespoły parkowo pałacowe w Kijanach i Zawieprzycach, - XVIII wieczny cmentarz rzymsko katolicki w Kijanach, gdzie spoczywają krewni Marii Skłodowskiej Curie. - kapliczki przydrożne Charlęż, Jawidz, Kijany, Spiczyn, Stoczek, Zawieprzyce Cmentarz wojenny z I Wojny Światowej w miejscowości Charlęż i Zawieprzyce - zespół folwarczny w Jawidzu, Ludwikowie, - Aleja jesionowa Kijany-Łuszczów długości 2800 m, Aleja lipowa Rokitno- Jawidz długość 3000 m - kamienna figura św. Jana Nepomucena w miejscowości Sobianowice - późnobarokowy zespół kościoła parafialnego w Bystrzycy (jednej z najstarszych parafii na Lubelszczyźnie), pochodzący z XVIII wieku, z XIX-wiecznym przykościelnym cmentarzem, - zespół pałacowo-parkowy w Bystrzycy, pochodzący z końca XVIII wieku, - barokowy zespół kościelny w Łuszczowie, pochodzący z końca I połowy XVIII wieku, - zespół pałacowo-dworski w Pliszczynie, pochodzący z XIX wieku, mieszczący aktualnie klasztor o.o. Sercanów, - zespół dworsko-parkowy w Sobianowicach, pochodzący z XIX wieku, 105

106 Źródło: opracowanie własne - dwór w Świdniku Dużym II, z otaczającym drzewostanem, pochodzące z początków XIX wieku, - zespół dworsko-parkowy w Turce, którego większość zabudowań pochodzi z XIX wieku, - dwór obronny w Jakubowicach Murowanych 4.2 Turystyka jako sektor lokalnej gospodarki Turystyka jest jedną z dziedzin gospodarki, która zarówno dla całego Woj. Lubelskiego, jak i subregionu ma ogromne znaczenie w zakresie rozwoju. Ponad 23 proc. powierzchni województwa zostało objęte ochroną w ramach 2 parków narodowych, 17 parków krajobrazowych, 17 obszarów chronionego krajobrazu oraz 87 rezerwatów przyrody. Na terenie województwa występuje też ponad 1500 pomników przyrody. O najwyższej jakości środowiska przyrodniczego Lubelszczyzny świadczy fakt, że znaczna część Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego z Poleskim Parkiem Narodowym weszła w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie, obejmującego także Polesie Wołyńskie z Pojezierzem Szackim na Ukrainie. Polesie Lubelskie, z jednymi z najbardziej rozległych w kraju bagien i torfowisk, stanowi naturalną południowo-zachodnią granicę występowania lasotundry. Dzięki bogactwu zbiorników wodnych jest też ostoją blisko 150 gatunków ptaków oraz największej europejskiej populacji żółwia błotnego. W niedalekiej przyszłości status Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Roztocze uzyskają tereny w południowozachodniej części regionu oraz w sąsiednim Obwodzie Lwowskim na Ukrainie. Planowany rezerwat obejmie najcenniejsze przyrodniczo bory bukowo-jodłowe oraz leśne wąwozy i doliny rzek i strumieni z unikalnymi skalnymi progami, zwanymi szumami. W jego skład wejdą m.in. Roztoczański Park Narodowy i Jaworowski Narodowy Park na Ukrainie. Lubelskie to region międzynarodowych ostoi najrzadszych gatunków zwierząt (m.in. susła perełkowanego, żołny, głuszca, orlika krzykliwego, żółwia błotnego, leśnego konika polskiego) zapisanych w Czerwonej Księdze Ginących Gatunków. Najcenniejsze ostoje znajdują się na Polesiu i Roztoczu, a także w rzecznych dolinach Wisły, Wieprza i Bugu. Na mapie europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 Region Lubelski zajmuje bardzo ważne miejsce - aż 17% jego powierzchni otrzymało ochronną funkcję, w tym 21 obszarów specjalnej ochrony ptaków - 319,6 tys. ha (ok. 13% powierzchni regionu) i 69 specjalnych obszarów ochrony siedlisk - 106,55 tys. ha (ok. 4% powierzchni regionu). Cały obszar 10 gmin ma bardzo dużo walorów zarówno przyrodniczych parki krajobrazowe, doliny rzek, jeziora czy stawy, a także kulturowe liczne zespoły pałacowe, dworskie czy folwarczne, czy zabytkowe obiekty sakralne. Duży potencjał turystyczny szczególnie na płaszczyźnie posiadanych walorów środowiska przyrodniczego nie przekłada się na rozwój lokalnej gospodarki w tym obszarze. Na terenie subregionów, ale także powiatów w skład których wchodzą gminy lubelskiego, świdnickiego, lubartowskiego, łęczyńskiego i krasnostawskiego nie można mówić o istnieniu ponadprzeciętnego skupiska firm branży turystycznej, które stanowiłby ważną gałąź lokalnej, czy nawet subregionalnej gospodarki. W 2011 roku zasadnicza część sektora turystycznego, czyli podmiotów gospodarczych zapewniających nocleg i wyżywienie skupiała na terenie subregionu 184 podmioty, przynależne do działów PKD 2007: - Dział 55 Zakwaterowanie 15 podmiotów, na 709 na terenie regionu, - Dział 56 Działalność usługowa związana z wyżywieniem 159 podmiotów, na 3676 na terenie 106

107 regionu, - Dział 79 Działalność organizatorów turystyki, pośredników i agentów turystycznych oraz pozostała działalność usługowa w zakresie rezerwacji i działalność z nią związana 10 podmiotów, na 322 na terenie regionu. Tabela nr 64: Podmioty gospodarcze według sekcji PKD 2007 sektor turystyczny Nazwa jednostki Liczba podmiotów Dział 55 Liczba podmiotów Dział 56 Liczba podmiotów Dział 79 Razem Gmina Gorzków Gmina Lubartów Gmina Ludwin Gmina Łęczna Gmina Mełgiew Gmina Niemce Gmina Piaski Gmina Rybczewice Gmina Spiczyn Gmina Wólka Łącznie Woj. Lubelskie Źródło: BDL GUS 2010 Legenda: 1-Gorzków, 2-Lubartów, 3-Ludwin, 4-Łęczna, 5-Mełgiew, 6-Niemce, 7-Piaski, 8-Rybczewice, 9-Spiczyn, 10- Wólka Ryc. nr 24: Podmioty gospodarcze sektor turystyczny Powyższe dane pokazują jak nieliczna jest liczba podmiotów gospodarczych prowadzących działalność na terenie subregionu w 2 przypadkach jest to tylko 1 podmiot gmina Rybczewice i Gorzków, natomiast sytuacja przedstawia się najlepiej w przypadku gmin Łęczna, Niemce i Wólka, 107

108 czyli położnych wzdłuż ważnych sieci drogowych oraz w pobliżu dużych skupisk ludności. Dla porównania zupełnie inaczej przedstawia się ta sytuacja w jednej z ważniejszych turystycznie gmin Lubelszczyzny Gminie Kazimierz Dolny tam liczba podmiotów wynosi 149, z tego w zakresie zakwaterowania 90, wyżywienia 56 i organizacji turystyki 3. Struktura składającego się z tych trzech elementów sektora turystycznego w gminach subregionu wskazuje na dominację sektora usług gastronomicznych (86,4% ogółu podmiotów). zakwaterowanie (8,1%) oraz działalność organizatorów turystyki (5,5%) stanowi działalność wszystkich przedsiębiorstw wchodzących w skład sektora turystycznego, jakkolwiek brak danych o prywatnych kwaterach oferowanych dla turystów. Słabość tego sektora w gospodarkach gmin subregionu pogłębia dodatkowo brak współpracy pomiędzy podmiotami, rozwój turystyki postrzegany jest przez przedsiębiorców przez pryzmat konkurencji zamiast kooperacji. Dlatego też tak ważna jest animacja współpracy sektorowej i międzysektorowej ze strony lokalnych władz samorządowych. 4.3 Infrastruktura oraz ruch turystyczny Na terenie 10 gmin istnieje baza noclegowa w postaci 10 obiektów zbiorowego zakwaterowania różnego typu. Są to zróżnicowane placówki: hotele (1), inne obiekty hotelowe (2), ośrodki wczasowe (2), zespoły domków turystycznych (1), i inne (4). Dysponują one łącznie 416 miejscami noclegowymi w trakcie sezonu turystycznego i 180 miejscami noclegowymi poza tym okresem. W ciągu ostatnich 5 lat (w okresie ) ilość miejsc noclegowych wzrosła z 328 do 406, natomiast spadła ilość placówek z 11 do 10 obiektów. Niewielka jest też liczba obiektów indywidualnego zakwaterowania, czy agroturystycznych. Na terenie subregionu jest ich 39, w tym 23 gospodarstwa agroturystyczne. Tabela nr 65: Obiekty zbiorowego zakwaterowania na koniec 2011 Obiekty ogółem Obiekty całoroczne miejsca noclegowe miejsca noclegowe całoroczne korzystający z noclegów udzielone noclegi Gmina Gorzków Gmina Lubartów Gmina Ludwin Gmina Łęczna Gmina Mełgiew Gmina Niemce Gmina Piaski Nazwa jednostki Gmina Rybczewice Gmina Spiczyn Gmina Wólka Łącznie Woj. Lubelskie Źródło: BDL GUS

109 Wobec braku innych, bardziej kompleksowych danych na temat ruchu turystycznego, jego pomiar musi być ograniczony do statystyki GUS dotyczącej turystów nocujących w miejscach zbiorowego zakwaterowania. W 2011 roku na terenie subregionu nocowało 5869 turystów, którym udzielono noclegów. Obok obiektów bazy noclegowej na terenie 10 gmin znajdują się także instytucje kultury odpowiedzialne za tworzenie przestrzeni dla uczestnictwa w kulturze, ale także rekreacji zarówno przez mieszkańców, jak i turystów. Na terenie poszczególnych gmin działają także Gminne Ośrodki Kultury, animujące lokalne wydarzenia. Na uwagę zasługuje także istnienie obiektów turystyczno-rekreacyjnych zarówno prywatnych, jak i publicznych. Na badanym terenie znajduje się również wiele tras, szlaków turystycznych oraz ścieżek dydaktycznych uzupełniających ofertę aktywnego wypoczynku. Szlaki, zarówno piesze, rowerowe, jak i wodne stanowią najczęściej fragmenty szlaków długodystansowych. Największą ich atrakcją jest fakt, że wiodą przez przyrodnicze tereny chronione. Potencjał tego typu infrastruktury jest dość duży, ale nadal niedostatecznie wykorzystywany. Dostrzegają to także władze publiczne inwestując przy współudziale środków strukturalnych UE m.in. w budowę nowych i uporządkowanie istniejących dróg rowerowych. 109

110 5. INWENTERYZACJA POTENCJAŁU ROLNICTWA 5.1 Powierzchnia użytków rolnych Lubelszczyzna to region o charakterze rolniczym. Na blisko 4300 wsi i osad wiejskich przypada tylko 41 miast. Mieszkańcami wsi jest ponad połowa ludności - 53,5% (przy średniej w kraju 39,9%). Obszary wiejskie zajmują 96,2% terytorium regionu, a 71,8% związane jest z działalnością rolniczą. Około 40% gruntów rolnych stanowią gleby najżyźniejsze, występujące przede wszystkim na Wyżynie Lubelskiej i Wołyńskiej. Na terenie badanych 10 gmin powierzchnia użytków rolnych wynosi (ha), co stanowi 74,82% ogólnej powierzchni, z tego 85,40% użytków rolnych to grunty orne, 3,25% sady, 9,18% łąki, a 2,17% pastwiska. W stosunku do powierzchni użytków rolnych woj. lubelskiego powierzchnia na terenie subregionu to 4,87% powierzchni użytków na terenie regionu. Największa powierzchnia użytków rolnych znajduje się na terenie gmin Niemce, Piaski i Ludwin, a najmniejsza w gminach Łęczna, Spiczyn i Wólka. Natomiast biorąc pod uwagę udział procentowy powierzchni użytków rolnych do ogólnej powierzchni gminy wygląda to następująco: Gmina Niemce 84,85%, Piaski 82,95%, Gorzków 82,52%, Rybczewice 82%, Łęczna 81,59%, Wólka 77,62%, Mełgiew 76,69%, Ludwin 69,08%, Spiczyn 65,93% i Lubartów 51,87%. Tabela nr 66: Powierzchnia użytków rolnych Nazwa jednostki Powierzchnia użytków rolnych (ha) Grunty orne (ha) Sady (ha) Łąki (ha) Pastwiska (ha) Gmina Gorzków Gmina Lubartów Gmina Ludwin Gmina Łęczna Gmina Mełgiew Gmina Niemce Gmina Piaski Gmina Rybczewice Gmina Spiczyn Gmina Wólka Łącznie Woj. Lubelskie Źródło: BDL GUS

111 Legenda: 1-Gorzków, 2-Lubartów, 3-Ludwin, 4-Łęczna, 5-Mełgiew, 6-Niemce, 7-Piaski, 8-Rybczewice, 9-Spiczyn, 10- Wólka Ryc. nr 25 Powierzchnia użytków rolnych Legenda: 1-grunty orne, 2-sady, 3-łaki, 4-pastwiska Ryc. nr 26: Struktura użytków rolnych 5.2 Powierzchnia gospodarstw rolnych Dla lubelskiego rolnictwa charakterystyczny jest tradycyjny model gospodarowania, związany z rodzinnym przekazywaniem gospodarstw o niewielkiej powierzchni. W 2008 r. funkcjonowało 283 tys. indywidualnych gospodarstw rolnych o średnim areale 7,7 ha (w kraju 8,9 ha). Bardzo podobnie przedstawia się sytuacja w badanym obszarze: dominują gospodarstwa do 5h po- 111

112 wierzchni, występuje bardzo duże rozdrobnienie gospodarstw. Najwięcej gospodarstw rolnych występuje na terenie Gmin: Niemce, Piaski i Lubartów, a najmniej Rybczewice, Spiczyn i Gorzków. Jeżeli chodzi o średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego to wynosi ona: Gmina Gorzków - 8,70 ha, Rybczewice 7,90 ha, Ludwin 7,84 ha, Piaski 6,21 ha, Spiczyn 5,47 ha, Łęczna 4,76 ha, Lubartów 4,45 ha,, Mełgiew 4,41 ha, Wólka 3,65 ha, Niemce 3,34 ha. Tabela nr 67: Powierzchnia gospodarstw rolnych Nazwa jednostki Liczba gospodarstw rolnych do 1 ha powyżej 1 ha powyżej 5 ha powyżej 10 ha Gmina Gorzków Gmina Lubartów Gmina Ludwin Gmina Łęczna Gmina Mełgiew Gmina Niemce Gmina Piaski Gmina Rybczewice Gmina Spiczyn Gmina Wólka Łącznie Woj. Lubelskie Źródło: BDL GUS 2010 Legenda: 1-Gorzków, 2-Lubartów, 3-Ludwin, 4-Łęczna, 5-Mełgiew, 6-Niemce, 7-Piaski, 8-Rybczewice, 9-Spiczyn, 10- Wólka Ryc. nr 27: Liczba gospodarstw rolnych 112

113 Legenda: 1-do 1 ha, 2-powyżej 1 ha, 3-powyżej 5 ha, 4-powyżej 10 ha Ryc. nr 28: Powierzchnia gospodarstw rolnych 5.3 Produkcja rolnicza Na terenie Lubelszczyzny w uprawach polowych około 78% powierzchni wszystkich zasiewów zajmują zboża (aż 10,9% powierzchni krajowej). Najwięcej gospodarstw tysiące uprawia pszenicę (3 miejsce w kraju), 85 tysięcy - jęczmień (1 miejsce), 82 tys. - mieszanki zbożowe (2), 65 tys. - pszenżyto (3). Znaczącą pozycję w strukturze upraw regionu zajmują nadal buraki cukrowe (15,5 tys. gospodarstw) oraz rzepaku i rzepiku (12,4 tys.). Bardzo dużo gospodarstw - 35,7 tysięcy uprawia warzywa gruntowe (3 miejsce w kraju) i truskawki (27 tys., 2 miejsce). Specyfiką rolnictwa lubelskiego jest uprawa chmielu (1,8 tys. ha i aż 70% produkcji krajowej), tytoniu (8,2 tys. ha, 36%) oraz roślin strączkowych jadalnych i uprawianych na ziarno (49% produkcji kraju). Wielką rolę w rolnictwie Lubelszczyzny odgrywają uprawy trwałe obejmujące plantacje drzew i krzewów owocowych oraz ich szkółek, szkółek drzew i krzewów ozdobnych i innych. W 2007 r. takimi uprawami zajmowało się 67,5 tys. gospodarstw indywidualnych (18,4% upraw krajowych i 2 miejsce w Polsce po województwie mazowieckim). W lubelskich sadach dominują jabłonie (22 tys. ha), porzeczki (17 tys. ha) i maliny (14 tys. ha). Nowym i bardzo rozwojowym kierunkiem gospodarki rolnej regionu jest rolnictwo ekologiczne. Według Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych w 2008 roku w województwie lubelskim było 1609 producentów ekologicznych oraz 30 przetwórni rolno-spożywczych, dostarczających na krajowy i europejski rynek zdrową certyfikowaną żywność. Stawia to Lubelszczyznę na wysokim trzecim miejscu w kraju. Z uwagi na rolniczy charakter województwa lubelskiego przetwórstwo rolno-spożywcze stanowi jedną z podstawowych gałęzi przemysłu. Na terenie całego regionu działają gospodarstwa rolne o wysokim potencjale produkcyjnym, które zapewniają dostępność surowców niezbędnych do rozwoju branży przetwórstwa owocowo-warzywnego. Uwarunkowania przyrodnicze gleby i kulturowe spowodowały, ze dominującym sektorem działalności gospodarczej na ternie Gmin Gorzków i Rybczewice jest rolnictwo indywidualne. Zmiany w rolnictwie, jakie zaszły w ostatnich latach zmusiły rolników do z jednej strony 113

114 kompensacji gruntów, a z drugiej do zmiany profilu i wprowadzenie specjalizacji produkcji. Na terenie gmin dominujące są hodowla bydła mlecznego, trzody chlewnej i sadownictwo. Natomiast głównymi produktami roślinnymi są zboża, a wśród nich największą powierzchnie zajmują uprawy pszenicy, a coraz większe zainteresowanie występuje w uprawach kukurydzy. Występują także uprawy buraka cukrowego, rzepaku, chmielu, lnu i tytoniu. Gmina Piaski ma charakter typowo rolniczy. Na terenie gminy przeważają gospodarstwa o powierzchni do 5 ha. Działalność rolnicza jest podstawowym źródłem utrzymania dla przeważającej części mieszkańców. W produkcji roślinnej przeważa uprawa zbóż, buraków i ziemniaków. Natomiast w hodowli zwierzęcej przeważa bydło i trzoda chlewna. W gminie Piaski jest blisko 50% ludności w wieku produkcyjnym, która jest zatrudniona w tej właśnie gałęzi gospodarki. Większość rolnictwa stanowią niewielkie, prywatne gospodarstwa rolne. Użytki rolne w większości są położone na dobrych glebach (większość III klasa bonitacyjna). W związku z tym w produkcji roślinnej dominują uprawy pszenicy, ziemniaków, buraków cukrowych oraz kukurydzy. Z kolei struktura gospodarstw rolnych w Gminie Mełgiew wykazuje duży udział działek rolnych o powierzchni poniżej 1 ha, co wskazuje na bardzo duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych, stanowiące czynnik poważnie ograniczający produkcję rolną. W zdecydowanej większości gospodarstw rolnych główne dochody pochodzą z pozarolniczych źródeł utrzymania. Taka struktura świadczy o wytwarzaniu produktów głównie na zaopatrzenie rodziny i częściowo na zaopatrzenie sklepów i targowisk. Ze względu na zajmowanie części terytorium Gminy Łęczna przez duże miast, a także z uwagi na pobliskie położenie kopalni węgla kamiennego w Bogdance rolnictwo ma mniejsze znaczenie w rozwoju gminy. Stanowi ono głównie źródło utrzymania jedynie dla 6% mieszkańców. Natomiast udział gospodarstw rolnych w gospodarce Gminy wynika z dobrych warunków do upraw (wysokiej jakości gleby) oraz wielowiekowych rolniczych tradycji. W strukturze wykorzystania użytków rolnych na terenie Gminy Łęczna przeważają uprawy tradycyjnych roślin (zboża, ziemniaki i buraki cukrowe). Na terenie Gminy Łęczna nowoczesny system obrotu towarami rolnymi dotychczas nie wykształcił się. Z powodu braku sprawnego obiegu informacji rynkowych, rozproszonej i rozdrobnionej produkcji, średnich kwalifikacji zawodowych producentów rolnych i braku profesjonalnych umiejętności marketingowych, rolnicy nie są w stanie sprostać konkurencji rynkowej. Pozytywną rolą odgrywa wprawdzie rynek hurtowy w Elizówce k/lublina; jego konsekwencja winno stać się tworzenie rynków pierwotnych na terenach gminy. Na terenie Gminy nie ma zakładów przetwórstwa owocowo-warzywniczego. Na terenie Gmin Ludwin i Spiczyn pozycja rolnictwa jest jedną z dominujących dziedzin gospodarki. Działalność rolnicza na terenie gmin opiera się na funkcjonowaniu indywidualnych gospodarstw rolnych w większości o profilu wielokierunkowym. W produkcji roślinnej dominują gospodarstwa specjalizujące się w uprawie chmielu, warzyw i zbóż. Natomiast w produkcji zwierzęcej przeważają hodowcy bydła mlecznego. W gospodarce Gmin Niemce i Lubartów ważną rolę odgrywa rolnictwo. Jednak tylko niewielka część ludności utrzymuje sie z działalności rolniczej. Około 40% gospodarstw rolnych specjalizuje sie w produkcji roślinnej, zaś 60% prowadzi produkcje mieszana roślinno - zwierzęca. Gmina charakteryzuje sie dobra, jakością gleb. Gleby średniej i wysokiej klasy bonitacyjnej z przewaga gleb klasy III, zajmują prawie połowę powierzchni wszystkich użytków rolnych. W strukturze upraw dominują zboża - 63% wszystkich upraw, 21% upraw stanowią warzywa i zajmują one coraz większą powierzchnie (wpływa na to miedzy innymi sąsiedztwo Lublina, jako dobrego rynku zbytu). Oprócz tego uprawia sie też ziemniaki, rośliny strączkowe jadalne, mak, gorczyce, chmiel, kukurydze, truskawki i inne. Funkcjonują tu także szkółki drzew i krzewów ozdobnych. 114

115 Rolnictwo jest sektorem gospodarki zajmującym największą część przestrzeni Gminy Wólka. Dominują tutaj w sposób bardzo zauważalny niewielkie gospodarstwa rolne. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa na terenie gminy Wólka wynosi jedynie ok. 2,5 ha użytków rolnych, wobec wskaźnika ogólno wojewódzkiego sięgającego 5,1 ha. Rozdrobnienie agrarne na obszarze gminy stopniowo się zwiększa. Spowodowane jest to przede wszystkim bliskością Lublina. Miasto generuje popyt na warzywa i owoce, uprawiane z reguły we względnie niewielkich gospodarstwach. Jednocześnie Lublin stwarza presję na przekształcanie obszarów rolniczych na tereny o funkcji mieszkaniowej lub usługowej. Tereny te często przez pewien czas zachowują formalnie status działek rolnych. W produkcji roślinnej zauważalna jest dominacja upraw zbóż. Są to przede wszystkim pszenica i jęczmień. Z uwagi na sąsiedztwo Lublina, będącego naturalnym rynkiem zbytu na warzywa, uprawia się także w gminie spore ilości kalafiorów, kapusty, marchwi, fasolki szparagowej, brokułów itp. Powierzchnia upraw warzywnych wynosi w gminie ok. 800 ha. Wśród upraw sadowniczych przeważają wiśnie i jabłonie, a wśród krzewów owocowych porzeczki i maliny. Względnie niewielką, rolę w sferze rolnictwa odgrywa produkcja zwierzęca. Jedynie ok. ¼ wszystkich gospodarstw rolnych na obszarze gminy Wólka zajmuje się hodowlą drobiu, natomiast zaledwie po mniej niż 1/5 wszystkich rolników to hodowcy trzody lub bydła. Tabela nr 68: Struktura gospodarstw rolnych Nazwa jednostki Powierzchnia pod zasiewami Uprawy trwałe Sady Ogródki przydomowe Łąki i pastwiska Gmina Gorzków 5435,37 505,90 505,12 46,08 367,80 Gmina Lubartów 3671,22 137,43 110,78 61,53 997,67 Gmina Ludwin 4270,72 259,19 240,76 44, ,65 Gmina Łęczna 4257,86 225,09 205,04 82,24 587,12 Gmina Mełgiew 5314,02 110,29 86,68 89,50 511,97 Gmina Niemce 7097,39 426,99 374,41 128,87 621,32 Gmina Piaski 12022,38 444,87 412,22 124,49 487,68 Gmina Rybczewice 4765, , ,02 54,77 392,16 Gmina Spiczyn 3319,42 236,91 130,72 41,05 733,21 Gmina Wólka 2933,73 115,32 112,69 71,94 383,11 Łącznie 53087, , ,44 744, ,72 Woj. Lubelskie , , , , ,87 Źródło: BDL GUS 2010 Powierzchnia pod zasiewami stanowi 75% powierzchni gruntów ornych na terenie 10 gmin, co pokazuje, że dominująca role produkcji roślinnej na tych terenach ma uprawa zbóż, duża jest także liczba upraw buraka cukrowego, pozostałe to warzywa oraz w niewielkim stopniu zioła. Powierzchnia pod zasiewami na badanym terenie stanowi 5,20% ogólnej powierzchni pod zasiewami na terenie Lubelszczyzny. Pozostała część użytków rolnych to sady prawie 4,5% powierzchni użytków rolnych, 7,72% stanowią łąki i pastwiska, a prawie 750 ha to ogródki przydomowe. Struktura wybranych upraw roślinnych przedstawia się na koniec 2010 r. następująco: - powierzchnia po zasiewami 53087,56 ha - zboża razem ,59 ha 115

116 - ziemniaki ,82 ha - uprawy przemysłowe ,29 ha - buraki cukrowe ,04 ha - rzepak i rzepik 3500,63 ha - rośliny strączkowe jadane 413,25 ha - warzywa gruntowe 1700,56 ha Legenda: 1-zasiewy zboża, 2-ziemniaki, 3-uprawy przemysłowe, 4-buraki cukrowe, 5-rzepak i rzepik, 6-rośliny strączkowe, 7-warzywa gruntowe Ryc. nr 29: Uprawy roślinne Poza produkcją roślinną na terenie subregionu występuje również znaczna produkcja zwierzęca głównie trzody chlewnej i bydła. Struktura produkcji zwierzęcej na koniec 2010 r. przestawiała się następująco: - bydło sztuk - trzoda chlewna sztuk - konie 1683 sztuki - drób sztuk 116

117 Legenda: 1-bydło, 2-trzoda, 3-konie, 4-drób Ryc. nr 30: Pogłowie zwierząt hodowlanych 117

118 6. INWENTERYZACJA POTENCJAŁU LOKALNEGO SYSTEMU EDUKACJI 6.1. Demograficzne uwarunkowania lokalnego systemu edukacji Dane o charakterze demograficznym wskazują na wzrost urodzeń żywych w ostatnich latach na terenie Lubelszczyzny wskaźnik urodzeń żywych na 1000 mieszkańców wzrósł od 2004 r. z 9,5 na 10,5 w 2010 r. Podobnie przedstawia się sytuacja w większości gmin z badanego obszaru. Spadek zanotowano jedynie w gminie Ludwin i Spiczyn. Liczba urodzeń w większości gmin wzrosła. Prognozowana sytuacja demograficzna województwa lubelskiego nie odbiega znacznie od ogólnopolskich trendów. Prognozy wskazują na kontynuację obecnego trendu wzrostu urodzeń w latach jako reakcję na wejście w okres najwyższej płodności ludności urodzonej w ostatnim wyżu demograficznym lat oraz jego echa (lata ). Tabela nr 69: Urodzenia żywe na 1000 mieszkańców Nazwa jednostki Gmina Gorzków 7,1 7,4 7,1 6,9 8,4 5,8 7,4 Gmina Lubartów 10,4 11,4 13,5 12,5 11,4 12,3 12,5 Gmina Ludwin 13,4 12,8 11,0 12,2 13,5 11,8 10,9 Gmina Łęczna 9,0 9,5 8,0 9,2 10,8 11,6 11,2 Gmina Mełgiew 10,7 11,0 9,9 11,8 11,5 8,6 11,8 Gmina Niemce 9,1 10,4 10,9 11,1 11,8 12,6 12,1 Gmina Piaski 7,6 10,1 9,5 7,8 10,7 8,2 10,0 Gmina Rybczewice 8,8 7,9 9,7 10,1 10,5 6,0 9,0 Gmina Spiczyn 12,5 9,9 11,7 12,7 10,4 10,6 11,3 Gmina Wólka 12,4 12,7 13,8 12,5 13,7 12,7 13,1 Woj. Lubelskie 9,5 9,7 9,8 10,0 10,6 10,6 10,5 Źródło: BDL GUS Większa w stosunku do obecnej liczebność dzieci urodzonych w okresie lat wejdzie w okres szkolny w wieku , co spowoduje wzrost liczebności uczniów w szkołach podstawowych, a następnie w gimnazjach (lata ), szkołach ponadgimnazjalnych ( ) i w późniejszym okresie w szkołach policealnych oraz wyższych. Porównania wewnątrzregionalne obecnych wskaźników demograficznych w województwie lubelskim skłaniają do tezy, że gminy subregionu mają względnie dobrą sytuację demograficzną. Prognozy ludności dla 10 gmin subregionu nie odbiegają znacznie od ogólnopolskich. Dane wskazują na opisane procesy demograficzne odnosząc się do obecnego stanu liczebności poszczególnych grup wiekowych. Zatem można zauważyć, że obecna liczebność dzieci w wieku 0-4 lat będzie najwyżej notowaną w przeciągu najbliższych 25 lat. W roku 2025 roku liczebność dzieci w wieku 0-4 lat osiągnie jedynie 70% obecnie odnotowanej liczby. Zatem, w kontekście edukacji formalnej przed systemem oświaty w gminach stoją co najmniej dwa wyzwania: (1) dostosowania infrastruktury oświatowej do zmniejszonej liczebności uczniów w dłuższej perspektywie czasowej 118

119 (tzw. depresji urodzeniowej) oraz (2) dostosowania sieci placówek do aktualnych trendów, związanych choćby z prognozowanym przejściem przez system szkolny echa wyżu z lat 80-tych. Zarówno na terenie Lubelszczyzny jaki i w większości gmin z badanego obszaru wzrasta także wskaźnik zawartych małżeństw na 1000 mieszkańców co również potwierdza prognozy zwiększenia się w kolejnych latach liczby dzieci na terenie gmin. Na terenie regionu wskaźnik ten wzrósł od 2004 r. z 5,4 do 6,2 w 2010 r., podobnie jak na terenie większości badanych gmin. Jedynie wskaźnik ten spadł poniżej poziomu z 2004 r. w czterech gminach: Gorzków, Lubartów, Mełgiew, Piaski. Tabela nr 70: Małżeństwa na 1000 mieszkańców Nazwa jednostki Gmina Gorzków 4,5 6,7 7,1 6,6 6,4 4,0 3,8 Gmina Lubartów 6,3 5,4 5,7 6,1 5,8 5,7 5,8 Gmina Ludwin 6,3 6,8 5,0 6,6 6,8 6,5 6,8 Gmina Łęczna 5,5 5,8 5,9 6,5 8,9 9,4 9,3 Gmina Mełgiew 4,4 5,0 6,1 6,4 4,7 4,8 5,2 Gmina Niemce 5,9 5,7 7,0 6,1 6,7 5,8 6,6 Gmina Piaski 5,6 5,5 5,3 7,3 5,9 5,1 4,4 Gmina Rybczewice 5,1 4,9 4,0 3,5 6,1 6,2 6,6 Gmina Spiczyn 4,9 6,7 7,3 6,7 5,0 7,1 7,2 Gmina Wólka 6,1 5,0 4,8 6,9 5,9 6,5 4,9 Woj. Lubelskie 5,4 5,9 6,2 6,8 6,8 6,7 6,2 Źródło: BDL GUS Infrastruktura i jakość edukacji wychowanie przedszkolne, edukacja podstawowa i gimnazjalna Według danych GUS w 2010 roku na obszarze subregionu funkcjonowało 15 przedszkoli. Nie występowały one jednak we wszystkich 10 badanych gminach. Przedszkola nie funkcjonują w gminach: Gorzków, Rybczewice i Lubartów. W funkcjonujących przedszkolach było 1458 miejsc, do których uczęszczało 1418 dzieci. Natomiast w każdej gminie funkcjonowały oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych, łącznie na terenie obszaru utworzonych było 44 oddziały przedszkolne przy szkołach podstawowych, do których w 2010 r. uczęszczało 917 dzieci. Dodatkowo na terenie 2 gmin Wólka i Spiczyn funkcjonował po jednym punkcie przedszkolnym, do których uczęszczało 42 dzieci. 119

120 Tabela nr 71: Infrastruktura przedszkolna Nazwa jednostki Liczba przedszkoli Liczba miejsc w przedszkolach Liczba dzieci w przedszkolach Oddziały przy szkołach podstawowych Liczba dzieci w oddziałach przy szkołach Gmina Gorzków Gmina Lubartów Gmina Ludwin Gmina Łęczna Gmina Mełgiew Gmina Niemce Gmina Piaski Gmina Rybczewice Gmina Spiczyn Gmina Wólka Źródło: BDL GUS 2010 Według stanu infrastruktury szkolnej z 2010 roku na terenie subregionu funkcjonowało 51 szkół podstawowych, do których łącznie uczęszczało 5562 uczniów, najwięcej szkół 9 występuje w gminie Lubartów, najmniej 2 w gminie Gorzków. Natomiast na całym obszarze występowało 18 gimnazjów, doktórach uczęszczało 3015 uczniów, najwięcej na terenie gminy Łęczna, a najmniej w gminie Gorzków. Ważnym wskaźnikiem określającym, ile dzieci z danego terenu uczęszcza do szkół poszczególnych szczebli jest wskaźnik solaryzacji. Wskaźnik skolaryzacji netto dla szkół podstawowych pozwala stwierdzić w jakim stopniu realizowany jest obowiązek szkolny dla uczniów w odpowiednim przedziale wiekowym. Wyrażany jest w ujęciu procentowym, gdzie 100% to ogólna liczba dzieci w odpowiednim przedziale wiekowym zamieszkująca dany teren. Wskaźnik ten dość dobrze obrazuje również migracje uczniów pomiędzy poszczególnymi jednostkami samorządowymi. Wskaźnik ten w przypadku szkół podstawowych dla regionu wynosi 96,93% i w przypadku badanego obszaru lepszy jest tylko w gminie Łęczna i Spiczyn, natomiast w pozostałych gminach jest niższy od średniej wojewódzkiej. Najniższy jest w gminach, które sąsiadują dużymi miastami i dzieci razem z rodzicami którzy tam pracują, uczęszczają do szkół miejskich. Najniższy wskaźnik jest w gminie Lubartów, która sąsiaduje z dużym miastem powiatowym Lubartów, Mełgiew sąsiadującej ze Świdnikiem oraz Wólka, która bezpośrednio sąsiaduje Lublinem. Jeżeli chodzi o wskaźnik solaryzacji dla uczniów gimnazjum to średnia dla regionu wynosi 95,15 i jedynie w gminie Piaski jest wyższy, w pozostałych gminach jest niższy od średniej regionalnej, a najniższy z tych samych powodów co w przypadku szkolnictwa podstawowego jest w gminach Lubartów, Mełgiew, Rybczewice i Wólka. 120

121 Tabela nr 72: Infrastruktura szkolna Nazwa jednostki Szkoły podstawowe Liczba uczniów Gimnazja Liczba uczniów Wskaźnik skolaryzacji szkoła podstawowa Wskaźnik skolaryzacji gimnazjum Gmina Gorzków ,78 88,50 Gmina Lubartów ,73 59,68 Gmina Ludwin ,95 91,13 Gmina Łęczna ,61 94,24 Gmina Mełgiew ,55 49,04 Gmina Niemce ,94 74,16 Gmina Piaski ,51 100,00 Gmina Rybczewice ,48 53,15 Gmina Spiczyn ,87 88,53 Gmina Wólka ,06 62,34 Źródło: BDL GUS 2010 Na terenie badanych gmin nie ma żadnego oddziału specjalnego przy szkole podstawowej czy gimnazjum. Ważnym wskaźnikiem jest wskaźnik komputeryzacji szkół. Na terenie badanych gmina w 9 gminach wskaźnik udziału procentowego szkół podstawowych wyposażonych w komputery przeznaczone do użytku uczniów z dostępem do Internetu jest wyższy od średniej wojewódzkiej, która wynosi 91,30% i wynosi 100%, tylko w jednej gminie Piaski wynosi 80%. Podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku tego wskaźnika dla gimnazjów, w dziewięciu gminach wynosi on 100%, natomiast tylko w jednej gminie Niemce 0%, należy tu nadmieni nić, że ten wskaźnik dla województwa lubelskiego wynosi 82,37%. Drugim wskaźnikiem określającym komputeryzację szkół jest ilość uczniów przypadających na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku dla uczniów. W tym przypadku średnia wojewódzka wynosi 8,69 w szkołach podstawowych i 10,26 w gimnazjach. W przypadku szkół podstawowych wskaźnik ten tylko w przypadku gmin Łęczna i Piaski jest wyższy od średniej regionalnej, w przypadku gimnazjów wyższy jest w gminie Wólka, Łęczna i Mełgiew. Tabela nr 73: Komputeryzacja szkół Nazwa jednostki udział % szkół wyposażonych w uczniowie przypadający na 1 komputer komputery przeznaczone do użytku z dostępem do Internetu przeznaczony uczniów z dostępem do Internetu do użytku uczniów szkoła podstawowa gimnazjum szkoła podstawowa gimnazjum Gmina Gorzków ,68 5,56 Gmina Lubartów ,21 6,82 Gmina Ludwin ,63 7,00 Gmina Łęczna ,82 10,80 Gmina Mełgiew ,27 11,36 Gmina Niemce ,42 0,00 Gmina Piaski ,66 9,48 Gmina Rybczewice ,46 2,69 Gmina Spiczyn ,09 9,70 Gmina Wólka ,64 11,05 Źródło: BDL GUS

122 Tabela nr 74: Wykaz placówek oświatowych Nazwa jednostki Liczba placówek Nazwa Gmina Gorzków 3 - Szkoła Podstawowa w Orchowcu - Szkoła Podstawowa w Gorzkowie - Gimnazjum w Gorzkowie Gmina Lubartów 10 - Szkoła Podstawowa w Annoborze - Szkoła Podstawowa w Brzezinach - Szkoła Podstawowa w Łucce - Szkoła Podstawowa w Mieczysławce - Szkoła Podstawowa w Nowodworze - Szkoła Podstawowa w Skrobowie - Szkoła Podstawowa w Szczekarkowie - Szkoła Podstawowa w Wólce Rokickiej - Gimnazjum w Łucce - Gimnazjum w Skrobowie Gmina Ludwin 6 - Przedszkole Publiczne w Ludwinie - Szkoła Podstawowa im. Zgrupowania Partyzanckiego Jeszcze Polska nie zginęła" w Ludwinie - Szkoła Podstawowa w Dratowie - Szkoła Podstawowa w Piasecznie - Szkoła Podstawowa w Zezulinie - Gimnazjum Publiczne w Ludwinie Gmina Łęczna 11 - Przedszkole Publiczne nr 1 w Łęcznej - Przedszkole Publiczne nr 2 w Łęcznej - Przedszkole Publiczne nr 3 w Łęcznej - Przedszkole Publiczne nr 4 w Łęcznej - Zespół Szkół nr 1 - W skład ZS nr 1 wchodzą: - ul. Szkolna 3 - Szkoła Podstawowa nr 2 im. Tadeusza Kościuszki - I Liceum Ogólnokształcące im. Jana Zamoyskiego - Liceum Profilowane - profil Zarządzanie informacją - ul. Staszica 17 - Szkoła Podstawowa z klasami ul. Bogdanowicza 9 -Technikum - Technikum - Technik informatyk - Technikum - Technik ekonomista - Zespół Szkół nr 2 - W skład ZS nr 2 wchodzą: - Szkoła Podstawowa nr 4 im. Papieża Jana Pawła II z Oddziałami Integracyjnymi - Gimnazjum nr 2 im. Prof. Jana Samsonowicza - Gimnazjum nr 1 im. Bolesława Chrobrego - Szkoły podstawowe niepubliczne: - Przyjazna Szkoła w Zofiówce - Szkoła Podstawowa w Ciechankach Łęczyńskich Gmina Mełgiew 8 - Przedszkole w Mełgwi, - Szkoła Podstawowa w Mełgwi im. Józefa Piłsudskiego, - Szkoła Podstawowa w Dominowie: im. M. Konopnickiej, - Szkoła Podstawowa w Jackowie: im. Jana Brzechwy, 122

123 - Szkoła Podstawowa w Krępcu: im. Marii Wójcik, - Szkoła Podstawowa w Krzesimowie: im. Jaworzniaków, - Szkoła Podstawowa w Podzamczu: im. Henryka Sienkiewicza, - Gimnazjum Publiczne im. Józefa Piłsudskiego, należące do Zespołu Szkół w Mełgwi Gmina Niemce 13 - Przedszkole Publiczne w Niemcach, - Zespół Placówek Oświatowych w Ciecierzynie, - Zespół Placówek Oświatowych w Dysie, - Szkoła Podstawowa w Jakubowicach, - Zespół Szkół w Krasieninie, - Szkoła Podstawowa w Nasutowie, - Zespół Szkół w Niemcach im. Ziemi Lubelskiej, - Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Niemcach, - Przedszkole Publiczne w Niemcach, - Szkoła Podstawowa w Rudce Kozłowieckiej Gmina Piaski 9 - Miejsko Gminne Przedszkole w Piaskach - Szkoła Podstawowa w Piaskach im. Mikołaja Kopernika, - Zespółu Szkół w Bystrzejowicach Pierwszych im. Heleny Babisz, skład: Gimnazjum nr 2 oraz Szkoła Podstawowa, - Publiczna Szkoła Podstawowa w Gardzienicach, - Szkoła Podstawowa w Woli Piaseckiej, - Gimnazjum nr 1 im. Antoniego Norberta Patka w Piaskach, - Zespół Szkół w Piaskach, - Publiczna Szkoła Podstawowa w Majdanie Kozic Górnych Gmina Rybczewice 4 - Zespół Szkól w Rybczewicach, - Gimnazjum w Rybczewicach, - Szkoła Podstawowa w Rybczewicach, - Szkoła Podstawowa w Stryjnie Gmina Spiczyn 7 - Gminne Przedszkole w Spiczynie, - Szkoła Podstawowa w Spiczynie, - Szkoła Podstawowa w Charlężu, - Szkoła Podstawowa w Januszówce, - Szkoła Podstawowa w Zawieprzycach, - Szkoła Podstawowa w Jawidzu, - Gimnazjum im. Jana Pawła II w Spiczynie Gmina Wólka 10 - Szkoła Podstawowa w Łuszczowie, - Szkoła Podstawowa im. Róży Kołaczkowskiej w Pliszczynie, - Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki w Sobianowicach, - Szkoła Podstawowa w Świdniku Małym, - Zespół Publicznych Jednostek Oświatowych w Turce - Szkoła Podstawowa - Przedszkole Samorządowe, - Gimnazjum im. Pułkownika Wojciecha Kołaczkowskiego w Pliszczynie, - Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Bystrzycy, - Niepubliczne Przedszkole KRASNAL w Turce, - Niepubliczne Przedszkole OLEŃKA, - Niepubliczny Punkt Przedszkolny OPIEKA I EDUKACJA w Turce Źródło: opracowanie własne 123

124 7. INWENTERYZACJA POTENCJAŁU - TERENY INWESTYCYJNE Na terenie całego obszaru punktów węzłowych oraz 8 sąsiadujących gmin występują możliwości inwestycyjne i tereny, które mogą być do tego wykorzystane, natomiast ze względu na liczne występowanie obszarów chronionych parki krajobrazowe i ich otuliny, czy ukształtowanie terenu doliny rzek, czy liczne wąwozy i wzniesienia są one stosunkowo nieliczne. Na całym terenie dominują obszary rolnicze ponad 75% powierzchni stanowią użytki rolne, pozostałe znaczne obszary to obszary leśne, w wielu przypadkach objęte ochroną. Na terenie Gminy Gorzków możliwości inwestycyjne są w dużej mierze uzależnione od dostępu do nieruchomości, które są własnością prywatną. Przez gminę przebiega jedna ważna droga województwa nr 842, która wymaga remontu. Pozostałe drogi to drogi powiatowe 44 km, z czego 39 km jest utwardzona i łączą miejscowości z terenu gminy z drogą wojewódzką. Drogi gminne o długości 30 km, utwardzone są jedynie na długości 10,5 km uzupełniają system komunikacyjny gminy. Zły stan dróg oraz mały współczynnik gęstości sieci drogowej 0,6 km/km 2 wpływa bardzo hamująco na rozwój gospodarczy gminy. Podstawowe obszary rozwoju gminy to: rolnictwo, wykorzystanie walorów przyrodniczych turystyka, czy rozwój odnawialnych źródeł energii. Gmina Gorzków jest gminą rolniczą. Struktury agrarne charakteryzuje duże rozdrobnienie i niska efektywność. Powierzchnia użytków rolnych wynosi 7915 ha co stanowi 83 % ogólnej powierzchni Gminy. Dobre gleby klasy III, umożliwiają uzyskiwanie wysokich plonów zbóż i roślin okopowych oraz rzepaku i tytoniu. Jeszcze do niedawna Gmina Gorzków była swoistym zagłębiem chmielowym z 16 dobrze rozbudowanymi chmielnikami. W miejscowościach: Felicjan, Baranica, Bogusław, Orchowiec rozwinęło się sadownictwo i ogrodnictwo. Ważna staje się dywersyfikacja dochodów, stąd znaczenie dla funkcjonowania gminy ma rozwój usług o charakterze komercyjnym: handlowych, gastronomicznych, drzewnych, remontowo-naprawczych oraz gospodarstw agroturystycznych. Są to głównie jednoosobowe podmioty lub firmy rodzinne nie zatrudniające pracowników. Większość sklepów oraz zakładów usługowych zlokalizowanych jest w miejscowości Gorzków Osada oraz wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 842 przebiegającej przez teren Gminy. Rybczewice to gmina typowo rolnicza. Liczy 1200 gospodarstw rolnych ze średnią powierzchnią gospodarstwa 5,5 hektara. Głównym źródłem utrzymania tutejszej ludności jest praca w rolnictwie. Wiodącym kierunkiem działalności rolniczej na terenie gminy jest uprawa zbóż i buraków cukrowych. We wsi Kolonia Stryjno i Stryjno funkcjonuje kilka plantacji sadowniczych i upraw czarnej porzeczki. Do największych bogactw gminy zaliczamy bardzo dobre warunki glebowe i ekologiczne, atrakcyjne zakątki krajobrazowe i walory klimatyczne. Występuje tu najwięcej słonecznych dni w roku. Gmina posiada predyspozycje do funkcjonowania jako region rekreacyjno 124

125 wypoczynkowy. Na szczególną uwagę zasługują tutaj: park przy szkole w Rybczewicach, stawy rybne we wsiach Pilaszkowice, Bazar i Częstoborowice oraz liczne wąwozy i parki. Sieć drogową gminy tworzą drogi powiatowe i gminne. Gmina ma dobre połączenie autobusowe z miastem wojewódzkim Lublin. Kluczowym celem strategicznym Piask jest uzyskanie poziomu infrastruktury technicznej zwiększającej atrakcyjność gminy i wspierającą jej rozwój gospodarczy. Przez Gminę Piaski przebiega droga krajowa nr 12 Warszawa-Kijów oraz droga krajowa nr 17 Warszawa - Lwów. Tak dogodne położenie komunikacyjne gminy jest szansą na jej rozwój gospodarczy, na współpracę i wymianę handlową pomiędzy Wschodnią a Zachodnią częścią Europy. Transeuropejskie położenie gminy będzie wykorzystane gdy gmina będzie miała odpowiednią jakość dróg lokalnych dla ułatwienia funkcjonowania przedsiębiorstw oraz zachęcania do przyjazdu turystów. Obecnie jedną z podstawowych barier w rozwoju gminy jest słaba infrastruktura drogowa, co wpływa na niską jakość życia mieszkańców, a także na małą ilość przedsiębiorstw. Gmina, ze względu na swoje położenie, ma duże szanse wykreowanie impulsów rozwojowych. Bardzo dobre warunki do prowadzenia gospodarki rolnej oraz rozwoju turystyki stanowią znaczący potencjał, do tej pory nie w pełni wykorzystany. Dodatkowym atutem są znaczne zasoby zdolnych do pracy osób oraz ich chęć do współdziałania. Główne funkcje Gminy Mełgiew to rolnictwo i usługi. Funkcje uzupełniające to przemysł i turystyka. Potencjał turystyczny Gminy nie jest w pełni wykorzystany. Gmina Mełgiew pełni także funkcję sypialni dla mieszkańców Świdnika i Lublin. Przez teren gminy przebiega droga krajowa nr 17 Warszawa Lublin Kijów a także 13 dróg o statusie powiatowym i 46 dróg o charakterze gminnym.. Łączna długość dróg powiatowych wynosi 55,41 km, w tym nieutwardzonych 2,2 km, natomiast drogi o statusie gminnym liczą 122,3 km w tym nieutwardzone 78 km. Przez Gminę przebiega ważny międzynarodowy szlak kolejowy : Lublin - Kijów. Na terenie Gminy znajduje się stacja kolejowa w Minkowicach nadające się również do przeładunku towarowego. Gmina Mełgiew jest interesującym obszarem pod względem inwestycyjnym. Sprzyja temu korzystne położenie w pobliżu miast Lublin i Świdnik, dogodne połączenie komunikacyjne i bliskość lotniska w Świdniku. Biorąc pod uwagę zaznaczające się tendencje w 125

126 sferze przemysłowo usługowej, teren Gminy Mełgiew sprzyja rozwojowi produkcji rzemieślniczej, drobnej wytwórczości, w tym zakładów branży budowlanej i spożywczej. W Gminie funkcjonuje Centrum Obsługi Inwestora jako miejsce pierwszego kontaktu dla przedsiębiorców zainteresowanych inwestowaniem w Gminie ma za zadanie udzielać informacji o możliwościach inwestowania na terenie gminy tym samym zwiększyć napływ kapitału inwestycyjnego. Cel ten ma zastać osiągnięty poprzez zapewnienie lepszego wykorzystania obecnego potencjału inwestycyjnego gminy Mełgiew jako obszaru przy powstającym Lotnisku Regionalnym i leżącym na szlaku komunikacyjnym Warszawa Lublin- Kijów ( droga ekspresowa S17, szlak kolejowy). - Inwestor, który zdecyduje się na inwestycję, otrzyma w centrum konsultanta, który wskaże mu właściwą drogę, poinstruuje jak przejść przez urzędowe procedury, by otrzymać pozwolenie na budowę i z sukcesem ukończyć przedsięwzięcie Zadaniem COI będzie aktualizacja oferty inwestycyjnej gminy, prezentacja możliwości inwestowania stanu prawnego, infrastruktury, mediów, możliwości inwestowania oraz planach rozwoju okolicy. Tereny inwestycyjne: Gmina Mełgiew Kompleks I - Podzamcze Kompleks działek nr 215, 571, 572 o łącznej powierzchni 6,74 ha. zapisanej w księdze wieczystej KW nr LU1I/ /2, wpisany do rejestru zabytków woj. lubelskiego pod nr rej.: A/676. Przeznaczenie terenu: zieleń parkowa, usługi (aktualny plan zagospodarowania terenu) Lokalizacja : teren położony w m. Podzamcze jest to Pałac barokowy z pierwszej połowy XVIII w., po przebudowach w XIX oraz w latach 20-tych XX w. Pałac w dobrym stanie technicznym o bardzo dużych możliwościach adaptacyjnych położony w miejscowości Podzamcze, bezpośrednio przy drodze powiatowej nr 2113L (Mełgiew-Piaski) w odległości 1km od stacji kolejowej i ok. 5km od drogi krajowej S17. Gmina Mełgiew Kompleks II - Nowy Krępiec Dane dotyczące nieruchomości: Kompleks działek oznaczonych w ewidencji gruntów nr 521/5 o pow. 3,6851 ha i nr 529/1 o pow. 3,1686 ha Przeznaczenie terenu: usługi, ośrodek sportu i rekreacji (aktualny plan zagospodarowania terenu) Lokalizacja : teren położony w miejscowości Nowy Krępiec, bezpośrednio przy drodze gminnej ul. Spacerowej, w odległości 4km od drogi krajowej S17 i 2km od stacji kolejowej Minkowice. Gmina Mełgiew - Kompleks Nr III - Mełgiew Gmina Mełgiew Kompleks III Dane dotyczące nieruchomości: Działka nr 620/2 o pow. 0,42 ha i 621 o pow. 0,17 ha, przeznaczenie terenu: zabudowa zagrodowa jednorodzinna (aktualny plan zagospodarowania terenu). Lokalizacja : działka położona w m. Mełgiew bezpośrednio przy drodze powiatowej nr 2023L, w odległości 6km od drogi krajowej S

127 Obszarem kształtujący możliwości inwestycyjne Gminy Łęczna jest obszar miejski Miasta Łęczna oraz sąsiedztwo Kopalni węgla w Bogdance. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Łęczna daje dość duże możliwości rozwoju przemysłu i usług w mieście. Plan opracowywany był z uwzględnieniem nowoczesnych trendów i wymogów w tym względzie. Wychodząć z założenia, że przemysł powinien być lokalizowany w oddaleniu od skupisk mieszkalnych, strefy przemysłowo - usługowe zostały wyznaczone na obrzeżach miasta, a w centrum pojawiły się nowe możliwosci zagospodarowania terenów dla potrzeb administracji, handlu, usług i ciągów komunikacyjnych. Dalsze możliwosci rozwoju przemysłu są określone planem zagospodarowania przestrzennego gminy. Głównym pracodawcą dla mieszkańców Gminy Łęczna jest Lubelski Węgiel Bogdanka S.A., która leży jednak całkowicie poza terytorium Gminy. Kopalnia Bogdanka jest największym zakładem produkcyjnym [zatrudnia blisko osób] oraz pełni role lidera w zakresie gospodarki, działalności sportowej i kulturalnej nie tylko w mieście i gminie Łęczna, lecz na terenie całego Powiatu Łęczyńskiego. Najważniejsza arteria przebiegająca przez teren miasta i gminy Łęczna jest droga krajowa nr 82 relacji Lublin - Włodawa. Na niej skupia sie cały ciężar wynikający nie tylko z obciążenia komunikacja osobowa, ale i przewozami węgla z pobliskiej kopalni. Niezadowalający jest stan tej trasy. Bardzo wąska na całej swej długości, od dawna nie remontowana stanowi wąskie gardło w stosunku do zwiększającej się z roku na rok liczby korzystających z niej pojazdów. Poza drogą nr 82 przez teren gminy przebiegają trzy drogi wojewódzkie o długości 20,450 km: droga Nr 813 Miedzyrzec Podlaski-Łęczna (6,3 km); droga Nr 820 Sosnowica- Łęczna (5,0 km); droga Nr 829 Łęczna-Biskupice (4,350 km); drogi powiatowe o długości 24,410 km i drogi gminne, o łącznej długości 121,67 km. Ważnym elementem rozwojowym gminy jest potencjał turystyczny Dolina Wieprza i położenia na obrzeżach Pojezierza Łeczyńsko- Włodawskiego kierunek ruchów turystów. Realizowane i planowane inwestycje: budowa dróg gminnych i osiedlowych, kanalizacja deszczowa dla miasta Łęczna, kanalizacja sanitarna grawitacyjno-ciśnieniowa wsi Podzamcze i Stara Wieś, budowa Zakładu Utylizacji Odpadów Komunalnych - etap II, budowa cmentarza komunalnego, rewaloryzacja Starego Miasta w Łęcznej, termomodernizacja szkół, modernizacja Placu Powstań Narodowych, budowa oświetlenia ulicznego przy drogach gminnych, powiatowych, wojewódzkich i krajowej, Rewitalizacja Starego Traktu, połączenie drogi krajowej nr 82 z drogą wojewódzką nr 820 poprzez nowy most na Wieprzu. Tereny inwestycyjne: zagospodarowanie budynku byłego Zajazdu pod Mustangiem i przyległego terenu, tereny przyległe do ul. Nadwieprzańskiej i Szpitala Powiatowego. Ulgi dla inwestorów: zwolnienia podatkowe; od podatku od nieruchomości zwolnione są budowle, budynki i ich części oraz grunty zabudowane zajęte na prowadzenie działalności gospodarczej, na których wykonano nowe inwestycje i utworzono nowe miejsca pracy w związku z tymi inwestycjami. Preferowane rodzaje inwestycji dotyczą: turystyki, gastronomii, hotelarstwa oraz działalności handlowej lub usługowej. Tereny Gminy Ludwin w znacznej części położone są na terenach chronionych lub w ich otulinach. Gmina od dawna ma ugruntowaną pozycję na turystycznej mapie Lubelszczyzny. Z każdym rokiem gmina gości coraz większą ilość turystów i wczasowiczów. W gminie Ludwin mieszczą się liczne ośrodki wypoczynkowe, pola namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne. Podczas wypoczynku w Gminie Ludwin można skorzystać z przysmaków domowej kuchni oraz zapoznać się z bogactwem poleskiej kultury ludowej. Przez obszar gminy przebiegają dwie drogi wojewódzkie: 820 Łęczna Sosnowica (przez Ludwin, Dąbrowa, Rogóźno) i 813 Łęczna Ostrów Lubelski (przez Zezulin Pierwszy ). Dróg powiatowych jest 48,785 km, z tego większość 33,621 km to drogi asfaltowe, zaś 15,164 km stanowią drogi gruntowe. Drogi gminne mają ogólną długość 87,5 127

128 km, w tym 44,5 km dróg asfaltowych oraz 43 km dróg gruntowych. Sieć dróg na terenie Gminy Ludwin jest wystarczająca, ich stan jest natomiast zróżnicowany i wymaga ciągłych remontów. W strukturze własności terenów położonych na obszarze gminy, prawie 76% stanowi własność prywatną, 5% Agencji Nieruchomości Rolnej, 3% grunty komunalne i w dyspozycji oraz pozostałe grunty. Ważnym elementem pokazującym możliwości inwestycyjne na terenie gminy jest niewielka liczba znaczących pracodawców (zatrudniających powyżej 10 pracowników) oraz niekorzystna struktura obszarowa gospodarstw przewaga małych gospodarstw. Wpław na możliwości inwestycyjne na terenie Gminy Spiczyn a z jednej strony struktura własności gruntów, a drugiej strony położenie gminy. Spiczyn to gmina położona w dolinie rzeki wieprz, znaczną cześcgminy stanowią obszary chronione i ich otuliny. Na terenie Gminy położny jest Nadwieprzański Park Krajobrazowy obejmujący dolinę Wieprza, którego powierzchnia na terenie gminy wynosi 6,65 km 2 co stanowi 8% powierzchni gminy. Otuliny Nadwieprzańskiego i Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego zajmują odpowiednio 17,5 km 2 i 5,4 km 2. Stanowią one strefę ochronną dla parków krajobrazowych. Istotnym problemem dla władz Gminy Spiczyn jest jakość wszystkich kategorii dróg. Pomimo utwardzonej nawierzchni ulegają stałej dewastacji i wymagają ciągłych nakładów finansowych. Na dzień dzisiejszy 60% dróg powiatowych i wojewódzkich i 20 % dróg gminnych nie spełnia wymaganych parametrów i kwalifikuje się do przebudowy lub remontu. W ostatnim okresie nastąpiła wyraźna poprawa stanu infrastruktury towarzyszącej. Ponadto istnieje szereg dróg gruntowych spełniających rolę dróg dojazdowych do pól, łąki i lasów bądź to przeznaczonych do ruchu lokalnego. Co do struktury własności gruntów to przeważa własność prywatna, Skarbu Państwa (lasy) i grunty komunalne. Struktura ekonomiczna - Gmina Spiczyn jest typową gminą rolniczą. 938 gospodarstw rolnych, o średniej pow. 5,85 ha. 225 podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON. Realizowane i planowane inwestycje: 128

129 oczyszczalnia z siecią kanalizacyjną, sala sportowa z kompleksem boisk, rewitalizacja obiektów zabytkowych, drogi gminne. Gmina Wólka to bardzo dobre miejsce do inwestowania, ze względu na sąsiedztwo z miastem wojewódzkim Lublin, dogodne połączenie drogowe, czy sąsiedztwo z Portem Lotniczym w Świdniku. Władze samorządowe Gminy Wólka są otwarte na wszelkiego rodzaju inwestycje w gminie. Oferujemy tereny ujęte w planie zagospodarowania przestrzennego gminy pod działalność gospodarczą, usługową, handlową, przemysłową a także tereny o wysokich walorach krajobrazowych, agroturystycznych (dolina rzeki Ciemięgi). Tereny te znajdują się zarówno przy trasach wylotowych z Lublina, jak również w wielu innych atrakcyjnych miejscach. Dodatkową korzyścią dla potencjalnych inwestorów jest bliskość miast Lublin, Świdnik, Łęczna przeznaczone w planie zagospodarowania przestrzennego pod przemysł, składy, bazy. Posiadamy również znaczną ilość terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową w Turce, Łuszczowie I i II, Sobianowicach, Rudniku, Świdniku Dużym, Świdniku Małym, Koloni Biskupie, Świdniczku, Pliszczynie. Podmiejski charakter tych miejscowości sprawia, że są one doskonałym miejscem do zamieszkania dla osób pracujących w gościnnych miastach, ceniących spokój i ciszę wiejskiego środowiska. Jednocześnie zapewniamy wszelkiego rodzaju pomoc w dopełnieniu niezbędnych formalności związanych z przygotowaniem i realizacją ewentualnych inwestycji. Możliwe będą również zwolnienia podatkowe dla osób aktywnie wchodzących z inwestycjami na teren naszej gminy. 1. Tereny o pow. 48 ha w Turceprzeznaczenie pod: przemysł, składy, bazy, zakłady przemysłowe, hurtownie. Położone po obu stronach nowobudowanej drogi gminnej Turka - Łuszczów. Dostęp do energii elektrycznej, wodociągu, telefonu. Własność prywatna. 2. Tereny o pow. 36 ha w Łuszczowie, przeznaczenie: eksploatacja surowców mineralnych (wydobycie piasku). Własność prywatna. 3. Tereny pod usługi turystyczne w m. Pliszczyn i Łysaków, przy projektowanym zbiorniku wodnym na rzece Ciemiędze. Realizacja zbiornika wchodzi do planu województwa lubelskiego po 2004 roku, powierzchnia lustra wody - 27,7 ha, objętość 499 tys. m3, średnia głębokość - 1,8 m. Media: sieć wodociągowa, elektryczna, telefoniczna, projektowana sieć kanalizacyjna. Własność terenu prywatna. Gmina Niemce dysponuje doskonałym połączeniem komunikacyjnym, a duży wpływ na możliwości inwestycyjne na terenie gminy ma sąsiedztwo dwóch dużych miast Lubartowa i Lublina. W ostatnich kilku latach w gminie Niemce dynamicznie rozwinęła się infrastruktura. Dzięki licznym inwestycjom oraz staraniom władz samorządowych w pozyskiwaniu funduszy na bieżąco utwardzane i remontowane są drogi. Długość dróg gminnych wynosi 138,4 km, z tego jest 32,8 km o nawierzchni bitumicznej. Przez teren gminy przebiega droga krajowa nr 19, łącząca Rzeszów, Lu- 129

130 blin, Białystok, a kończąca się na przejściu granicznym polsko-litewskim w Budzisku. Stanowi ona oś rozwojową gminy Niemce oraz jest węzłem komunikacyjnym, w którym z drogą 19 krzyżuje się droga nr 828 Jawidz-Garbów, zapewniająca połączenie z drogą nr 17 Lublin-Warszawa. Przez teren gminy przebiega także linia kolejowa Lublin-Lubartów-Łuków. Zlokalizowane są tu dwie stacje kolejowe w Ciecierzynie i Bystrzycy. Ruch pasażerski na tej linii został zawieszony, głównie ze względu na wysoką konkurencyjność komunikacji samochodowej. Odbywa się jednak ruch towarowy. Wznowienie ruchu pasażerskiego mogłoby nastąpić z chwilą wprowadzenia tzw. Autobusów szynowych. Na terenie Gminy zostały wyznaczone dwie strefy dla przedsiębiorców: Strefa przedsiębiorczości nr 1 Lokalizacja: powiat lubelski, gmina Niemce, wschodnia część miejscowości Niemce Dostępność komunikacyjna: teren inwestycyjny położony jest wzdłuż projektowanej obwodnicy w ciągu drogi krajowej nr 19, w pobliżu linii kolejowej nr 30 Forma własności: własność Skarbu Państwa, własność prywatna Powierzchnia terenu: 66 ha Rodzaj strefy i obecny stan zagospodarowania: Planowana strefa przedsiębiorczości. Obecne zagospodarowanie terenu: uprawy polowe i nieużytki Przeznaczenie terenu: teren przeznaczony pod funkcję przemysłowo-składową Uwarunkowania terenu: Teren inwestycyjny znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie otuliny Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego Uzbrojenie terenu: Miejscowość posiada sieć wodociągową, kanalizacyjną i energetyczną Otoczenie wspomagające: Gmina położona w granicach Lubelskiego Obszaru Metropolitalnego w bliskiej odległości od Lublina ośrodka krajowego o znaczeniu europejskim, ważnego ośrodka naukowo-badawczego, obsługi biznesu i przemysłowego. W gminie Niemce w miejscowości Bystrzyca planowana jest realizacja Regionalnego Centrum Logistycznego. Oferowany system zachęt i ulg podatkowych: Zwolnienie z podatku od nieruchomości: - przez okres 12 m-cy w przypadku nowej inwestycji, której koszty kwalifikujące się do objęcia pomocą wyniosą nie mniej niż zł oraz utworzenia 3 nowych miejsc pracy związanych z nową inwestycją, - przez okres 24 m-cy w przypadku nowej inwestycji, której koszty kwalifikujące się do objęcia pomocą wyniosą nie mniej niż zł oraz utworzenia 10 nowych miejsc pracy związanych z nową inwestycją, - przez okres 36 m-cy w przypadku nowej inwestycji, której koszty kwalifikujące się do objęcia pomocą wyniosą nie mniej niż zł oraz utworzenia 15 nowych miejsc pracy związanych z nową inwestycją, - przez okres 48 m-cy w przypadku nowej inwestycji, której koszty kwalifikujące się do objęcia pomocą wyniosą nie mniej niż zł oraz utworzenia 20 nowych miejsc pracy związanych z nową inwestycją. 130

131 Strefa przedsiębiorczości nr 2 Lokalizacja: powiat lubelski, gmina Niemce, północno-wschodnia część miejscowości Niemce Dostępność komunikacyjna: Teren inwestycyjny położony jest wzdłuż linii kolejowej nr 30, w pobliżu projektowanej obwodnicy w ciągu drogi krajowej nr 19, w pobliżu drogi powiatowej nr 828. Forma własności: Własność prywatna Powierzchnia terenu: 18 ha Rodzaj strefy i obecny stan zagospodarowania: Planowana strefa przedsiębiorczości. Obecne zagospodarowanie terenu: uprawy polowe i nieużytki Przeznaczenie terenu: Według miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego teren przeznaczony pod funkcję przemysłowo-składową Uwarunkowania terenu: Teren inwestycyjny znajduje się w granicach otuliny Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego Uzbrojenie terenu: Miejscowość posiada sieć wodociągową, kanalizacyjną i energetyczną Otoczenie wspomagające: Gmina położona w granicach Lubelskiego Obszaru Metropolitalnego w bliskiej odległości od Lublina ośrodka krajowego o znaczeniu europejskim, ważnego ośrodka naukowo-badawczego, obsługi biznesu i przemysłowego. W gminie Niemce w miejscowości Bystrzyca planowana jest realizacja Regionalnego Centrum Logistycznego. Oferowany system zachęt i ulg podatkowych: Zwolnienie z podatku od nieruchomości: - przez okres 12 m-cy w przypadku nowej inwestycji, której koszty kwalifikujące się do objęcia pomocą wyniosą nie mniej niż zł oraz utworzenia 3 nowych miejsc pracy związanych z nową inwestycją, - przez okres 24 m-cy w przypadku nowej inwestycji, której koszty kwalifikujące się do objęcia pomocą wyniosą nie mniej niż zł oraz utworzenia 10 nowych miejsc pracy związanych z nową inwestycją, - przez okres 36 m-cy w przypadku nowej inwestycji, której koszty kwalifikujące się do objęcia pomocą wyniosą nie mniej niż zł oraz utworzenia 15 nowych miejsc pracy związanych z nową inwestycją, - przez okres 48 m-cy w przypadku nowej inwestycji, której koszty kwalifikujące się do objęcia pomocą wyniosą nie mniej niż zł oraz utworzenia 20 nowych miejsc pracy związanych z nową inwestycją. Istotnym elementem rozwoju Gminy Lubartów wynikającym z jej położenia w niedalekiej odległości od stolicy województwa jest rozwój aglomeracji lubelskiej, której centrum będą tworzyć dwa miasta: Lublin i Świdnik, zwane Lubelskim Zespołem Miejskim. Natomiast ośrodkami węzłowymi aglomeracji będą miasta położone w obszarze megalitarnym Lublina, w tym m.in. Lubartów, Łęczna, Piaski, Bychawa, Bełżyce, Nałęczów. W skład obszaru aglomeracji wchodzić będzie 29 gmin, w tym również gmina Lubartów. Przewiduje się, że w 2030 roku obszar aglomeracji lubelskiej będzie zamieszkiwało ponad 700 tysięcy osób. Centralnym szlakiem drożnym o znaczeniu krajowym i międzynarodowym jest droga krajowa nr 19. Szlak ten w przyszłości ma być ona jednym z głównych szlaków komunikacyjnych łączących południową i północną Europę. Długość odcinka opisywanej drogi na terenie gminy Lubartów wynosi ok. 18 km. Należy dodać, iż zgodnie z ustawą z dnia 21 marca 1985 roku o drogach publicznych, docelowy przebieg drogi krajowej nr 19 będzie przedstawiał się następująco: (Grodno) granica państwa Białystok Lublin Nisko Rzeszów Barwinek granica państwa (Preszow). Przez teren gminy przebiegają także trzy drogi wojewódzkie: nr 815 Wisznice - Parczew - Siemień Lubartów, nr 828 Garbów - Krasienin - Niem- 131

132 ce Jawidz oraz nr 829 Łucka - Łęczna Biskupice. Na podstawie zamieszczonej poniżej mapy należy ocenić, iż w/w drogi wojewódzkie zostały zaliczone do szlaków o dobrej jakości nawierzchni. W fachowej nomenklaturze ocenione zostały jako czarne o lokalnej śliskości. N terenie gminy występują cztery lokalizacje określone jako tereny inwestycyjne: - Nieruchomość niezabudowana przeznaczona na przemysł, bazy i składy w Chlewiskach o pow. 25 ha, - Nieruchomość niezabudowana przeznaczona na rzemiosło i usługi publiczne w Łucce o pow. 5 ha, - Nieruchomość niezabudowana z przeznaczeniem na działalność przemysłową w Nowodworze o pow. 10 ha, - Nieruchomość niezabudowana z przeznaczeniem na działalność przemysłową w Rokitnie o pow. 4,97 ha. 132

133 8. INWENTERYZACJA POTENCJAŁU INSTYTUCJI OTOCZENIA BIZNESU Instytucje otoczenia biznesu ogólnie są to podmioty infrastruktury usługowej, które wspomagają prowadzenie działalności gospodarczej, jak: izby i stowarzyszenia gospodarcze, agencje i fundacje rozwoju regionalnego, instytucje pośrednictwa finansowego, przedsiębiorstwa doradcze, jednostki edukacyjne (szkoły wyższe i instytuty badawcze), i inne tzw. szczególne grupy wpływu. Gmina Gorzków i Rybczewice: mieszkańcy tych gmin korzystają głównie z usług IOB zlokalizowanych w Mieście Krasnystaw, między innymi ARiMR, Lubelska Fundacja Rozwoju, LGD Krasnystaw Plus. Gmina Lubartów: mieszkańcy Gminy Lubartów mają możliwość skorzystania z następujących, ważniejszych IOB: LGD Doliną Wieprza i Leśnym Szlakiem, ARiMR, LFR, Fundacja Rozwoju Lubelszczyzny. Na terenie Gminy oraz Miasta Lubartów istnieje ok. 100 podmiotów otoczenia biznesu. Z racji bliskiej lokalizacji mieszkańcy gminy Niemce korzystają z usług IOB zarówno z terenu Lubartowa jak i M. Lublin. Gmina Wólka, Piaski i Mełgiew: mieszkańcy tych gmin korzystają z usług IOB zlokalizowanych w dużych ośrodkach miejskich takich jak Lublin oraz Świdnik. Z ważniejszych instytucji zlokalizowanych w samych gminach można wymienić: Fundację Progres (Wólka), Fundusz Lokalny im. Jana III Sobieskiego (Mełgiew), Fundacja Kuźnia Dobrych Koncepcji (Piaski). Gminy Spiczyn, Łęczna oraz Ludwin korzystają z instytucji ulokowanych w Łęcznej. Najważniejsze instytucje w Łęczne to: LFR, ARiMR, Regionalne Forum Gospodarcze. W związku z faktem iż największa ilość ( a co za tym idzie największy wachlarz usług z których korzystają też mieszkańcy Subregionu) IOB znajduje się na terenie M. Lublin warto wyliczyć najważniejsze: Business Centre Club, Fundacja Rozwoju Lubelszczyzny, Izba Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Lublinie, Lubelska Fundacja Rozwoju, Lubelska Izba Rzemieślnicza, Lubelski Związek Pracodawców, Regionalna Izba Gospodarcza, Stowarzyszenie Lubelski Klub Biznesu, Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego OIC Poland, Regionalny Klub Biznesu w Lublinie. Instytucje Otoczenia Biznesu dysponują następującymi typami wsparcia (najważniejsze w kontekście subregionu): - usługi finansowe: pożyczki, poręczenia, kredyty dla przedsiębiorców, - usługi szkoleniowe i doradcze: IOB organizują szkolenia wraz z doradztwem skierowane zarówno do firm i osób prowadzących działalność gospodarczą jak i do zainteresowanych rozpoczęciem działalności. Większość tego typy usług jest finansowana ze środków UE lub też jest oferowana komercyjnie. 133

134 CZĘŚĆ II WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE 9. UWARUNKOWANIA GEOGRAFICZNE Gminy będące przedmiotem opracowania zlokalizowane są w południowo-wschodniej Polsce, w pobliżu granicy z Ukrainą, na terenie trzech powiatów województwa podkarpackiego: lubaczowskiego (gminy: Horyniec-Zdrój, Cieszanów, Lubaczów (gm. wiejska), Lubaczów (gm. miejska), Stary Dzików, Wielkie Oczy), jarosławskiego (gminy: Wiązownica, Laszki, Jarosław (gm. wiejska)) oraz przeworskiego (gm. Sieniawa). Jest to obszar zwarty pod względem geograficznym. Ryc. 31. Ulokowanie gmin na tle województwa podkarpackiego (źródło: opracowanie własne na bazie mapy z Internetu) Teren objęty opracowaniem położony jest w obrębie makroregionów geograficznych: Kotliny Sandomierskiej i Roztocza. Obszarowo dominuje wschodnia część Kotliny Sandomierskiej z mezoregionami: Płaskowyżem Tarnogrodzkim i Równiną Biłgorajską. Część obszaru obejmuje też Roztocze ze swoimi mezoregionami: Roztoczem Wschodnim, zwanym też Południowym lub 134

135 Rawskim i Roztoczem Środkowym. Płaskowyż Tarnogrodzki wyodrębniający się z Kotliny Sandomierskiej obejmuje płaski obszar wyżyn osiągających od m n.p.m. Budują go iły mioceńskie, na których zalegają gliny i piaski czwartorzędowe, a na dość znacznej powierzchni utwory pylaste typu lessów. Ukształtowanie powierzchni i żyzność gleb sprawiają, że region ten ma charakter rolniczy. Piaszczysta Równina Biłgorajska pochyla się w kierunku zachodnim, urozmaicona jest licznymi wydmami i podmokłymi zagłębieniami. Wzdłuż południowej granicy Równiny płynie rzeka Tanew. Występują tam duże kompleksy leśne. Fragment makroregionu Roztocze zbudowany jest głównie z piasków oraz wapieni. Na tym terenie występują najwyższe po stronie polskiej wzniesienia Roztocza: Wielki Dział 390,4 m n.p.m. i Długi Goraj 391,5 m n.p.m. Mają one charakter ostańców, pokryte są piaszczystymi i wapiennymi osadami morza mioceńskiego, a poprzecinane rozległymi dolinami wysłanymi grubą warstwą piasków polodowcowych. Przez południową część obszaru badania płynie największa rzeka południowo-wschodniej Polski San (443,4 km), prawobrzeżny dopływ Wisły. Jego dolina miejscami jest szeroka na ok. 10 km i znajdują się w niej liczne starorzecza. Rzeka stanowi ostoję ptactwa. Na dość znacznym obszarze występują duże kompleksy leśne. Ze względu na swoją charakterystykę obszar badania sprzyja rozwojowi działalności rolniczej, jest też, pod względem przyrodniczo-geograficznym bardzo atrakcyjny turystycznie. 10. WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI Podkarpacie charakteryzuje się dynamicznym, ale relatywnie niskim poziomem rozwoju społecznogospodarczego. PKB per capita wg parytetu siły nabywczej (PPS) w latach wzrósł na Podkarpaciu o 4,4% w stosunku do średniej UE i osiągnął 39% średniej unijnej. Wartość regionalnego PKB oraz wysokość dochodu przypadająca do dyspozycji na jednego mieszkańca sytuują województwo na jednym z ostatnich miejsc w Unii, nie licząc regionów bułgarskich i rumuńskich. Województwo podkarpackie charakteryzuje się jednak jednym z najniższych w kraju poziomem PKB per capita: miejsce, zamiennie z województwem lubelskim. W latach następowała stopniowa dywergencja - systematyczne oddalanie się regionalnego PKB per capita od średniej krajowej, co jest zjawiskiem bardzo negatywnym. Według przeprowadzonej w 2012 roku ekspertyzy Biura Inwestycji i Cykli Ekonomicznych Szacunek PKB per capita i bezpośrednich inwestycji zagranicznych w województwach oraz wskaźniki wyprzedzające inwestycji Podkarpacie ma największe minusowe odchylenie od średniej krajowej (-34,16 %). Drugie na tej liście województwo lubelskie ma wskaźnik -32,84 %. Jest to ogromna dysproporcja nie tylko wobec najdynamiczniej rozwijających się województw: mazowieckiego (+60,58 %) czy dolnośląskiego (+9,3 %), ale także wobec np. województwa świętokrzyskiego, które pomimo minusowego odchylenia od średniej krajowej (-19,41 %) notuje jednak stały wzrost w stosunku do swojej pozycji wyjściowej. Wspomniana dywergencja wynika z przeciętnie niższej dynamiki realnego PKB w analizowanym okresie niż średnio w kraju. O ile w latach Polska rozwijała się w średnim tempie ponad 3,9%, to województwo podkarpackie niespełna 3,5%. Analiza przebiegu zachodzących zmian wskazuje, że spowolnienia wzrostu były częstsze niż przeciętnie w kraju, a wzrosty mniej dynamiczne. W latach wzrosło ujemne odchylenie PKB per capita województwa podkarpackiego od średniej krajowej. Wg parytetu siły nabywczej wartość PKB per capita w stosunku do średniej UE-27 wyniosła jedynie 39%. W latach wskaźnik ten wzrósł w 135

136 województwie jedynie 4,4% (najmniej kraju) co oznacza dalsze pogłębianie się różnic międzyregionalnych. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w województwie podkarpackim wyniósł w 2009 r. jedynie 68,5% średniej krajowej (od 2007 wzrost o 0,8%). Natomiast wartość dodana brutto na 1 pracującego w województwie wyniosła w 2009 r. 72,2% średniej krajowej (wzrost od 2007 r. o 1,9%). Ryc. 32. Produkt krajowy brutto w województwach. Źródło: Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju

137 Ryc. 33. Odchylenie PKB na 1 mieszkańca od średniej krajowej. Źródło: nowiny24.pl W strukturze branżowej wartości dodanej brutto (WDB) największy udział odnotowuje przemysł (26,6%) oraz szeroko pojęty handel (25,3%), a także usługi (22,1%). Porównując strukturę sektorową regionalnej i krajowej gospodarki w województwie podkarpackim zauważalny jest wyraźnie większy odsetek wartości dodanej wygenerowanej w sektorze usług nierynkowych w stosunku do sektora usług rynkowych Widać również, że w latach w kraju udział ten malał natomiast w województwie podkarpackim znacznie się zwiększył. Udział przemysłu jest porównywalny z wartościami dla kraju i na przestrzeni ostatnich kilku lat właściwie nie uległ zmianie. Produktywność sektorów gospodarki województwa podkarpackiego (mierzona wartością dodaną w przeliczeniu na pracującego) jest znacznie niższa niż w przypadku przeciętnej dla kraju. Różnica rzędu 28 pkt. proc. w dużej mierze wynika z nieproduktywnego rolnictwa (tylko 30% produktywności krajowej), jednak pozostałe sektory również oddziałują in minus na przeciętną produktywność w regionie. Co więcej, zmiany na przestrzeni ostatnich lat były nieznaczne (ok. 2%), jeśli w ogóle występowały. Województwo podkarpackie cechuje się wyraźnym zróżnicowaniem wewnętrznym pod względem poziomu PKB per capita. W podregionach rzeszowskim oraz tarnobrzeskim średni poziom PKB per capita w roku 2009 wyniósł odpowiednio i zł wobec średniej obserwowanej w województwie równej zł. Warto zauważyć, że zróżnicowanie regionalne pod tym względem od 2004 r. wyraźnie rośnie. Obserwowana jest również dywergencja pomiędzy obszarami województwa: w części wschodniej, do której należy podregion przemyski i krośnieński od roku 2006 widoczny jest spadek względnego poziomu PKB per capita, w części zachodniej zaś jego wzrost. 137

138 Ryc. 34. Zmiana PKB w podregionach województwa podkarpackiego. Źródło: Ocena realizacji oraz aktualności celów i priorytetów rozwojowych Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata w kontekście nowych zadań i wyzwań polityki rozwoju kraju i Unii Europejskiej. Raport końcowy Wszystkie cztery podregiony województwa podkarpackiego w latach odnotowywały wzrost PKB na poziomie ok. 5% rocznie. Wraz ze spowolnieniem gospodarczym z roku 2008, obserwowany wzrost PKB jednak wyraźnie spadł. Spowolnienie gospodarcze ma przy tym wymierne skutki przede wszystkim dla najuboższego regionu województwa podkarpackiego podregionu przemyskiego, w którym w roku 2009 odnotowano ponad dwuprocentowy spadek PKB w odniesieniu do roku poprzedniego. To właśnie w tym ostatnim podregionie zlokalizowany jest badany obszar. Ryc. 35. Struktura udziału w wartości dodanej brutto województwa podkarpackiego poszczególnych sektorów gospodarczych. Źródło: opracowanie na podstawie Bazy Danych Lokalnych GUS Zróżnicowanie wewnętrzne pod względem struktury sektorowej województwa wskazuje na zbliżony rozkład wartości dodanej pomiędzy poszczególne sektory gospodarcze. We wszystkich podregionach województwa relatywnie mało środków wytwarzanych jest przez sektor rolniczy. 138

139 Ponadto, we wszystkich podregionach obserwowana jest niekorzystna struktura sektorowa usług: udział usług nierynkowych w porównaniu z rynkowymi jest relatywnie wysoki. Zależność taka jest najmocniej zaznaczona w podregionie przemyskim, który należy obecnie do najwolniej rozwijających się obszarów województwa. Co więcej, w ostatnich latach obserwowany jest spadek udziału usług rynkowych na korzyść sektora budownictwa i przemysłu. Poziom przedsiębiorczości, mierzony liczbą firm na tysiąc mieszkańców w Polsce, znajduje się na poziomie nieco poniżej średniej UE (40 do 42) Najbardziej przedsiębiorczym w tym ujęciu narodem w UE jest Portugalia 80, Grecja 74 i Włochy 65, najmniej: Słowacja 11,5 i Rumunia 10. Sektor MSP w Polsce w większym stopniu niż w UE jest zdominowany przez mikrofirmy, których udział w całkowitej liczbie przedsiębiorstw (96%) przewyższa średnią europejską (91,8%). Mimo to średnioterminowe trendy pokazują, że struktura firm w Polsce zmierza w kierunku podobnej do UE spada udział mikro firm, a wzrasta udział pozostałych grup przedsiębiorstw. Wkład MSP w tworzenie wartości dodanej brutto wynosi około 48,4%, zaś liczba pracujących w sektorze stanowi 2/3 ogółu pracujących. Struktura branżowa polskich przedsiębiorstw jest nieco inna niż w UE-27. W porównaniu do średniej dla krajów UE, Polska charakteryzuje się więc znacznie większą liczbą przedsiębiorstw handlowych i niższą usługowych. Nieznacznie większy odsetek firm w Polsce niż w UE działa w przemyśle i budownictwie. Według danych Eurostatu trzy czwarte MSP w Polsce prowadzi działalność gospodarczą w handlu (37,7%; 30,6% w UE) i usługach (35,4%; 44,3% w UE), a co siódme w budownictwie (15,3%; 14,5% w UE) i co dziesiąte w przemyśle (11,6%; 10,6% w UE). Poziom rozwoju MSP w Polsce odbiega jednak od średniej dla UE. Wskazuje na to relatywnie niski poziom liczby pracujących (oraz zatrudnienia), w szczególności w mikro i małych firmach, produktywności wyrażony wartością dodaną brutto, a także skala działalności średnie obroty czy ograniczona obecność na rynkach zagranicznych. Pomimo dynamicznej poprawy na przestrzeni lat nadal niezadowalająca jest skala działań na rzecz rozwoju poziom inwestycji oraz zainteresowanie innowacjami i B+R. Polskie firmy rozwijają się jednak szybciej niż przeciętnie przedsiębiorstwa, wyraźnie szybciej niż ich partnerzy z Europy Zachodniej, a niekiedy szybciej niż inne państwa naszego regionu. Ryc. 36. Struktura sektorowa WDB na terenie Podkarpacia. Źródło: Ocena realizacji oraz aktualności celów i priorytetów rozwojowych Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata w kontekście nowych zadań i wyzwań polityki rozwoju kraju i Unii Europejskiej. Raport końcowy 139

140 W grupie MSP szczególną rolę odgrywają najmniejsze podmioty, tj. mikroprzedsiębiorstwa stanowią one większość przedsiębiorstw (96%), dają pracę ponad jednej trzeciej pracujących w firmach (37,5%), generują jedną czwartą obrotów (26,9%) i wartości dodanej brutto (21,6%) oraz jedną siódmą inwestycji (14,2%). Statystyczne przedsiębiorstwo w Polsce daje pracę 2,2 pracującym, podczas gdy w UE 2,0. W grupie mikroprzedsiębiorstw osoby fizyczne stanowią 95% populacji. Z tego ponad dwie trzecie przedsiębiorców to osoby samozatrudnione, prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą (69,8%, tj. 1,1 mln). Co czwarta najmniejsza firma jest prowadzona przez osobę, dla której jest to dodatkowe miejsce pracy. W 2010 r przedsiębiorców (o liczbie pracujących powyżej 9 osób) prowadziło działalność eksportową, z czego prawie 9 na 10 firm stanowiły przedsiębiorcy z sektora MSP ( firm) W 2010 r., przy ogólnym spadku liczby eksporterów w Polsce, liczebność MSP - eksporterów zmniejszyła się o 9,1% w stosunku do roku poprzedniego. W tym samym czasie liczba dużych eksporterów (o liczbie pracujących powyżej 249 osób) obniżyła się o 8%. W konsekwencji, udział MSP - eksporterów w ogólnej liczbie eksporterów zmniejszył się z 88,9% do 87,8%. Wartość eksportu małych i średnich przedsiębiorstw wyniosła w 2010 r. 112,9 mld zł, tj. zwiększyła się o 8,7% w porównaniu z 2009 r. W 2010 r. W sektorze MSP szybciej zwiększał się eksport firm małych niż firm średnich. Województwo podkarpackie należy do województw o najniższym poziomie rozwoju gospodarczego w Polsce. Analiza wskaźnika liczby przedsiębiorstw ogółem na 1000 mieszkańców pokazuje, że od kilku lat ( ) zajmuje ostatnie miejsce wśród województw pod względem poziomu przedsiębiorczości. W województwie podkarpackim na koniec 2010 r. zarejestrowanych niespełna 153 tys. podmiotów gospodarczych, co stanowiło 3,8% podmiotów zarejestrowanych w kraju. Podobnie jak w innych województwach największą część przedsiębiorstw (blisko 95%), stanowią mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób. Nieco ponad 4% stanowią przedsiębiorstwa małe, niespełna 1% przedsiębiorstwa średnie, natomiast przedsiębiorstwa duże stanowią nieznaczny odsetek ok. 0,1%. Ryc. 37. Liczba przedsiębiorstw na Podkarpaciu wg ilości zatrudnionych. Źródło: W województwie podkarpackim, pomimo zbliżonego do średniego w kraju udziału MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw, absorbują one mniejszą niż w innych województwach część siły roboczej. O ile w Polsce ten odsetek wynosi 50% to na Podkarpaciu 40%. W przypadku mikroprzedsiębiorstw odsetek ten wynosi 37%. Proporcje te świadczą o słabości sektora MSP w województwie. W sektorze prywatnym działało 95,8% podmiotów gospodarczych, pozostałe podmioty należą do 140

141 sektora publicznego. Poziom przedsiębiorczości mierzy się również za pomocą wskaźnika określającego liczbę podmiotów niefinansowych prowadzących działalność gospodarczą (podmiotów gospodarczych z poza sektora bankowego, ubezpieczeniowego które rzeczywiście prowadzą aktywną działalność gospodarczą i prowadzą księgi rachunkowe). Liczba tych przedsiębiorstw po wzroście w latach , w roku 2009 odnotowała znaczny spadek, aby w 2010 r. znów wzrosnąć. Analizując wskaźnik przedsiębiorczości woj. podkarpackiego w układzie przestrzennym w podziale na powiaty należy stwierdzić, że największe nasycenie przedsiębiorstwami w liczbach bezwzględnych występuje w 4 miastach na prawach powiatu: Rzeszowie, Przemyślu, Krośnie, Tarnobrzegu. Powiatami o względnie dużej koncentracji MSP są również powiaty: bieszczadzki, leski, sanocki i krośnieński. Najmniej korzystnie sytuacja przedstawia się w powiatach: przemyskim, brzozowskim i strzyżowskim. Na poziomie powiatów przedsiębiorczość, mierzona liczbą podmiotów zarejestrowanych w REGON na mieszkańców skupia się (zarówno w 2005 r., jak i 2010 r.) przede wszystkim w południowo-wschodniej części województwa podkarpackiego, głównie w powiatach leskim i bieszczadzkim. Obserwacja ta niekoniecznie oznacza jednak, że wymienione powiaty charakteryzują się rozwiniętą przedsiębiorczością. Wysoki poziom wskaźnika w większym stopniu jest bowiem wynikiem relatywnie niskiego poziomu odniesienia, tj. niskiego zaludnienia, a nie wysokiej liczby podmiotów gospodarczych.4 Niemniej jednak warto podkreślić, że na terenie tych dwóch powiatów relatywnie więcej podmiotów gospodarczych prowadzi działalność o charakterze rolniczym oraz turystycznym.5 Wyższy od przeciętnej poziom przedsiębiorczości charakteryzował także obszary największych miast (Rzeszów, Krosno, Tarnobrzeg). W latach dynamika zmian była największa w powiatach brzozowskim i strzyżowskim oraz w stosunkowo gorzej rozwiniętej wschodniej części województwa (powiaty lubaczowski, przeworski). Struktura zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw wskazuje, iż największy w niej udział (prawie 48%) stanowi sektor przetwórstwa przemysłowego, wyprzedzając znacznie kolejne sektory (handel i naprawa samochodów 21,5%, oraz budownictwo 8,9%). Wysokość nakładów inwestycyjnych zrealizowanych w regionie przez przedsiębiorców w 2010 r. wyniosła tys. Było to drugie miejsce wśród województw Polski Wschodniej (po województwie lubelskim) i dziewiąte miejsce w kraju. Podobnie jak w innych województwach MSP z terenu województwa podkarpackiego inwestowały przede wszystkim w nowe obiekty majątkowe i ulepszenie istniejących (3 371 tys. co stanowi 80% nakładów inwestycyjnych ogółem). Jednak większą (niż średnia w Polsce) część nakładów przeznaczały na zakup używanych środków trwałych (840 tys. co stanowi 20% nakładów inwestycyjnych ogółem). Najwięcej na zakup używanych środków trwałych przeznaczają mikroprzedsiębiorstwa (30%) - co może świadczyć o największych ograniczeniach w zakresie środków dostępnych na inwestycje w tej grupie MSP, a najmniej przedsiębiorstwa średnie (12%). Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi wśród podkarpackich przedsiębiorców na potrzeby analizy WSIZ Barometr najważniejszymi czynnikami ograniczającymi ich działalność inwestycyjną są niedostateczny popyt (22%), niewystarczający zysk (20%) oraz obawa przed zadłużeniem (7%). Jednym z powodów, dla których województwo cechuje się niskim poziomem PKB, są niskie nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach. W przeliczeniu na mieszkańca, w 2002 r. wyniosły one przeciętnie w kraju zł, a w województwie tylko zł. W 2010 r. odpowiednie wartości wyniosły zł i zł. Różnice na przestrzeni ostatnich lat nie zostały istotnie zniwelowane, nawet w okresie dobrej koniunktury gospodarczej. Największe nakłady inwestycyjne w 2010 r. 141

142 odnotowano w powiatach mieleckim, sanockim, oraz w Rzeszowie, najmniejsze wartości osiągnęły przedsiębiorstwa w powiatach: strzyżowskim i niskim. Największe procentowe wzrosty tego wskaźnika w latach nastąpiły w powiatach: bieszczadzkim, sanockim, przemyskim i rzeszowskim. Porównanie obszarów, w których liczba zarejestrowanych podmiotów REGON przypadająca na 10 tys. mieszańców jest najwyższa pod względem nakładów inwestycyjnych w nich występujących w 2005 i 2010 r. sugeruje, że o ile w miastach skupiają się przedsiębiorstwa o potencjale rozwojowym i inwestycyjnym, o tyle na obszarze Bieszczad (powiat leski i bieszczadzki) istniejące podmioty wykazują się małymi nakładami tego typu. Świadczy to m.in. o tym, że podmiotu gospodarcze tu zarejestrowane prowadzą w głównej mierze działalność gospodarczą, której potencjał rozwojowy jest raczej ograniczony. Widoczny jest także znacznie wyższy poziom nakładów inwestycyjnych w przeliczeniu na jednego mieszkańca w Rzeszowie oraz w powiatach zachodnich (podregion tarnobrzeski). Kondycję finansową przedsiębiorstw oraz wysokość dochodów ludności w regionie można przedstawić również za pomocą danych o wysokości płaconych podatków dochodowych oraz podatku VAT. Na podstawie danych z Izby Skarbowej w Rzeszowie za lata można zauważyć: znaczący wzrost wysokości płaconych podatków przez osoby fizyczne oraz osoby prawne w latach oraz będący wynikiem rosnących dochodów i zmniejszenia wartości ulg podatkowych,- spadek dochodów osób prawnych, a tym samych również podatku w latach , wynikający głównie z pogarszającej się sytuacji społeczno - gospodarczej na świecie, wzrost wysokości płaconego podatku od towarów i usług VAT w latach świadczący o wzroście wartości sprzedawanych dóbr i usług przez podmioty gospodarcze na Podkarpaciu. 11. INWENTARYZACJA POTENCJAŁU GMIN 11.1 Gmina Horyniec-Zdrój Informacje ogólne Gmina Horyniec Zdrój zajmuje obszar o powierzchni 203,03 km 2. W porównaniu do rozległości terenu jest stosunkowo słabo zaludniona. Średnio na 1 km 2 terenu przypada 24 osoby. Jest to jedna z rzadziej zaludnionych gmin. Obejmuje 16 miejscowości w 11 sołectwach. 142

143 Ryc. 38. Położenie gminy Horyniec-Zdrój na tle powiatu lubaczowskiego. Źródło: Bank Danych Lokalnych Gmina Horyniec -Zdrój położona jest na północno-wschodnim krańcu województwa podkarpackiego, w powiecie lubaczowskim, w odległości około 20 km na północny wschód od miasta Lubaczowa. Miejscowość Horyniec Zdrój jest wsią stosunkowo dużą, uzdrowiskiem i ośrodkiem administracyjnym gminy, przestrzennie bardzo rozległą, posiadającą znaczące walory rekreacyjno-wypoczynkowe. Uzdrowisko Horyniec-Zdrój funkcjonujące już od ponad stu lat dysponuje zasobnymi źródłami niezwykle cennych wód mineralnych i największymi złożami borowiny w Polsce. Mimo tych niezaprzeczalnych walorów Horyniec Zdrój jest ciągle jeszcze niedostatecznie znany i doceniany jako uzdrowisko. Gmina jest położona z dala od wielkich i tłocznych aglomeracji oraz ruchliwych szlaków komunikacyjnych jest zaliczany do cichych i spokojnych. Korzystając z uzdrawiających mocy miejscowych źródeł mineralnych i borowiny można się delektować przyjaznym klimatem, czystym powietrzem i pięknem okolicznego krajobrazu. W granicach gminy znajdują się najładniejsze fragmenty Roztocza, w tej części nazywanego Roztoczem Południowym. Ta kraina niepozornych wzgórz i rozległych lasów, pełna jest osobliwego uroku i sielskich krajobrazów, może trochę bezludna i jakby zapomniana, ale przez to jeszcze bardziej pociągająca. Świat tu inny, a i ludzie jacyś inni, zapracowani, ale pogodni i życzliwi. Tak więc Horyniec-Zdrój jak i Roztocze to idealne miejsca dla: poratowania zdrowia, wypoczynku, rekreacji, uprawiania różnych form turystyki. Są ku temu doskonałe warunki terenowe, w miarą dostateczna i nadal rozwijająca się baza oraz przyjazne naturalne środowisko. Gmina posiada charakter typowo rolniczy. Na jej terenie znajduje się ogółem 7479 ha użytków rolnych, w tym: gruntów ornych 5451 ha, łąk 688 ha i pastwisk 1332 ha. Dominują gospodarstwa chłopskie, drobnotowarowe. Łącznie 795 gospodarstw. Wśród nich jest zaledwie kilka dużych gospodarstw powstałych na bazie dawnych zakładów Igloopolu" i Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej. Gmina nie należy do zbyt zasobnych, ani gospodarczo dobrze rozwiniętych. Na ten stan złożyły się względy historyczne, zniszczenia i wyludnienia, będące następstwem wojny i walk z UPA, zaniedbania okresu PRL-u, jak i skutki transformacji ustrojowej ostatnich lat. Dopiero ostatnimi laty 143

144 sytuacja w rolnictwie zaczęła ulegać pewnej poprawie. Część dawnych gospodarstw znalazła nabywców lub dzierżawców. Niektóre z nich prosperują całkiem dobrze. Ryc. 39. Gmina Horyniec-Zdrój. Podstawowe dane statystyczne. Źródło: GUS Dochody i wydatki samorządu gminy Gmina Horyniec-Zdrój nie dysponuje dużym budżetem, co utrudnia realizację zadań własnych samorządu. Jest to spowodowane peryferyjnym położeniem, niską aktywnością gospodarczą podmiotów na terenie gminy, co niekorzystnie wpływa na poziom przychodów z podatku CIT, PIT oraz podatków lokalnych, które zasilają budżet samorządu. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowią 22 % dochodów gminy, a przychody z PIT 7 %. Niewielka ilość mieszkańców powoduje z kolei, że subwencje, które w dużej mierze zależą od liczby ludności nie są wysokie w liczbach bezwzględnych. Jedyną możliwością jest pozyskanie zewnętrznego finansowania. Pod tym względem gmina zajmuje 4 miejsce w powiecie i 58 w województwie. Tabela przedstawia dochody i wydatki w roku 2005 i roku Kreski oznaczają brak przychodu/wydatku lub brak danych, 0 oznacza nie występowanie danej kategorii w gminie. DOCHODY I WYDATKI BUDŻETU JEDNOSTKI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO Dochody budżetu gminy dochody ogółem zł , ,01 dochody własne zł , ,47 144

145 dotacje ogółem (celowe + dotacje paragrafy zł - 200, 620) ,54 subwencje ogólne zł , ,00 subwencje na zadania oświatowe zł ,00 środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej zł - - środki z Unii Europejskiej na finansowanie zł - programów i projektów unijnych 48343,20 dochody ogółem na 1 mieszkańca zł 1863, ,83 dochody własne na 1 mieszkańca zł 522, ,66 Dochody gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,36 leśnictwo zł ,07 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę zł - 0 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,34 turystyka zł ,57 gospodarka mieszkaniowa zł ,78 działalność usługowa zł ,40 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,91 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,00 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - 0 przeciwpożarowa wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł ,76 obsługa długu publicznego zł - 0 różne rozliczenia zł ,87 oświata i wychowanie zł ,01 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł - 530,00 145

146 pomoc społeczna zł ,00 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,50 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,44 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł - 0 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Wydatki z budżetu gminy wydatki ogółem zł , ,44 wydatki majątkowe ogółem zł , ,88 wydatki majątkowe inwestycyjne zł , ,88 wydatki bieżące ogółem zł ,56 wydatki bieżące na wynagrodzenia zł ,85 wydatki ogółem na 1 mieszkańca zł 1882, ,07 Wydatki gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,62 leśnictwo zł ,74 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę ,23 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,68 turystyka zł ,78 gospodarka mieszkaniowa zł ,41 działalność usługowa zł ,05 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,33 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,00 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - przeciwpożarowa 85042,16 wymiar sprawiedliwości zł

147 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich zł - poborem 35539,09 obsługa długu publicznego zł ,03 różne rozliczenia zł ,40 oświata i wychowanie zł ,45 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,61 pomoc społeczna zł ,86 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,75 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,75 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,81 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Źródło: GUS Ryc.40. Podsumowanie dochodów i wydatków budżetu za Źródło: GUS Gospodarka Gmina jest stosunkowo słabo rozwinięta pod względem gospodarczym. Działa tu niewielka ilość prywatnych podmiotów gospodarczych, dominują wśród nich podmioty niewielkie głównie jednoosobowe działalności gospodarcze. Spora część z nich związana jest głównym atutem terenu: atrakcyjnością turystyczną, w tym w szczególności uzdrowiskową. Z jednej strony stanowi to bodziec rozwojowy, z drugiej wiąże się też z pewnymi ograniczeniami działalność w strefach ochrony jest obwarowana dużymi restrykcjami. Szczegółowe zestawienie podmiotów gospodarczych działających na terenie gminy przedstawia poniższa tabela, uwzględniająca dane porównawcze za rok 2005 oraz Należy zwrócić uwagę, że różnica między danymi za rok 2005 oraz 2011 jest związana ze zmianą Polskiej Klasyfikacją Działalności (w roku 2005 obowiązywała PKD 2004 natomiast obecnie obowiązuje PKD 2007 podmioty gospodarcze, które 147

148 działały przed wprowadzeniem nowej klasyfikacji miały obowiązek zaktualizować swoje kody). GOSPODARKA Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON (stan w dniu 31 XII) ogółem jed.gosp sektor publiczny jed.gosp sektor prywatny jed.gosp Jednostki wpisane do rejestru REGON wg PKD 2004 Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. 0 - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. 0 - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp. 9 - Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę jed.gosp. 0 - Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów jed.gosp. - użytku osobistego i domowego 70 Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i jed.gosp. łączność 5 - Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp. 8 - Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej jed.gosp. Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i jed.gosp. - powszechne ubezpieczenie zdrowotne 6 Sekcja M - Edukacja jed.gosp. 5 - Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, jed.gosp. społeczna i indywidualna, pozostała 19 - Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników jed.gosp. 0 - Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. 0 - Jednostki wpisane do rejestru REGON wg sekcji PKD 2007 Sekcja A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i jed.gosp. - rybactwo 11 Sekcja B - Górnictwo i wydobywanie jed.gosp. - 0 Sekcja C - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych 11 jed.gosp

149 Sekcja E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z jed.gosp. - rekultywacją 2 Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa jed.gosp. - pojazdów samochodowych, włączając motocykle 86 Sekcja H - Transport i gospodarka magazynowa jed.gosp. - 7 Sekcja I - Działalność związana z zakwaterowaniem jed.gosp. - i usługami gastronomicznymi 8 Sekcja J - Informacja i komunikacja jed.gosp. - 2 Sekcja K - Działalność finansowa i jed.gosp. - ubezpieczeniowa 5 Sekcja L - Działalność związana z obsługą rynku jed.gosp. - nieruchomości 3 Sekcja M - Działalność profesjonalna, naukowa i jed.gosp. - techniczna 4 Sekcja N - Działalność w zakresie usług jed.gosp. - administrowania i działalność wspierająca 7 Sekcja O - Administracja publiczna i obrona jed.gosp. - narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 6 Sekcja P - Edukacja jed.gosp. - 7 Sekcja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna jed.gosp. - Sekcja R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją jed.gosp. - Sekcja S i T - Pozostała działalność usługowa oraz Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; jed.gosp. - gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby 18 Sekcja U - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - 0 Źródło: GUS Jak widać z powyższego zestawienia gminie obecnie działa 226 prywatnych podmiotów gospodarczych, co oznacza dosyć istotny wzrost w stosunku do 2005 roku (184 podmioty). Gros podmiotów zarówno w 2005 roku jak i 2011 działa w zakresie handlu (86 podmioty). Drugi pod względem wielkości sektor budowlany jest już znacznie mniej reprezentowany 30 podmiotów. Na 10 tysięcy mieszkańców przypada 391 osób prowadzących działalność gospodarczą (średnia dla powiatu: 424 osoby). Większość działających firm to niewielkie przedsiębiorstwa jednoosobowe działalności gospodarcze, lub mikroprzedsiębiorstwa (w całej gminie 600 osób pracuje w podmiotach gospodarczych, które zatrudniają więcej niż 9 osób). Bezrobocie w gminie ma tendencję malejącą, co wiąże się po części z ogólnymi tendencjami na rynku, jak i z odpływem ludności (w roku 2011 migracja krajowa wynosi -19, a zagraniczna -1; jest to jednak jedynie oficjalna statystyka, nie ujmująca nierejestrowanego ruchu ludności)

150 RYNEK PRACY (STAN W DNIU 31 XII) Pracujący* ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Bezrobotni zarejestrowani ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ogółem % 16,0 11,5 kobiety % 17,0 11,3 mężczyźni % 15,2 11,7 Źródło: GUS Pozostałe czynniki potencjału Dostępność komunikacyjna Układ drogowy Podstawowy układ drogowy gminy tworzą drogi publiczne 3-ch kategorii: wojewódzkiej - droga nr 867 Sieniawa Hrebenne, powiatowej - 12 dróg, gminnej - 32 drogi. Elementem nadrzędnym całego układu jest droga wojewódzka nr 867 Sieniawa -Hrebenne, przez Oleszyce - Lubaczów - Horyniec Zdrój Werchratę - Prusie. Długość drogi w obszarze gminy wynosi 23,793 km - na odcinku Werchrata -Hrebenne droga ma charakter gruntowej i jest całkowicie nieprzejezdna. Podstawowym mankamentem funkcjonalnym drogi w obszarze gminy (oprócz w/w nieprzejezdnego odcinka do Hrebennego jest jej przebieg przez centrum uzdrowiska Horyniec - Zdrój i wynikający stąd dezyderat planistyczny budowy obwodnicy uzdrowiska. Szerokość pasa drogowego jest zmienna i waha się od 16,0 do 24,5 m. Jezdnia 1-pasmowa, z 2- ma pasami ruchu szerokości 7,0 m. Ważna funkcjonalnie droga powiatowa nr 531 Płazów - Podemszczyzna (przez Nowe Brusno) wiążąca układy 2 dróg wojewódzkich nr 867 z 865 (Jarosław - Bełżec) na odcinku Nowe Brusno - Podemszczyzna ma charakter kamienny i jest słabo przejezdna. W aspekcie urbanistycznym ramy układu drogowego gminy tworzą ciągi funkcjonalne 3 dróg: - wojewódzka nr 867 Sieniawa Horyniec Zdrój - Werchrata Hrebenne, - powiatowa nr 348 Narol - Wola Wielka Werchrata, - ciąg funkcjonalny Cieszanów - Horyniec, tworzony przez 3 drogi powiatowe: Cieszanów - Nowe Brusno, Płazów - Podemszczyzna (na odcinku Nowego Brusna), Nowe Brusno Horyniec-Zdrój. Układ w/w dróg wiąże ze sobą 3 ośrodki gminne w woj. podkarpackim : Narol, Cieszanów i Horyniec, oraz 2 w woj. lubelskim: Bełżec i Lubycza Królewska, stanowiące bazy wypadowe na Roztocze Wschodnie dla ruchu turystycznego. Turystyka Naturalne predyspozycje terenu gminy Horyniec- Zdrój położonej w całości na obszarze chronionego krajobrazu, do rozwijania turystyki, rekreacji i wypoczynku, są oczywiste i nie 150

151 wymagają przytaczania szerszej argumentacji. Przy istniejącym zainwestowaniu terenu infrastrukturą turystyczno - rekreacyjną, można jednak mówić raczej o potencjalnych niewykorzystanych możliwościach niż o znaczącym ich udziale w życiu gospodarczym gminy, tym bardziej, że ilość obiektów zmniejszyła się w 2011 w stosunku do roku 2005, podobnie jak liczba zakwaterowanych gości. TURYSTYKA Wybrane turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania ogółem obiekty ob. 7 3 miejsca noclegowe msc korzystający z noclegów osoba udzielone noclegi hotele obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi motele obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi pensjonaty obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi Źródło: GUS Z istniejących obiektów i urządzeń, do sfery turystyki, rekreacji i wypoczynku w poszczególnych miejscowościach zakwalifikować można: Horyniec Zdrój: - Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy Dukat" - całosezonowy, dysponujący zapleczem noclegowym - 50 łóżek i zapleczem gastronomicznym 25 miejsc konsumpcyjnych, - Zajazd Turystyczny U Flisa" całosezonowy, 140 miejsc konsumpcyjnych i 15 miejsc noclegowych, sala balowa, - Pensjonat Centum całosezonowy, 120 miejsc konsumpcyjnych i 40 noclegowych, kompleks gastronomiczny Zdrojowa" - Pensjonat Hetman": - 50 miejsc konsumpcyjnych i 21 miejsc noclegowych, - Gościniec pod lasem oferujący 9 miejsc noclegowych, wraz z domkami letniskowymi, - 8 gospodarstw agroturystycznych, które oferują wyżywienie i wypoczynek dla 36 osób - zalew rekreacyjny na rzece Radrużce - 3,50 ha lustra wody - stadion sportowy - z zapleczem socjalnym, trybunami, boiskiem piłkarskim i urządzeniami lekkoatletycznymi, kortem tenisowym - w rejonie zalewu na Radrużce 151

152 - Park Zdrojowy - w dolinie rzeczki Glinianiec, Polanka Horyniecka: - Ośrodek Sp-ki Amigo" prowadzący stadninę koni dla turystów oraz ośrodek żywieniowonoclegowy dla 20 osób, Radruż : - Gospodarstwo agroturystyczne Procajło wraz ze stadniną koni dala turystów Nowiny Horynieckie: - Stadnina koni dla turystów. Niwki Horynieckie - Stadnina koni dla turystów. Werchrata: - Sezonowe schronisko młodzieżowe w Szkole Podstawowej - czynne w okresie wakacyjnym 30 miejsc noclegowych. - Ośrodek oazowy przy Parafii Werchrata 70 miejsc noclegowych, całodobowy W sumie baza noclegowo-żywieniowa w gminie dla potrzeb obsługi ruchu turystycznego dysponuje: 263 łóżkami noclegowymi 350 miejscami konsumpcyjnymi. Pod względem ilości miejsc noclegowych gmina zajmuje 1 miejsce w powiecie i 30 w województwie. Klasycznymi elementami turystycznymi są: - pieszy szlak turystyczny im. św. Brata Alberta prowadzący z Horyńca Zdroju do Narola, wytyczony w 1990 r. (oznaczony w terenie kolorem zielonym). Szlak prowadzi przez najwyższe i najciekawsze rejony Roztocza Południowego: Dziewięcierz - Werchratę - Monastyr - kulminację Wielkiego Działu (ok. 390 m.n.p.m.) i Jacków Ogród. - ścieżka przyrodniczo - kulturowa Horyniec Zdrój - Nowiny Horynieckie" dla turystyki pieszej i rowerowej. Ścieżka posiada długość ok. 8 km i znakowana jest w terenie biało - czerwonymi kwadratami. - Ścieżka przyrodolecznicza Nad Niwą ścieżka w kształcie pętli o długości 3,5 km. Zaczyna się i kończy w miejscu ogniskowym za Uzdrowiskiem Horyniec-Zdrój Sp. z o.o Miasto i Gmina Cieszanów Informacje ogólne Gmina Cieszanów położona jest w południowo-wschodniej Polsce, w powiecie lubaczowskim, woj. podkarpackim, w dolinach rzek Brusienka i Wirowa oraz potoków Łówcza i Buszcza. Pod względem terytorialnym gmina należy do średnich, zajmuje powierzchnię ha z czego miasto Cieszanów zajmuje powierzchnię ha. Gmina ma charakter miejsko-wiejski, w jej skład, oprócz miasta Cieszanów, wchodzi 11 sołectw oraz 2 osiedla: Chotylub, Dąbrówka, Dachnów, Folwarki, Gorajec, Kowalówka, Niemstów, Nowe Sioło, Nowy Lubliniec, Stary Lubliniec, Żuków, Osiedle Nowe Sioło, Osiedle Stary Lubliniec. Od wschodu gmina graniczy z Gminą Horyniec, z Gminą Lubaczów od południa, od zachodu z Gminą Oleszyce, Stary Dzików i Obszar (woj. lubelskie), od północy z gminą Narol. 152

153 Ryc. 41. Miasto i Gmina Cieszanów na tle powiatu lubaczowskiego. Źródło: Bank Danych Lokalnych Przez teren Gminy Cieszanów przebiega trasa łącząca dwa drogowe przejścia graniczne z Ukrainą: Hrebenne i Korczowa. Na terenie gminy Cieszanów mieszka osoby, z czego 50,12 % stanowią kobiety (3.956 osoby), a 49,88% mężczyźni (3.937 osób). Ludność miejska stanowi 26,11% (2.061 osób), ludność wiejska zaś 73,89% (5.832 osoby). Gęstość zaludnienia kształtuje się na poziomie 36 osób/km2. Liczba ludności gminy w ostatnich latach utrzymuje się na tym samym poziomie z tendencją do lekkiego spadku. Gmina Cieszanów należy do słabiej zaludnionych. Jej gęstość zaludnienia jest znacznie niższa niż w województwie. Niewielki spadek liczby mieszkańców związany jest ze znacznym odpływem ludności poza teren gminy. Świadczy o tym ujemne saldo migracji, widoczne zarówno na terenie miasta, jak również gminy Cieszanów. Podobne zjawisko można zaobserwować na terenie całego powiatu. Przeciętna długość życia wynosi obecnie 68 lat dla mężczyzn i 75 lat dla kobiet. Po okresie spadku w latach 80-tych, od roku 1991 wskaźniki te powoli ale systematycznie rosną. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że w krajach najbardziej rozwiniętych przeciętna długość życia wynosi lat dla mężczyzn i około 80 lat dla kobiet. W miastach powiatu lubaczowskiego zamieszkuje obecnie 38% ludności (miasto Cieszanów - 25,73%), a na terenach wiejskich 62% (gmina Cieszanów - 74,27%). Średnia gęstość zaludnienia wynosi około 45 mieszkańców na 1 km² (gmina Cieszanów ok. 34 mieszkańców na 1 km²) i jest zróżnicowana terytorialnie: w mieście gęstość zaludnienia wynosi 125 osób/km², na wsiach zaś 27 osób/km² 153

154 Ryc. 42. Wybrane dane o gminie Cieszanów. Źródło: Bank Danych Lokalnych Dochody i wydatki samorządu gminy Gmina Cieszanów dysponuje niezbyt dużym budżetem. Jest to spowodowane brakiem rozwiniętego przemysłu czy innej gałęzi gospodarki generującej przychody i zasilającej budżet gminy. Wszystko to niekorzystnie wpływa na poziom przychodów z podatku CIT, PIT oraz podatków lokalnych, które zasilają budżet samorządu. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowią 15 % dochodów gminy, a przychody z PIT 4 %. Niewielka ilość mieszkańców powoduje z kolei, że subwencje, które w dużej mierze zależą od liczby ludności nie są wysokie w liczbach bezwzględnych. Poniżej przedstawiono dochody i wydatki samorządu gminy w zestawieniu porównawczym za rok 2005 oraz za rok Kreski oznaczają brak przychodu/wydatku lub brak danych, 0 oznacza nie występowanie danej kategorii w gminie. DOCHODY I WYDATKI BUDŻETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO* Dochody budżetu gminy dochody ogółem zł , ,56 dochody własne zł , ,08 dotacje ogółem (celowe + dotacje paragrafy zł - 200, 620) ,48 subwencje ogólne zł , ,00 subwencje na zadania oświatowe zł ,00 154

155 środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej zł - - środki z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych zł - 0 dochody ogółem na 1 mieszkańca zł 1935, ,38 dochody własne na 1 mieszkańca zł 477,76 867,94 Dochody gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,05 leśnictwo zł ,85 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę zł - 0 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,98 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,46 działalność usługowa zł ,87 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,64 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,00 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - przeciwpożarowa 23582,61 wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł ,70 obsługa długu publicznego zł - 0 różne rozliczenia zł ,67 oświata i wychowanie zł ,91 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,84 pomoc społeczna zł ,62 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,34 155

156 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,51 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,00 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Wydatki z budżetu gminy wydatki ogółem zł , ,09 wydatki majątkowe ogółem zł , ,09 wydatki majątkowe inwestycyjne zł , ,09 wydatki bieżące ogółem zł ,00 wydatki bieżące na wynagrodzenia zł ,50 wydatki ogółem na 1 mieszkańca zł 1829, ,16 Wydatki gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,62 leśnictwo zł ,07 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę ,58 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,81 turystyka zł ,38 gospodarka mieszkaniowa zł ,44 działalność usługowa zł ,94 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,14 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,00 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - przeciwpożarowa ,82 wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł ,80 obsługa długu publicznego zł ,44 różne rozliczenia zł

157 oświata i wychowanie zł ,47 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,31 pomoc społeczna zł ,15 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,61 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,33 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,60 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Źródło: GUS Ryc. 43. Podsumowanie dochodów i wydatków miasta i gminy Cieszanów za 2010 rok. Źródło: GUS Gospodarka Gmina Cieszanów jest gminą typowo rolniczą. Większość gleb w gminie stanowią gleby średnie i dobre, brak jest natomiast gleb bardzo dobrych. Gleby słabe i bardzo słabe nie przekraczają 20 % ogólnej powierzchni gruntów. Największa liczba zatrudnionych w indywidualnych gospodarstwach rolnych przypada na gospodarstwa o powierzchni 2-5 ha, 5-7 ha i 7-10 ha. Przeobrażenia w ostatnich latach spowodowały upadek bądź likwidację przedsiębiorstw dających zatrudnienie kilkuset pracownikom. Obecnie na terenie gminy największym pracodawcą jest Fabryka Mebli w Dachnowie BLACK RED WHITE, zatrudniająca ponad 300 pracowników. Na terenie gminy prowadzone są różne rodzaje działalności gospodarczej. Największy procentowy udział przypada na handel i usługi dla ludności, natomiast najmniejszy na produkcję i gastronomię. Ogólna liczba głównych podmiotów prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą na terenie gminy wynosi 289. Szczegółowe zestawienie podmiotów gospodarczych działających na terenie gminy przedstawia poniższa tabela, uwzględniająca dane porównawcze za rok 2005 oraz Należy zwrócić uwagę, że różnica między danymi za rok 2005 oraz 2011 jest związana ze zmianą Polskiej Klasyfikacją Działalności (w roku 2005 obowiązywała PKD 2004 natomiast obecnie obowiązuje PKD 2007 podmioty gospodarcze, które działały przed wprowadzeniem nowej klasyfikacji miały 157

158 obowiązek zaktualizować swoje kody). GOSPODARKA Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON (stan w dniu 31 XII) ogółem jed.gosp sektor publiczny jed.gosp sektor prywatny jed.gosp Jednostki wpisane do rejestru REGON wg PKD 2004 Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. 0 - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. 0 - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię jed.gosp. elektryczną, gaz i wodę 2 - Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku jed.gosp. - osobistego i domowego 78 Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i jed.gosp. łączność 13 - Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej jed.gosp. Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne jed.gosp. - ubezpieczenie zdrowotne 9 Sekcja M - Edukacja jed.gosp Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp. 9 - Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, społeczna jed.gosp. i indywidualna, pozostała 26 - Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników jed.gosp. 0 - Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. 0 - Jednostki wpisane do rejestru REGON wg sekcji PKD 2007 Sekcja A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo jed.gosp Sekcja B - Górnictwo i wydobywanie jed.gosp. - 0 Sekcja C - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych jed.gosp

159 Sekcja E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i jed.gosp. - odpadami oraz działalność związana z rekultywacją 5 Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa jed.gosp. - pojazdów samochodowych, włączając motocykle 78 Sekcja H - Transport i gospodarka magazynowa jed.gosp Sekcja I - Działalność związana z zakwaterowaniem i jed.gosp. - usługami gastronomicznymi 13 Sekcja J - Informacja i komunikacja jed.gosp. - 6 Sekcja K - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa jed.gosp. - Sekcja L - Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Sekcja M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Sekcja N - Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca jed.gosp. - jed.gosp. - jed.gosp. - Sekcja O - Administracja publiczna i obrona narodowa; jed.gosp. - obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 10 Sekcja P - Edukacja jed.gosp Sekcja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna jed.gosp. - Sekcja R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją jed.gosp. - Sekcja S i T - Pozostała działalność usługowa oraz Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące jed.gosp. - usługi na własne potrzeby 31 Sekcja U - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - 0 Źródło: GUS Jak widać z powyższego zestawienia gminie obecnie działa 289 prywatnych podmiotów gospodarczych, co oznacza dosyć istotny wzrost w stosunku do 2005 roku (239 podmiotów). Gros podmiotów zarówno w 2005 roku jak i 2011 działa w zakresie handlu (78 podmiotów). Drugi pod względem wielkości jest sektor budowlany 46 podmiotów. Na 10 tysięcy mieszkańców przypada 330 osób prowadzących działalność gospodarczą (średnia dla powiatu: 424 osoby). Większość działających firm to niewielkie przedsiębiorstwa jednoosobowe działalności gospodarcze, lub mikroprzedsiębiorstwa, ale dość dużo jest zatrudnionych w większych podmiotach, głównie w Black-Red-White - łącznie 948 osób pracuje w podmiotach gospodarczych, które zatrudniają więcej niż 9 osób). Bezrobocie należy do jednych z wyższych w województwie. Przewyższa też średnią dla powiatu wynoszącą 12,6 % - sięga 13,5 %. Wiąże się to z niskim poziomem wykształcenia i brakiem

160 możliwości podniesienia/uzyskania kwalifikacji zawodowych. RYNEK PRACY (STAN W DNIU 31 XII) Pracujący* ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Bezrobotni zarejestrowani ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ogółem % 17,6 13,5 kobiety % 19,8 14,4 mężczyźni % 15,8 12,8 Źródło: GUS Pozostałe czynniki potencjału Dostępność komunikacyjna Całkowita długość dróg wojewódzkich w gminie wynosi ok. 32, 7 km. Są to drogi: 865 Jarosław Bełżec 863 Kopki Cieszanów 866 Dachnów Budomierz 864 Nowy Lubliniec - Żuków Dróg powiatowych jest ok. 39,5 km. Drogi gminne stanowią ok. 36,7 km. Wśród nich wyróżniamy drogi wiejskie i lokalne miejskie. Drogi wiejskie stanowią ok. 29,5 km, natomiast lokalne miejskie 7,2 km. Do dróg lokalnych miejskich zalicza się również ulice o nawierzchni gruntowej (ok. 1,9 km). Długość dróg rolniczych wynosi 71 km. Są to w całości drogi gruntowe (tabele nr 14, 15, 16). Koniecznością staje się wykonanie w najbliższym czasie obwodnicy dla miasta Cieszanowa, która powodowałaby odciążenie ruchem kołowym pomiędzy dwoma przejściami drogowymi z Ukrainą zabytkowego centrum miasta. Drogi te jednak z punktu widzenia dostępności komunikacyjnej podnoszą atrakcyjność inwestycyjną gminy. Natomiast utwardzenia wymaga większość dróg gminnych. Turystyka Gmina Cieszanów posiada pewne walory turystyczno krajoznawcze. Samo miasto ma wielokulturowy charakter, wyróżnia się spośród podobnych mu kształtem zabudowy, zabytkowymi budowlami, należy do spuścizny Kresów Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Dużą zaletą gminy z punktu widzenia turystyki stanowi dziedzictwo kulturowe, które jest głównie skoncentrowane w samej Sieniawie. Należą do nich m.in. Kościół parafialny p.w. św. Wojciecha z 1800 r. Fundacja Jana Jakuba Zamoyskiego, wojewody podolskiego, cerkiew z interesującą polichromią wykonaną przez Hrehorego Kuźniewcza, uznanego artystę działającego w okresie międzywojennym, cmentarz z najstarszymi nagrobkami w formie krzyży kamiennych, pochodzącymi prawdopodobnie z przełomu XVIII i XIX wieku, synagoga z końca XIX wieku, wystawiona dla miejscowej społeczności wyznania mojżeszowego, pomnik upamiętniający króla Jana III Sobieskiego. Obelisk 160

161 ufundowany został w 1883 r. z okazji dwusetnej rocznicy wiktorii wiedeńskiej, na pamiątkę zwycięskiej walki z Tatarami, stoczonej w 1672 r. pod Cieszanowem przez wojska Sobieskiego czy tradycyjna zabudowa małomiasteczkowa z 1 tercji XX wieku. Gmina posiada znaczące zalety przyrodnicze lasy zajmują aż 38 % powierzchni gminy. Są tu trzy rezerwaty przyrody, część parku krajobrazowego Puszczy Solskiej i Południoworoztaczańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Na terenie miasta i gminy istnieje też baza noclegowa (dane dla roku 2005 i 2011). TURYSTYKA Wybrane turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania ogółem obiekty ob. 3 3 miejsca noclegowe msc korzystający z noclegów osoba udzielone noclegi hotele obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi motele obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi pensjonaty obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi Źródło: GUS Teren gminy tworzy dobre warunki do uprawiania turystyki pieszej i rowerowej ze względu na malownicze okolice, bogactwo lasów, zbiorników i cieków wodnych, które stwarzają atrakcyjne warunki do aktywnego wypoczynku. Gmina posiada warunki do rozwoju turystyki sezonowej, jednak w parze z walorami krajobrazowymi nie idzie odpowiedni stan bazy turystycznej. Brak jest odpowiedniej ilości miejsc noclegowych, pól namiotowych i kempingowych, również stan miejsc kąpielowych nie zaspokaja w pełni potrzeb w tym zakresie. W czerwcu 2005 r. przekazano do użytku kąpielisko w Nowym Siole o powierzchni lustra wody 3,73 ha Gmina Wielkie Oczy Informacje ogólne Gmina Wielkie Oczy położona jest we wschodniej części województwa podkarpackiego, na pograniczu Polski i Ukrainy w odległości ponad 90 km od stolicy województwa - Rzeszowa. W niedalekiej odległości znajduje się przejście graniczne Korczowa Krakowiec. 161

162 Ryc. 44. Położenie gminy Wielkie Oczy na tle powiatu lubaczowskiego. Źródło: Bank Danych Lokalnych Wielkie Oczy to najbardziej wysunięta na południe gmina powiatu lubaczowskiego. W skład powiatu wchodzi osiem gmin: Lubaczów miasto, Lubaczów gmina, Cieszanów, Oleszyce, Narol, Horyniec Zdrój, Stary Dzików i Wielkie Oczy. Gmina Wielkie Oczy graniczy od północy z gminą Lubaczów, od wschodu z Ukrainą, od południa z gminą Radymno w powiecie jarosławskim, zaś od zachodu z gminami Oleszyce i Laszki. Gmina obejmuje 10 sołectw. Największa i najliczniej zasiedlona (ponad 1/3 mieszkańców całej gminy) jest miejscowość Łukawiec, duża wieś rozciągnięta wzdłuż drogi z Lubaczowa do Wielkich Oczu. Z kolei najmniej liczna jest Wólka Żmijowska - zamieszkuje ją tylko 30 osób. W pozostałych sołectwach populacja waha się między 200 a 1000 mieszkańców. Gmina Wielkie Oczy rozciąga się na powierzchni 146 km 2 i jest najmniejszą oraz najsłabiej zaludnioną gminą wiejską powiatu lubaczowskiego. Jej mieszkańcy stanowią niecałe 7% populacji powiatu, zaś powierzchnia to 11,2% obszaru powiatu. 162

163 Ryc. 45. Podstawowe informacje o gminie Wielkie Oczy. Źródło: GUS Dochody i wydatki samorządu gminy Budżet gminy Wielkie Oczy jest niewielki, co jest powodowane brakiem rozwiniętego przemysłu czy innej gałęzi gospodarki generującej przychody i zasilającej budżet gminy, a także bardzo niewielką liczbą mieszkańców oraz przewagą rolnictwa w gospodarce gminy, a także bardzo niewielka aktywność gospodarcza mieszkańców. Wszystko to niekorzystnie wpływa na poziom przychodów z podatku CIT, PIT oraz podatków lokalnych, które zasilają budżet samorządu. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowią 17 % dochodów gminy, a przychody z PIT 4 %. Niewielka ilość mieszkańców powoduje z kolei, że subwencje, które w dużej mierze zależą od liczby ludności nie są wysokie w liczbach bezwzględnych. Poniżej przedstawiono dochody i wydatki samorządu gminy w zestawieniu porównawczym za rok 2005 oraz za rok Kreski oznaczają brak przychodu/wydatku lub brak danych, 0 oznacza nie występowanie danej kategorii w gminie. DOCHODY I WYDATKI BUDŻETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO* Dochody budżetu gminy dochody ogółem zł , ,11 dochody własne zł , ,56 dotacje ogółem (celowe + dotacje paragrafy zł - 200, 620) ,55 subwencje ogólne zł , ,00 163

164 subwencje na zadania oświatowe zł ,00 środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej zł - - środki z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych zł - 0 dochody ogółem na 1 mieszkańca zł 1848, ,59 dochody własne na 1 mieszkańca zł 547,31 694,18 Dochody gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,58 leśnictwo zł ,21 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę ,54 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,00 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,19 działalność usługowa zł - 0 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,13 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,99 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - 0 przeciwpożarowa wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich zł - poborem ,23 obsługa długu publicznego zł - 0 różne rozliczenia zł ,00 oświata i wychowanie zł ,76 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł - 0 pomoc społeczna zł ,36 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł

165 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,44 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,68 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,00 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Wydatki z budżetu gminy wydatki ogółem zł , ,26 wydatki majątkowe ogółem zł , ,81 wydatki majątkowe inwestycyjne zł , ,81 wydatki bieżące ogółem zł ,45 wydatki bieżące na wynagrodzenia zł ,73 wydatki ogółem na 1 mieszkańca zł 1942, ,05 Wydatki gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,10 leśnictwo zł ,20 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę ,80 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,30 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,65 działalność usługowa zł ,00 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,79 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,99 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - przeciwpożarowa 68561,06 wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł ,87 obsługa długu publicznego zł ,52 165

166 różne rozliczenia zł - 0 oświata i wychowanie zł ,85 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,52 pomoc społeczna zł ,87 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,93 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,85 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,91 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Źródło: GUS Ryc. 46. Podsumowanie dochodów i wydatków gminy za rok Źródło: Bank Danych Lokalnych Gospodarka Gmina Wielkie Oczy jest gminą rolniczą z przewagą tego sektora nad innymi gałęziami gospodarki, przy czym dominują gospodarstwa małe, 2 5 ha. W gminie zarejestrowanych jest 1016 osób prowadzących gospodarstwa rolne. Podobnie jak w województwie (95,6%) i powiecie (93,1%) przedsiębiorstwa sektora prywatnego dominują w lokalnej gospodarce (89,7%). Na przestrzeni lat , liczba przedsiębiorstw spadała, co świadczy o regresie ekonomicznym tego rejonu. W późniejszym jednak okresie zaczęła stopniowo rosnąć osiągając 126 podmiotów wobec 87 w roku W gospodarce dominuje sektor usługowy, przy czym większość działających podmiotów należy do sektora mikroprzedsiębiorstw nie generujących wysokiego zatrudnienia oraz przychodów. Najważniejsze gałęzie gospodarki według działów PKD to handel i usługi (33 podmioty), budownictwo (30 podmiotów), oraz przetwórstwo przemysłowe (22 podmioty). Potencjałem gospodarczym są bogactwa naturalne tj. czwartorzędowe złoża piasku i gliny eksploatowane wyłącznie na potrzeby własne mieszkańców oraz złoża ropy i gazu ziemnego, które wydobywa się od kilkudziesięciu lat. Kopalnia ropy naftowej i gazu ziemnego zlokalizowana jest w Żmijowiskach i stanowi składową obszaru górniczego Lubaczów. Instytucją, która na podstawie koncesji nr 110/94 zajmuje się eksploatacją złóż jest Polskie Górnictwo i Gazownictwo 166

167 S.A. - Sanocki Zakład Górnictwa Nafty i Gazu w Sanoku. Szczegółowe zestawienie podmiotów gospodarczych działających na terenie gminy przedstawia poniższa tabela, uwzględniająca dane porównawcze za rok 2005 oraz Należy zwrócić uwagę, że różnica między danymi za rok 2005 oraz 2011 jest związana ze zmianą Polskiej Klasyfikacją Działalności (w roku 2005 obowiązywała PKD 2004 natomiast obecnie obowiązuje PKD 2007 podmioty gospodarcze, które działały przed wprowadzeniem nowej klasyfikacji miały obowiązek zaktualizować swoje kody). GOSPODARKA Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON (stan w dniu 31 XII) ogółem jed.gosp sektor publiczny jed.gosp sektor prywatny jed.gosp Jednostki wpisane do rejestru REGON wg PKD 2004 Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp. 3 - Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. 0 - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. 0 - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę jed.gosp. 0 - Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku jed.gosp. - osobistego i domowego 30 Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp. 3 - Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i łączność jed.gosp. - 8 Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp. 3 - Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej jed.gosp. Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne jed.gosp. - ubezpieczenie zdrowotne 4 Sekcja M - Edukacja jed.gosp. 6 - Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp. 3 - Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, społeczna jed.gosp. i indywidualna, pozostała 11 - Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników jed.gosp. 0 - Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. 0 - Jednostki wpisane do rejestru REGON wg sekcji PKD 2007 Sekcja A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo jed.gosp

168 Sekcja B - Górnictwo i wydobywanie jed.gosp. - 0 Sekcja C - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych jed.gosp. - 0 Sekcja E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją jed.gosp. - 0 Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa jed.gosp. - pojazdów samochodowych, włączając motocykle 33 Sekcja H - Transport i gospodarka magazynowa jed.gosp. - 3 Sekcja I - Działalność związana z zakwaterowaniem i jed.gosp. - usługami gastronomicznymi 2 Sekcja J - Informacja i komunikacja jed.gosp. - 1 Sekcja K - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa jed.gosp. - Sekcja L - Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Sekcja M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Sekcja N - Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca jed.gosp. - 0 jed.gosp. - jed.gosp. - Sekcja O - Administracja publiczna i obrona narodowa; jed.gosp. - obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 10 Sekcja P - Edukacja jed.gosp. - 7 Sekcja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna jed.gosp. - Sekcja R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją jed.gosp. - Sekcja S i T - Pozostała działalność usługowa oraz Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące jed.gosp. - usługi na własne potrzeby 8 Sekcja U - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - 0 Źródło: GUS W strukturze zatrudnienia mieszkańców gminy dominuje sektor usługowy; aż 95% pracujących mieszkańców znajduje zatrudnienie w usługach. Pozostałe 5% to osoby pracujące w sektorze: rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybactwo. Liczba pełnozatrudnionych w rolnictwie nie odzwierciedla jednak stanu faktycznego. Znaczna część ludności zajmującej się rolnictwem, produkuje żywność głównie na zaspokojenie własnych potrzeb. Duża grupa mieszkańców pracuje

169 zawodowo i jest równocześnie właścicielami gospodarstw rolnych. Taki stan rzeczy wymuszony jest przez trudną sytuację materialną mieszkańców. Część mieszkańców szuka zatrudnienia poza granicami kraju. Bardzo wysoki w 2005 roku poziom bezrobocia spadł znacząco (wynosi 12,4 %), kształtując się obecnie nieznacznie poniżej średniej dla powiatu (12,5 %). RYNEK PRACY (STAN W DNIU 31 XII) Pracujący* ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Bezrobotni zarejestrowani ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ogółem % 19,0 12,5 kobiety % 17,3 12,6 mężczyźni % 20,4 12,4 Źródło: GUS Pozostałe czynniki potencjału Dostępność komunikacyjna Powierzchnię gminy Wielkie Oczy pokrywa sieć dróg powiatowych gminnych i wewnętrznych. Drogi powiatowe mają długość 55 km, zaś gminne 24 km. Mają one przede wszystkim znaczenie lokalne; gminne pozwalają skomunikować różne obszary rejonu i uzupełniają drogi powiatowe, wewnętrzne znajdują się na osiedlach mieszkalnych i stanowią dojazdy do gruntów leśnych i obiektów użytkowych. Najbliższą drogą wojewódzką jest droga nr 866 Dachnów Krowica Hołodowska prowadząca do granicy państwa oraz droga 865 Jarosław Bełżec w kierunku Jarosławia, a dalej Rzeszowa. Na terenie całego powiatu Lubaczowskiego brak jest dróg krajowych. Gmina posiada dość dobrą sieć połączeń autobusowych (PKS) z Lubaczowem, którymi młodzież dojeżdża do szkół. Poza tym działają także dwa połączenia z Przemyślem; poranne i popołudniowe oraz z Jarosławiem. W zakresie transportu publicznego na terenie gminy działa wyłącznie PKS, nie przechodzą przez jej obszar żadne tory kolejowe. Turystyka O walorach turystycznych gminy przesądzają zarówno warunki naturalne 54 % powierzchni gminy stanowią lasy, jest tu jeden rezerwat przyrody i 13 pomników przyrody jak i walory kulturowo-historyczne. W lasach dominującymi gatunkami są dąb, olcha, sosna i brzoza. Dzięki tak wysokiemu wskaźnikowi lesistości gmina może poszczycić się niskimskażeniem środowiska naturalnego. Gmina Wielkie Oczy położona jest na terenach bardzo interesujących pod względem kulturowym. Wielonarodowościowy charakter ludności (Polacy, Rusini, Żydzi) sprawił, że od wieków koegzystowały tutaj ze sobą różne wpływy etniczne tworzące mozaikę kulturową, z którą mamy do czynienia tylko na Kresach. Stąd też możemy tam napotkać wiele cennych zabytków. Z całą pewnością najcenniejszym zabytkiem w zachodniej części miejscowości Wielkie Oczy jest zespół 169

170 kościelno-klasztorny, który powstał w XVII wieku z inicjatywy rodziny Modrzejewskich. W jego skład wchodzą: Klasztor oo. Dominikanów - z XVII w. Bożnica murowana - z XIX w. Dwór obronny murowany XVII w. Fortyfikacje bastionowe ziemne - XVII w. Spośród innych zabytków wymienić można wymienić synagogę w Wielkich Oczach oraz cerkwie greckokatolickie zlokalizowane w kilku miejscowościach gminy. Gmina nie dysponuje bogatą bazą noclegową, według danych GUS na jej terenie nie ma żadnego obiektu hotelarskiego Miasto Lubaczów Informacje ogólne Lubaczów położony jest na krańcach województwa podkarpackiego, zaledwie kilkanaście kilometrów od granicy z Ukrainą. Miasto liczy 13 tys. mieszkańców i zajmuje obszar 26 km 2. Przez Lubaczów przepływają dwie rzeki: Wisznia i Sołotwa, które na obrzeżach miasta łączą się w Lubaczówkę. Z Lubaczowa prowadzą drogi do Korczowej (przejście graniczne z Ukrainą - 25 km) i dalej do: Przemyśla, Jarosławia do drogi E40, Bełżca i dalej do Tomaszowa Lubelskiego lub przejścia granicznego w Hrebennem (50 km), Horyńca Zdroju, granicy państwa w Budomierzu (planowane przejście graniczne - 12 km).przez Lubaczów przebiega linia kolejowa Munina - Hrebenne, która prowadzi po drodze do granicznej stacji przeładunkowej w Werchracie. Powiat lubaczowski obejmuje obszar o pow km 2, mieszka w nim osób. Większość regionu leży na terenie Płaskowyżu Tarnogrodzkiego, tylko część północno-wschodnia w obrębie Roztocza. Ryc.47. Położenie miasta Lubaczów na tle powiatu lubaczowskiego. Źródło: Bank Danych Lokalnych Miasto Lubaczów stanowi centrum życia społeczno-gospodarczego i kulturalnego regionu. Jest samodzielną gminą miejską, a równocześnie siedzibą władz dużej gminy wiejskiej, obejmującej 21 okolicznych miejscowości, siedzibą powiatu i diecezji lubaczowskiej. W jego bezpośrednim ciążeniu znajdują się gminy Horyniec, Narol, Stary Dzików i Wielkie Oczy. Jest lokalnym, ale żywym i znaczącym ośrodkiem kulturotwórczym, znanym z niezwykłej aktywności społecznogospodarczej. Dookoła śródmieścia rozsiadły się zespoły zabudowy o charakterze podmiejskim, 170

171 tworzące jego części, osiedla i przysiółki. Na zachodnim krańcu miasta leży Zaprzekop. Na południowym wschodzie, po lewej stronie Lubaczówki, rozciąga się Ostrowiec, będący niegdyś oddzielną wsią a na zachodzie przysiółek Mazury. W tej części miasta znajduje się park miejski z pozostałościami zamku oraz muzeum. Miasto otoczone jest ze strony północnej, wschodniej i południowej sołectwami gminy Lubaczów. Ryc. 48. Podstawowe dane statystyczne dla miasta Lubaczów. Źródło: Bank Danych Lokalnych Dochody i wydatki samorządu gminy Dochody miasta Lubaczów na tle innych gmin w powiecie są relatywnie wysokie dochody własne miasta stawiają je na 3 miejscu w powiecie i 38 w województwie. Wpływ na poziom dochodów miasta ma jego lokalizacja jako centrum administracyjnego powiatu oraz związana z tym aktywność gospodarcza mieszkańców. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowią 35 % dochodów gminy, a przychody z PIT 13 %. Poniżej przedstawiono dochody i wydatki samorządu gminy w zestawieniu porównawczym za rok 2005 oraz za rok Kreski oznaczają brak przychodu/wydatku lub brak danych, 0 oznacza nie występowanie danej kategorii w gminie. DOCHODY I WYDATKI BUDŻETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO* Dochody budżetu gminy dochody ogółem zł , ,10 dochody własne zł , ,65 171

172 dotacje ogółem (celowe + dotacje paragrafy zł - 200, 620) ,45 subwencje ogólne zł , ,00 subwencje na zadania oświatowe zł ,00 środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej zł - - środki z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych zł - 0 dochody ogółem na 1 mieszkańca zł 1539, ,19 dochody własne na 1 mieszkańca zł 720, ,09 Dochody gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,12 leśnictwo zł - 0 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę ,10 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,90 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,95 działalność usługowa zł ,22 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,30 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,51 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - przeciwpożarowa 1700,00 wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł ,13 obsługa długu publicznego zł - 0 różne rozliczenia zł ,91 oświata i wychowanie zł ,66 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,00 172

173 pomoc społeczna zł ,19 pozostałe zadania w zakresie polityki zł - społecznej 55268,18 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,23 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,38 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł - 0 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Wydatki z budżetu gminy wydatki ogółem zł , ,08 wydatki majątkowe ogółem zł , ,68 wydatki majątkowe inwestycyjne zł , ,68 wydatki bieżące ogółem zł ,40 wydatki bieżące na wynagrodzenia zł ,70 wydatki ogółem na 1 mieszkańca zł 1629, ,50 Wydatki gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,67 leśnictwo zł - 0 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę 4561,82 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,95 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,49 działalność usługowa zł ,11 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,10 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,51 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - przeciwpożarowa ,33 wymiar sprawiedliwości zł

174 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających zł osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich - poborem 66177,85 obsługa długu publicznego zł ,65 różne rozliczenia zł - 0 oświata i wychowanie zł ,87 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,80 pomoc społeczna zł ,21 pozostałe zadania w zakresie polityki zł - społecznej ,13 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,46 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,95 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,00 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Źródło: GUS Ryc. 49. Podsumowanie dochodów i wydatków miasta Lubaczów za 2010 rok. Źródło: Bank Danych Lokalnych Gospodarka Gospodarka miasta Lubaczów charakteryzuje się większym zróżnicowaniem niż w sąsiednich gminach, więcej jest też podmiotów większych, zatrudniających ponad 9 osób (aż 3516 osób pracuje w podmiotach tej kategorii, tzn. większych niż mikroprzedsiębiorstwa). Z ważniejszych zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie miasta wymienić należy: HSW- Zakład Maszyn Budowlanych Sp. z o.o. -produkcja części i akcesoriów do maszyn i silników, Zakład Wyrobów Galanteryjnych Sp. z o.o. - produkcja zamków błyskawicznych, usługi galwaniczne, 174

175 Lubaczowskie Przedsiębiorstwo Budowlane Sp. z o.o. - usługi budowlane, produkcja prefabrykatów, Lubaczowskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych Sp. z o.o. - budowa i utrzymanie dróg, Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych, Produkcyjnych i Handlu Sp. z o.o. - zaopatrzenie w wodę, usuwanie nieczystości, usługi komunalne, produkcja, wyrobów betonowych, KSM System Sp. z o.o.- produkcja stolarki okiennej i drzwiowej, Miejska Spółdzielnia "SCh" - piekarnia, sieć sklepów Wyrób i Sprzedaż Ciast Cukierniczych Stefania Sierkowska - wyrób ciast cukierniczych, Piekarnia Lesław Klimczak- wyrób pieczywa, Nadleśnictwo Lubaczów - gospodarka leśna, produkcja drewna "Inwastol" Zakład Pracy Chronionej Adam Grzebyk- produkcja stolarska, wyrób trumien Stacja obsługi Samochodów "Autotest" Sp. z o.o. - badania techniczne, naprawy, handel paliwami, Spółdzielnia Mleczarska RESMLECZ Trzebowisko oddział Lubaczów - skup mleka "BUD- MONT' - Tadeusz Bednarczyk - budownictwo ogólne, Zakład Instalacji Sanitarnych - Edward Sikora- roboty instalacyjne sanitarne- sieciowe, Zakład Instalacyjny Wod - Kan.CO i Gaz - Jan Szyk - roboty instalacyjne sanitarne, 'TERMIT' Rafał Olszewski - Instalacja wod - Kan, gazowe, przesyłowe obiekty liniowe, projektowanie budowlane Zakład Instalacji Elektrycznych - Franciszek Magoń wykonawstwo instalacji elektrycznych Zakład Produkcyjno - Handlowy, Budowlany i Projektowy "DANBUD" - budownictwo i działalność projektowa Wysoką jak na warunki powiatu aktywność gospodarczą mieszkańców potwierdza duża ilość podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON na mieszkańców. Wynosi ona aż 841, przy średniej dla powiatu 541, przy czym osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą jest 640 na mieszkańców (średnia dla powiatu 424). Szczegółowe zestawienie podmiotów gospodarczych działających na terenie gminy przedstawia poniższa tabela, uwzględniająca dane porównawcze za rok 2005 oraz Należy zwrócić uwagę, że różnica między danymi za rok 2005 oraz 2011 jest związana ze zmianą Polskiej Klasyfikacją Działalności (w roku 2005 obowiązywała PKD 2004 natomiast obecnie obowiązuje PKD 2007 podmioty gospodarcze, które działały przed wprowadzeniem nowej klasyfikacji miały obowiązek zaktualizować swoje kody). GOSPODARKA Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON (stan w dniu 31 XII) ogółem jed.gosp sektor publiczny jed.gosp sektor prywatny jed.gosp Jednostki wpisane do rejestru REGON wg PKD 2004 Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp

176 Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. 0 - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. 0 - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę jed.gosp. 0 - Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku jed.gosp. - osobistego i domowego 329 Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i jed.gosp. łączność 22 - Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej jed.gosp. Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne jed.gosp. - ubezpieczenie zdrowotne 14 Sekcja M - Edukacja jed.gosp Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, jed.gosp. społeczna i indywidualna, pozostała 97 - Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników jed.gosp. 0 - Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. 0 - Jednostki wpisane do rejestru REGON wg sekcji PKD 2007 Sekcja A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo jed.gosp Sekcja B - Górnictwo i wydobywanie jed.gosp. - 0 Sekcja C - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych jed.gosp. - 0 Sekcja E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i jed.gosp. - odpadami oraz działalność związana z rekultywacją 2 Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle jed.gosp Sekcja H - Transport i gospodarka magazynowa jed.gosp Sekcja I - Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi 107 jed.gosp

177 Sekcja J - Informacja i komunikacja jed.gosp Sekcja K - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa jed.gosp. - Sekcja L - Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Sekcja M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Sekcja N - Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca jed.gosp. - jed.gosp. - jed.gosp. - Sekcja O - Administracja publiczna i obrona narodowa; jed.gosp. - obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 15 Sekcja P - Edukacja jed.gosp Sekcja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna jed.gosp. - Sekcja R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją jed.gosp. - Sekcja S i T - Pozostała działalność usługowa oraz Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące jed.gosp. - usługi na własne potrzeby 107 Sekcja U - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - 0 Źródło: GUS W gospodarce gminy dominują przedsiębiorstwa prywatne (919 podmiotów jest to znaczący wzrost w stosunku do roku 2005 wówczas zarejestrowanych było 840 podmiotów), z których największe znaczenie ma sektor handlowo-usługowy. Działa w nim 298 podmiotów, a w drugim co do wielkości sektorze budowlanym 116. Znacząca jest też rola pozostałych usług 107 podmiotów. Około 9 % mieszkańców prowadzi własne gospodarstwa rolne. Bezrobocie na terenie gminy jest niższe od średniej powiatowej i wynosi 10,4 %. Od kilku lat utrzymuje się nieznaczna tendencja spadkowa, co jest widoczne przy porównaniu danych za 2005 rok. RYNEK PRACY (STAN W DNIU 31 XII) Pracujący* ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Bezrobotni zarejestrowani ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ogółem % 12,9 10,4 kobiety % 12,9 11,

178 mężczyźni % 13,0 9,5 Źródło: GUS Pozostałe czynniki potencjału Infrastruktura komunikacyjna Miasto Lubaczów jest ważnym węzłem komunikacyjnym. Przebiega przez nie 3 drogi krajowe, drogi wojewódzkie biegną dziewięcioma ulicami, jest także 16 dróg powiatowych. Drogi krajowe: 866 Dachnów Budomierz 868 Oleszyce Werchata 1835 Dojazd PKP Lubaczów Drogi wojewódzkie biegną ulicami: Generała Dąbka, Kardynała Wyszyńskiego, Sienkiewicza Kościuszki, Sobieskiego, 3-go Maja, Mickiewicza, Rynek, Niemirowska. Główny węzeł komunikacyjny miasta znajduje się na południowym krańcu śródmieścia. Stąd rozchodzą się drogi do Oleszyc, Dachnowa, Werchaty i Budomierza. Osie tych dróg wyznaczają główną linię zabudowy. W zachodniej części miasta odgałęzia się droga do Wielkich Oczu, mająca połączenie z Przemyślem. Północną stroną miasta przebiega linia kolejowa Jarosław Hrebenne. Turystyka Miasto swe początki datuje na XIV wiek, kiedy było lokowane na prawie magdeburskim. Miasto rozwinęło się jako lokalny ośrodek handlowy, leżący na przecięciu kilku szlaków handlowych. Z okresu swojej świetności w mieście zachowało się 460 zabytków, z tego kilka znaczących. Śródmieście zachowało średniowieczny układ urbanistyczny z dwoma kościołami (jeden to dawna cerkiew grekokatolicka). Na terenie miasta znajduje się muzeum regionalne z cenną kolekcją ikon oraz stałymi wystawami poświęconymi dziejom miasta i regionu, kulturze materialnej wsi lubaczowskiej. Oprócz tego w mieście można znaleźć nekropolię żydowską oraz pozostałości dworu. Lubaczów stanowi dogodny punkt wypadowy do wycieczek w region Roztocza wschodniego i najbliższych okolic, a także może stanowić punkt przystankowy w drodze do przejścia granicznego z Ukrainą w Hrebennem. Na terenie miasta funkcjonują dwa hotele. TURYSTYKA Wybrane turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania ogółem obiekty ob. 2 2 miejsca noclegowe msc korzystający z noclegów osoba udzielone noclegi hotele obiekty ob

179 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi motele obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi pensjonaty obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi Źródło: GUS 11.5 Gmina Lubaczów Informacje ogólne Gmina Lubaczów położona jest w południowo wschodniej Polsce, w województwie podkarpackim, u ujścia rzeki Sołotwy do Lubaczówki, dopływu Sanu, w przygranicznym obszarze Polski i Ukrainy. W odległości 8 km na północ gmina Lubaczów sąsiaduje z Miastem i gminą Cieszanów, 8 km na zachód z gminą Oleszyce, 37 km na północny wschód z granicą państwa w gminie Hrebenne, natomiast na południe w odległości 26 km z przejściem granicznym w Korczowej. Powierzchnia gminy Lubaczów wynosi 203 km². Pod względem zajmowanego obszaru gmina zalicza się do jednej z większych w województwie. Siedziba gminy to Lubaczów. Ryc. 50. Położenie gminy Lubaczów na tle powiatu lubaczowskiego. Źródło: Bank Danych Lokalnych Gmina Lubaczów jest jednostką bardzo rozbudowaną, sieć osadniczą gminy tworzą 23 sołectwa, są to: Antoniki, Bałaje, Basznia Dolna, Basznia Górna, Budomierz, Dąbków, Dąbrowa, Hurcze, Karolówka, Krowica Hołodowska, Krowica Lasowa, Krowica Sama, Lisie Jamy, Młodów, Mokrzyca, 179

180 Opaka, Piastowo, Podlesie, Szczutków, Tymce, Wólka Krowicka, Załuźe. Dla celów statystycznych wśród miejscowości Gminy Lubaczów wyodrębniana jest dodatkowo Huta Kryształowa, która jest jednym z trzech wolno stojących osiedli byłego PGR-u. Ryc. 51. Podstawowe dane dotyczące Gminy Lubaczów za 2010 rok. Źródło: Bank Danych Lokalnych Dochody i wydatki samorządu gminy Dochody gminy Lubaczów na tle innych gmin w powiecie są relatywnie wysokie dochody własne gminy stawiają je na 2 miejscu w powiecie i 33 w województwie. Wpływ na poziom dochodów gminy ma aktywność gospodarcza mieszkańców oraz działające na terenie gminy większe przedsiębiorstwa. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowią 15 % dochodów gminy, a przychody z PIT 4 %. Poniżej przedstawiono dochody i wydatki samorządu gminy w zestawieniu porównawczym za rok 2005 oraz za rok Kreski oznaczają brak przychodu/wydatku lub brak danych, 0 oznacza nie występowanie danej kategorii w gminie. DOCHODY I WYDATKI BUDŻETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO* Dochody budżetu gminy dochody ogółem zł , ,56 dochody własne zł , ,16 dotacje ogółem (celowe + dotacje paragrafy zł - 200, 620) ,40 subwencje ogólne zł , ,00 subwencje na zadania oświatowe zł ,00 środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej zł - - środki z Unii Europejskiej na finansowanie zł - programów i projektów unijnych ,17 180

181 dochody ogółem na 1 mieszkańca zł 1885, ,07 dochody własne na 1 mieszkańca zł 476, ,61 Dochody gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,64 leśnictwo zł ,18 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę ,16 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,90 turystyka zł ,37 gospodarka mieszkaniowa zł ,41 działalność usługowa zł - 4,00 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,78 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,60 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona przeciwpożarowa zł ,00 wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł ,46 obsługa długu publicznego zł - 0 różne rozliczenia zł ,13 oświata i wychowanie zł ,49 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,30 pomoc społeczna zł ,26 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,76 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,08 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,04 181

182 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Wydatki z budżetu gminy wydatki ogółem zł , ,20 wydatki majątkowe ogółem zł , ,20 wydatki majątkowe inwestycyjne zł , ,20 wydatki bieżące ogółem zł ,00 wydatki bieżące na wynagrodzenia zł ,44 wydatki ogółem na 1 mieszkańca zł 2069, ,38 Wydatki gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,67 leśnictwo zł ,10 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę ,56 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,24 turystyka zł ,90 gospodarka mieszkaniowa zł ,07 działalność usługowa zł ,84 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,05 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,60 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - przeciwpożarowa ,15 wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł ,43 obsługa długu publicznego zł ,53 różne rozliczenia zł ,25 oświata i wychowanie zł ,32 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,29 182

183 pomoc społeczna zł ,06 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,50 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,11 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,40 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Źródło: GUS Ryc. 52. Podsumowanie dochodów i wydatków gminy w 2010 roku. Źródło: Bank Danych Lokalnych Gospodarka Pomimo typowo rolniczego charakteru gminy w ostatnich latach obserwuje się pozytywne zjawisko rozwoju przedsiębiorczości, a co za tym idzie wzrost liczby podmiotów gospodarczych. W całym powiecie lubaczowskim na koniec 2005 roku zarejestrowanych było 2543 podmioty gospodarcze. Powiat lubaczowski charakteryzuje się najniższym wśród powiatów województwa podkarpackiego wskaźnikiem liczby podmiotów gospodarczych na 1000 ludności. W roku 2005 wskaźnik ten wyniósł 33. Gmina Lubaczów pod względem liczby podmiotów gospodarczych zajmuje miejsce drugie, po mieście Lubaczów, w którym na koniec 2005 roku działało 907 podmiotów gospodarczych. Struktura branżowa podmiotów gospodarczych funkcjonujących na terenie gminy Lubaczów, odzwierciedla tendencje występujące w gospodarce województwa oraz kraju. Daje się zauważyć wyraźny wzrost liczby podmiotów gospodarczych zajmujących się działalnością handlową (sklepy spożywczo - przemysłowe, usługi naprawcze) - 37%, na drugim miejscu jest branża przemysłowa (przetwórstwo drewna, przetwórstwo rolno - spożywcze oraz inne usługi świadczone dla ludności) - 19% a trzecie miejsce zajmuje budownictwo, w którym działa 17% podmiotów. Najmniejszy udział w liczbie podmiotów gospodarczych działających na terenie Gminy Lubaczów stanowią podmioty branży obsługi nieruchomości, edukacji, służby zdrowia i transportowej. Szczegółowe zestawienie podmiotów gospodarczych działających na terenie gminy przedstawia poniższa tabela, uwzględniająca dane porównawcze za rok 2005 oraz Należy zwrócić uwagę, że różnica między danymi za rok 2005 oraz 2011 jest związana ze zmianą Polskiej Klasyfikacją Działalności (w roku 2005 obowiązywała PKD 2004 natomiast obecnie obowiązuje 183

184 PKD 2007 podmioty gospodarcze, które działały przed wprowadzeniem nowej klasyfikacji miały obowiązek zaktualizować swoje kody). GOSPODARKA Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON (stan w dniu 31 XII) ogółem jed.gosp sektor publiczny jed.gosp sektor prywatny jed.gosp Jednostki wpisane do rejestru REGON wg PKD 2004 Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. 0 - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. 0 - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię jed.gosp. elektryczną, gaz i wodę 1 - Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku jed.gosp. - osobistego i domowego 82 Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp. 4 - Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i jed.gosp. łączność 11 - Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej jed.gosp. Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne jed.gosp. - ubezpieczenie zdrowotne 8 Sekcja M - Edukacja jed.gosp Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp. 4 - Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, jed.gosp. społeczna i indywidualna, pozostała 29 - Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników jed.gosp. 0 - Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. 0 - Jednostki wpisane do rejestru REGON wg sekcji PKD 2007 Sekcja A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo jed.gosp Sekcja B - Górnictwo i wydobywanie jed.gosp. - 0 Sekcja C - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp

185 Sekcja D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych jed.gosp. - 0 Sekcja E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i jed.gosp. - odpadami oraz działalność związana z rekultywacją 1 Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa jed.gosp. - pojazdów samochodowych, włączając motocykle 79 Sekcja H - Transport i gospodarka magazynowa jed.gosp Sekcja I - Działalność związana z zakwaterowaniem i jed.gosp. - usługami gastronomicznymi 7 Sekcja J - Informacja i komunikacja jed.gosp. - 3 Sekcja K - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa jed.gosp. - Sekcja L - Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Sekcja M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Sekcja N - Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca jed.gosp. - jed.gosp. - jed.gosp. - Sekcja O - Administracja publiczna i obrona narodowa; jed.gosp. - obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 8 Sekcja P - Edukacja jed.gosp Sekcja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna jed.gosp. - Sekcja R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją jed.gosp. - Sekcja S i T - Pozostała działalność usługowa oraz Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące jed.gosp. - usługi na własne potrzeby 28 Sekcja U - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - 0 Źródło: GUS Wśród 345 prywatnych podmiotów zarejestrowanych na terenie gminy najwięcej działa w sektorze handlu i usług (79), budownictwa (72) oraz przetwórstwa przemysłowego (52). Najistotniejsze znaczenie dla rynku pracy mają: Fabryka Maszyn Lubaczów Sp. z o. o. /producent części i podzespołów do maszyn stosowanych w przemyśle budowlanym/ - zatrudnienie 140 osób, KSM-System Sp. z o.o. /producent okien i drzwi/ - zatrudnienie 80 osób, SEKWOJA S.J. /producent mebli sosnowych/ - zatrudnienie 40 osób,

186 Kubiszyn S.C. Zakład Stolarki Budowlanej /stolarka drzwiowa/ - zatrudnienie 36 osób, S.C. PAWNEBUD Z. Wnęk & W. Pawlaczyk /Usługi budowlane/ - zatrudnienie 15 osób, Firma Produkcyjno - Handlowa Piekarnia Słoneczko T. Tkaczyk /produkcja pieczywa/ - zatrudnienie 15 osób Bezrobocie w gminie utrzymuje się na wysokim poziomie, co wynika z braku większych zakładów pracy oraz niskiego poziomu wykształcenia. Poziom bezrobocia jest wyższy od średniej dla powiatu. RYNEK PRACY (STAN W DNIU 31 XII) Pracujący* ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Bezrobotni zarejestrowani ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ogółem % 18,4 15,6 kobiety % 18,3 17,0 mężczyźni % 18,6 14,4 Źródło: GUS Pozostałe czynniki potencjału Dostępność komunikacyjna W Gminie Lubaczów dobrze rozwinięta jest sieć komunikacyjna. Na terenie gminy występują dwa układy komunikacyjne: kolejowy i drogowy. Układ komunikacyjny drogowy obejmuje drogi wojewódzkie, powiatowe i gminne: Drogi wojewódzkie: Droga nr 866 Dachnów - Granica Państwa, prowadzącą przez Lubaczów, Lisie Jamy, Wólkę Krowicką, Krowicę Hołodowską i Budomierz. Długość drogi wynosi 19,298 km. Wg generalnego pomiaru ruchu z 2000 r. natężenie ruchu wynosiło na odcinku strony Dachnów 2785 pojazdów na dobę, a na odcinku Lubaczów - Granica Państwa pojazdów na dobę. Droga nr 867 Sieniawa - Oleszyce - Hrebenne, prowadząca przez Lubaczów, Młodów, Basznię Dolną i Horyniec. Łączna długość drogi wynosi 71,518 km. Średnie natężenie wg pomiaru z 2000 r. wynosiło 3676 pojazdów na dobę. Łączna długość dróg powiatowych przechodzących przez teren gminy wynosi 73, 682 km natomiast sieć dróg gminnych składa się z 35 dróg. Na terenie gminy oraz w kierunku gmin i miast sąsiednich można swobodnie poruszać się środkami komunikacji masowej - głównie autobusami. Masową komunikację zapewnia dwóch 186

187 przewoźników: PKP i PKS. Z usług PKS korzystają przede wszystkim mieszkańcy wsi Załuże, Basznia Dolna i przyległych przysiółków. Połączenia autobusowe z ośrodkiem administracyjnousługowym w Lubaczowie posiadają wszystkie miejscowości gminy. Gmina spełnia ważną rolę komunikacyjną w przewozie ładunków. Na lokalnym rynku działa kilka małych firm przewozowych. Na dogodnych warunkach dostępne są usługi większych firm z Jarosławia, Przemyśla i Rzeszowa. Przewozy kolejowe ładunków są mniej dogodne niż przewozy samochodowe. Najbliższe miejsce rozładunku i załadunku wagonów kolejowych znajduje się w Werchracie (ok. 35 km od Lubaczowa) oraz w Muninie (ok. 40 km). Turystyka Ziemia lubaczowska ma swój specyficzny i indywidualny charakter, ukształtowany przez środowisko przyrodnicze oraz bogate dziedzictwo kulturowe. Jest ona postrzegana głównie jako kraina rolnicza i rejon o atrakcyjnych walorach rekreacyjno - turystycznych. Zasoby przyrodnicze i krajobrazowe, duże zróżnicowanie fizjograficzne, geologiczne, duży procent lasów, bogactwo flory i fauny występujące na terenie Gminy Lubaczów stanowią olbrzymi potencjał do rozwoju turystyki i agroturystyki. Na terenie gminy znajduje się też kilkadziesiąt obiektów zabytkowych. Gmina od wielu lat realizuje program rewitalizacji zabytków, polegający na zabezpieczaniu środków budżetowych i pozabudżetowych na remont i modernizację tych obiektów, w celu przywrócenia im właściwych funkcji użytkowych i historycznych. W związku z istniejącymi uwarunkowaniami do rozwoju turystyki w miejscowości Borowa Góra planowane jest utworzenie zbiornika retencyjnego z przeznaczeniem na funkcje rekreacyjno - wypoczynkowe, natomiast w Krowicy Hołodowskiej przewidziano w związku z istniejącym akwenem wodnym, zagospodarowanie terenów na funkcje rekreacyjno - wypoczynkowe. Na terenie Gminy Lubaczów planowane jest także utworzenie tras i ścieżek rowerowych. Z punktu widzenia rozwoju turystki niezwykle istotne znaczenie ma stan bazy noclegowej. Na terenie Gminy działają dwa gospodarstwa agroturystyczne, w miejscowości Szczutków oraz w Załużu. Gospodarstwo agroturystyczne w miejscowości Szczutków to malowniczo położone gospodarstwo ze stawem rybnym, które adresuje swoją ofertę głównie do miłośników jeździectwa i wędkarstwa. Gospodarstwo oferuje noclegi w pokojach z łazienkami, wyposażonymi w tv satelitarną. Gospodarstwo agroturystyczne w Załużu w swojej ofercie ma mini ZOO, liczne atrakcje dla dzieci oraz staw rybny dla miłośników wędkowania. Gospodarstwo położone jest w przepięknej okolicy ze wspaniałymi krajobrazami i lasami, bogatymi w ptactwo, zwierzęta i wspaniałe okazy przyrody. TURYSTYKA Wybrane turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania ogółem obiekty ob. 1 1 miejsca noclegowe msc korzystający z noclegów osoba 0 35 udzielone noclegi hotele obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi motele 187

188 obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi pensjonaty obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi Źródło: GUS 11.6 Gmina Stary Dzików Informacje ogólne Gmina Stary Dzików położona jest na Płaskowyżu Tarnogrodzkim, jednym z 11 mezoregionów Kotliny Sandomierskiej. Płaskowyż leżący pomiędzy dolinami rzek: San, Tanew i Szkło tworzą iły mioceńskie, na których zalegają piaski, gliny czwartorzędowe i lessy. Taka budowa powoduje, że omawiany obszar ma charakter rolniczy. Gmina charakteryzuje się wysokimi walorami przyrodniczymi. Położona na obszarach dawnej Puszczy Sandomierskiej i poprzecinana dolinami cieków wodnych, pokryta jest w ponad 45% lasami i zadrzewieniami. Lasy będące największym bogactwem naturalnym gminy mają postać zwartego kompleksu otaczającego gminę ze wszystkich stron. Charakteryzują się one wielką różnorodnością fauny i flory oraz decydują o korzystnym mikroklimacie oraz walorach krajobrazowych gminy. Ryc. 53. Położenie gminy Stary Dzików w powiecie lubaczowskim. Źródło: Bank Danych Lokalnych Gmina Stary Dzików położona jest w północno-wschodniej części województwa podkarpackie-go. Jej północna granica jest jednocześnie granicą całego województwa. Stary Dzików wchodzi w skład składającego się z 8 gmin powiatu lubaczowskiego najbardziej na wschód wysuniętej części województwa. Gminę tworzy 5 sołectw: Stary i Nowy Dzików, Cewków, Moszczanica i 188

189 Ułazów, a siedzibą jej władz jest od roku miejscowość Stary Dzików. W obecnym składzie terytorialnym, jednostka samorządu terytorialnego istnieje od 1967 roku. Powierzchnia gminy wynosi ha, a ludność (wg stanu na roku) 4398 mieszkańców. Stary Dzików jest gminą rolniczą. Użytki rolne zajmują 7985 ha, czyli ponad połowę jej powierzchni (50,7 %) a lasy i użytki leśne 6650 ha (42,7 % powierzchni). Na jej terenie położonych jest w sumie 1234 gospodarstwa i działki rolne o łącznej powierzchni 7375 ha. Stolicą gminy jest miejscowość Stary Dzików, będąca m.in. siedzibą władz gminnych oraz Banku Spółdzielczego. Dużym atutem Starego Dzikowa jest malownicze położenie i dobry stan środowiska naturalnego. W przyszłości mogą to być czynniki o istotnym znaczeniu rozwojowym. Stary Dzików ma charakter podobny do innych gmin powiatu lubaczowskiego, ale wyróżnia się tradycjami upraw tytoniu, mleka, truskawek włókna lnianego i konopnego oraz roślin oleistych. W przeszłości gmina znana była z hodowli trzody chlewnej. Włókna lniane wytwarzane na tym obszarze miały opinię najlepszych w Europie. Ryc. 54. Podstawowe dane o gminie Stary Dzików wg stanu na koniec 2010 roku. Źródło: Bank Danych Lokalnych Dochody i wydatki samorządu gminy Udział dochodów własnych w całości budżetu gminy jest na tyle wysoki, że daje gminie pod tym względem pierwsze miejsce w powiecie i 19 w województwie. Jednak cały budżet nie jest wysoki, co jest związane z niewielką liczbą mieszkańców gminy oraz z niedużą ilością podmiotów gospodarczych funkcjonujących na terenie gminy. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych 189

190 stanowią 21 % dochodów gminy, a przychody z PIT 4 %. Poniżej przedstawiono dochody i wydatki samorządu gminy w zestawieniu porównawczym za rok 2005 oraz za rok Kreski oznaczają brak przychodu/wydatku lub brak danych, 0 oznacza nie występowanie danej kategorii w gminie. DOCHODY I WYDATKI BUDŻETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO* Dochody budżetu gminy dochody ogółem zł , ,72 dochody własne zł , ,92 dotacje ogółem (celowe + dotacje zł - paragrafy 200, 620) ,80 subwencje ogólne zł , ,00 subwencje na zadania oświatowe zł ,00 środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej zł - - środki z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych zł - 0 dochody ogółem na 1 mieszkańca zł 2557, ,76 dochody własne na 1 mieszkańca zł 1344, ,38 Dochody gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,32 leśnictwo zł ,24 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę ,65 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,91 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,96 działalność usługowa zł - 0 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,52 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,21 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona przeciwpożarowa zł - 0 wymiar sprawiedliwości zł

191 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz zł - wydatki związane z ich poborem ,22 obsługa długu publicznego zł - 0 różne rozliczenia zł ,00 oświata i wychowanie zł ,30 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,00 pomoc społeczna zł ,69 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,00 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,81 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,89 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Wydatki z budżetu gminy wydatki ogółem zł , ,72 wydatki majątkowe ogółem zł , ,29 wydatki majątkowe inwestycyjne zł , ,29 wydatki bieżące ogółem zł ,43 wydatki bieżące na wynagrodzenia zł ,94 wydatki ogółem na 1 mieszkańca zł 2191, ,75 Wydatki gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,77 leśnictwo zł ,63 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę ,33 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,43 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,47 działalność usługowa zł ,93 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,88 191

192 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz zł - sądownictwa 16543,21 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - przeciwpożarowa ,79 wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł ,80 obsługa długu publicznego zł ,28 różne rozliczenia zł ,00 oświata i wychowanie zł ,57 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,86 pomoc społeczna zł ,92 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,49 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,76 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,41 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Źródło: GUS Ryc. 55. Podstawowe dane o dochodach i wydatkach gminy za rok Źródło: Bank Danych Lokalnych Gospodarka Na terenie gminy dominuje rolnictwo. Podmioty gospodarcze działające na terenie gminy to głównie małe firmy, zatrudniające najwyżej kilku pracowników oraz jednoosobowe 192

193 przedsiębiorstwa osób fizycznych, zajmujące się przeważnie handlem i usługami. Największymi pracodawcami, spoza sektora finansów publicznych, a będących podmiotami gospodarczymi w gminie są: 1. Bank Spółdzielczy. 2. Gminna Spółdzielnia SCh, 3. Spółdzielnia Kółek Rolniczych, Wszystkie te podmioty mają siedzibę w Starym Dzikowie. Oprócz nich największymi pracodawcami w gminie są Urząd Gminy i Urząd Pocztowy. Podobnie jak w całym kraju sektor prywatny zdecydowanie góruje nad państwowym. Prywatne przedsiębiorstwa stanowią 88 % wszystkich podmiotów gospodarczych w gminie. Głównym bogactwem gminy są lasy, w których składzie gatunkowym dominuje drzewostan iglasty (głównie sosna). Lasy zajmują ogółem 6650 ha, tj. 42,7% powierzchni gminy. Oprócz lasów, największym bogactwem naturalnym gminy są złoża: gliny, iłów i piasku oraz gazu ziemnego. W Nowym Dzikowie znajduje się kopalnia tego ostatniego surowca. W gminie Stary Dzików notuje się powolny wzrost aktywności gospodarczej. W gminie nie jest obecny kapitał zagraniczny. Należy zaznaczyć, że gmina nigdy nie miała tradycji przemysłowych i to nie przemysł decyduje o dynamice jej rozwoju. Szczegółowe zestawienie podmiotów gospodarczych działających na terenie gminy przedstawia poniższa tabela, uwzględniająca dane porównawcze za rok 2005 oraz Należy zwrócić uwagę, że różnica między danymi za rok 2005 oraz 2011 jest związana ze zmianą Polskiej Klasyfikacją Działalności (w roku 2005 obowiązywała PKD 2004 natomiast obecnie obowiązuje PKD 2007 podmioty gospodarcze, które działały przed wprowadzeniem nowej klasyfikacji miały obowiązek zaktualizować swoje kody). GOSPODARKA Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON (stan w dniu 31 XII) ogółem jed.gosp sektor publiczny jed.gosp sektor prywatny jed.gosp Jednostki wpisane do rejestru REGON wg PKD 2004 Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. 0 - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. 0 - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp. 7 - Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę jed.gosp. 0 - Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku jed.gosp. - osobistego i domowego 50 Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp. 0 - Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i jed.gosp. łączność

194 Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp. 6 - Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej jed.gosp. Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne jed.gosp. - ubezpieczenie zdrowotne 7 Sekcja M - Edukacja jed.gosp. 6 - Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp. 2 - Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, jed.gosp. społeczna i indywidualna, pozostała 10 - Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników jed.gosp. 0 - Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. 0 - Jednostki wpisane do rejestru REGON wg sekcji PKD 2007 Sekcja A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo jed.gosp Sekcja B - Górnictwo i wydobywanie jed.gosp. - 0 Sekcja C - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych jed.gosp. - 0 Sekcja E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją jed.gosp. - 0 Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa jed.gosp. - pojazdów samochodowych, włączając motocykle 51 Sekcja H - Transport i gospodarka magazynowa jed.gosp. - 8 Sekcja I - Działalność związana z zakwaterowaniem i jed.gosp. - usługami gastronomicznymi 3 Sekcja J - Informacja i komunikacja jed.gosp. - 4 Sekcja K - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa jed.gosp. - Sekcja L - Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Sekcja M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Sekcja N - Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca Sekcja O - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne jed.gosp jed.gosp. - jed.gosp. - jed.gosp

195 Sekcja P - Edukacja jed.gosp. - 6 Sekcja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna jed.gosp. - Sekcja R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją jed.gosp. - Sekcja S i T - Pozostała działalność usługowa oraz Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące jed.gosp. - usługi na własne potrzeby 8 Sekcja U - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - 0 Źródło: GUS Na terenie gminy Stary Dzików działa łącznie 155 prywatnych podmiotów gospodarczych, przy czym większość (51) działa w sektorze handlowo-usługowym, 28 w budownictwie, a na trzecim miejscu według działów PKD jest rolnictwo z łowiectwem i rybołówstwem (21 podmiotów). Na osób przypada 313 osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą (średnia dla powiatu to 424) oraz 381 podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON na mieszkańców (średnia dla powiatu to 541). W firmach innych niż mikroprzedsiębiortstwa zatrudnienie ma 223 osoby. Na terenie gminy, ze względu na specyfikę rolniczą zarejestrowanych jest 970 gospodarstw rolnych. Statystycznie średnia wielkość gospodarstwa rolnego w gminie to 7,8 ha, jednak realna wielkość większości z nich nie przekracza 6 ha. Bezrobocie jest jednym z najdotkliwszych problemów społecznych gminy. Jego skalę potęguje dodatkowo uboga oferta pracy w miejscu zamieszkania oraz wysoki procent bezrobocia wśród ludzi młodych pomiędzy 18 a 34 rokiem życia. Jednym z głównych powodów bezrobocia w gminie jest dokonana na początku lat dziewięćdziesiątych likwidacja PGR będącego uprzednio największym pracodawcą w gminie. RYNEK PRACY (STAN W DNIU 31 XII) Pracujący* ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Bezrobotni zarejestrowani ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ogółem % 8,9 7,9 kobiety % 9,9 8,4 mężczyźni % 8,1 7,5 Źródło: GUS

196 Pozostałe czynniki potencjału Dostępność komunikacyjna Gmina Stary Dzików, posiada średnio rozwinięty system połączeń komunikacyjnych. Wynika to z peryferyjnego położenia zarówno w skali województwa, jak i całego kraju. Na sieć komunikacyjną na obszarze gminy składa się ogółem 157,375 km dróg, w tym: o dróg wojewódzkich 1,5 km Sieniawa-Lubaczów. o dróg powiatowych - 39,39 km, o 117,075 km dróg gminnych. Przez teren gminy nie przebiega żadna droga krajowa ani linia kolejowa. Turystyka Teren gminy Stary Dzików charakteryzuje się zróżnicowanymi strefami krajobrazowymi, wynikającymi z ukształtowania powierzchni terenu i walorów przyrodniczych. O atrakcyjności turystycznej gminy decyduje przede wszystkim czyste, nieskażone środowisko naturalne, bogactwo lasów, czyste wody, ale również zabytki kultury, które określają charakter gminy Stary Dzików i przypominają o bogatej i różnorodnej historii tychże terenów. Do najciekawszych obiektów kulturowych na obszarze gminy, wpisanych do rejestru zabytków Województwa Podkarpackiego, należy zaliczyć późnobarokowy kościół katolicki z 1781r., ufundowany przez księcia Adama Czartoryskiego, cerkiew greko-katolicka pod wezwaniem św. Dymitra z 1904r. w stylu neobizantyjskim, dwór obronny z XIX w. przerobiony na browar, drewniana dzwonnica z 1890r. w Moszczanicy, drewniana cerkiew w Cewkowie, a także bożnica żydowska i wiele starych domów niegdyś z ozdobnymi gankami i rzeźbionymi okiennicami. W większości stan zabytków na terenie gminy wymaga dużych nakładów finansowych, których obecnie samorząd nie posiada, aby ratować dziedzictwo kulturowe. Atutem gminy Stary Dzików nie są jednak zabytki, lecz ekologia terenu, Czystość powietrza zawdzięczamy przede wszystkim wspaniałym, bujnym lasom otaczającym gminę Stary Dzików. Tutaj znajdują się źródła rzek: Wirowej i Przerwy. Można zaobserwować tu erozję wodną, której proces przebiegający przez tysiące lat dokonał udoskonaleń w rzeźbie terenu w pobliskich lasach. W dolinie potoku Przerwa istnieją użytki ekologiczne o powierzchni 30 ha. Dzięki tak wspaniałym warunkom naturalnym Dzikowszczyzna może poszczycić się bogatą, różnorodną, często chronioną florą i fauną. W lesie znajdują się łąki chronionych przebiśniegów, zawilców i barwinku, a także stanowiska czosnku niedźwiedziego i rosnącej na bagnach żurawiny. Lasy są bardzo bogate w grzyby. Gmina Stary Dzików to także doskonały punkt wyjścia do zwiedzania na większą skalę np. Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej, czy Południowo Roztoczański Park Krajobrazowy. Na terenie gminy nie ma miejsc noclegowych, które mogłyby przyjąć ewentualnych turystów, nie ma też ani jednego gospodarstwa agroturystycznego. Ciekawostką jest to, że na terenie Dzikowszczyzny można dokonać również ciekawych odkryć archeologicznych. Na przeoranych polach, można znaleźć mnóstwo większych i mniejszych odłamków dawnych glinianych naczyń z przed kilkuset laty. Gmina Stary Dzików ciągle się rozwija. Dzięki obecności wód solankowych być może możliwe będzie otwarcie uzdrowiska. Mimo bogactwa walorów środowiska przyrodniczego i zasobów kultury oraz sporego ruchu komunikacyjnego, brak jest dobrze wykształconej infrastruktury i informacji turystycznej. Niewątpliwym atutem gminy Stary Dzików są rozległe tereny łowieckie. 196

197 11.7 Gmina Wiązownica Informacje ogólne Gmina Wiązownica zlokalizowana jest we wschodniej części województwa podkarpackiego w powiecie jarosławskim, który niemal w całości położony jest we wschodniej części Kotliny Sandomierskiej. Tylko jego południowe krańce sięgają pasma pierwszych wzniesień Pogórza Karpackiego, w tej części zwanego Pogórzem Dynowskim, tworząc obszar o łagodnych wzniesieniach wysokości m. Powierzchnie powiatu wynosząca 1029 km 2, zamieszkuje według aktualnych danych 122,6 tys. mieszkańców. Gmina Wiązownica sąsiaduje z następującymi gminami: od południa z gmina Laszki i Jarosław (powiat jarosławski), od północy z gmina Stary Dzików (powiat lubaczowski) i Adamówka (powiat Przeworski), od wschodu z gmina Oleszyce (powiat lubaczowski), a od zachodu z gmina Sieniawa (powiat przeworski). Ryc. 56. Położenie gminy Wiązownica na tle powiatu Jarosławskiego. Źródło: Bank Danych Lokalnych Wiodąca role w gminie pełni miejscowość Wiązownica zamieszkana przez 1850 osób, która jest siedziba władz gminnych oraz instytucji użyteczności publicznej. Największa, bo licząca 3197 mieszkańców, jest sąsiadująca z miastem Jarosław miejscowość Szówsko. W tych miejscowościach koncentruje sie wiec handel i usługi świadczone na rzecz mieszkańców całej gminy. Wiązownica jest gmina podmiejska o charakterze rolniczym (użytki rolne stanowią 35% powierzchni ogólnej gminy, leśnictwo 47% powierzchni ogólnej gminy, tereny pod turystykę 7% powierzchni, pozostała cześć powierzchni gminy stanowią drogi i zabudowania). Lokalizacja gminy w pobliżu miasta wpływa korzystnie na wzrost ilości podmiotów gospodarczych. Głównym filarem produkcji rolniczej jest sektor prywatny. Blisko 41% gospodarstw zalicza się do gospodarstw o wielkości od 1 do 5 ha. Jedynie około 5,5% przekracza powierzchnie 10 ha. Średnia wielkość gospodarstwa w gminie wynosi 4,34 ha. Atrakcyjne położenie gminy Wiązownica, walory przyrodnicze, szereg atrakcji turystycznych i kulturalnych powodują wzrost znaczenia lokalnej turystyki i agroturystyki. Ich rozwój może w przyszłości pełnić istotna role w procesie rozwoju ekonomicznego regionu. Za największą atrakcje turystyczna gminy uważa sie miejscowość 197

198 letniskowa Radawe położoną w lasach nad zalewem i rzeka Lubaczówka. Miejscowość słynie z walorów wypoczynkowo turystycznych, a także klimatyczno zdrowotnych. Ryc. 57. Podstawowe dane dotyczące Gminy Wiązownica za 2010 rok. Źródło: Bank Danych Lokalnych Przez obszar gminy przebiegają trzy drogi krajowe: Jarosław Sieniawa, Jarosław Bełżec, Sieniawa Oleszyce. Obszar gminy leży w trójkącie dróg wojewódzkich, którego wierzchołkami sa miasta Jarosław, Sieniawa i Lubaczów. Gmina podzielona jest na 12 sołectw zajmujących obszar 244 km2. Jest największą pod względem powierzchni gmina powiatu jarosławskiego, zajmuje około 1/5 całego obszaru powiatu. Pod względem ilości mieszkańców zajmuje trzecie miejsce w powiecie po mieście Jarosławiu i Radymnie. Gmine zamieszkuje łącznie mieszkańców gdzie średnia gęstość zaludnienia gminy wynosi 47 osób/km Dochody i wydatki samorządu gminy W opracowaniu dotyczącym gminy Wiązownica p.t. Finansowanie inwestycji infrastrukturalnych przy pomocy funduszy Unii Europejskiej na przykładzie Gminy Wiązownica zaprezentowano informacje o poziomie dochodów gminy. Według autora opracowania największym dochodem gminy są subwencje z budżetu państwa (oświatowa, wyrównawcza i równoważącą) stanowiące około 35 % dochodów. Znacząca pozycja dochodowa sa dotacje celowe na pomoc społeczna wynoszące ok. 25 % dochodów, podatki od osób fizycznych i prawnych stanowią około 20 % dochodów. Dochody z gospodarki nieruchomościami wynoszą około 5 % ich całkowitej wielkości. Pozostałe dochody związane z realizacja zadań z zakresu administracji rządowej, pomoc materialna dla uczniów, gospodarki leśnej, ochrony środowiska itp. stanowią ok. 15 % dochodów. Największymi wydatkami gminy są wydatki na oświatę i wychowanie stanowiące około 45 % ich 198

199 wielkości. Wydatki na pomoc społeczna wynoszą ok. 25 % wielkości wydatków, a na administracje publiczna stanowią około 8 % wydatków gminy. Wydatkowane środki na gospodarkę komunalna i ochronę środowiska stanowią około 5 % ich wielkości. Pozostałe wydatki związane miedzy innymi z realizacja zadań z gospodarki nieruchomościami, zaopatrzenia w wodę, transportu, ochrony środowiska, bezpieczeństwa publicznego, kultury itp. stanowią ok. 17 % wydatków. Poniżej przedstawiono dochody i wydatki samorządu gminy w zestawieniu porównawczym za rok 2005 oraz za rok Kreski oznaczają brak przychodu/wydatku lub brak danych, 0 oznacza nie występowanie danej kategorii w gminie. DOCHODY I WYDATKI BUDŻETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO* Dochody budżetu gminy dochody ogółem zł , ,44 dochody własne zł , ,61 dotacje ogółem (celowe + dotacje paragrafy 200, ,83 zł 620) subwencje ogólne zł , ,00 subwencje na zadania oświatowe zł ,00 środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej zł - - środki z Unii Europejskiej na finansowanie - 0 zł programów i projektów unijnych dochody ogółem na 1 mieszkańca zł 1715, ,87 dochody własne na 1 mieszkańca zł 434,09 772,53 Dochody gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,93 leśnictwo zł ,73 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię ,15 zł elektryczną, gaz i wodę handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,00 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,80 działalność usługowa zł - 274,79 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,97 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, ,00 zł kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa obrona narodowa zł ,00 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona ,67 zł przeciwpożarowa 199

200 wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i ,04 od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł obsługa długu publicznego zł - 0 różne rozliczenia zł ,76 oświata i wychowanie zł ,93 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł - 0 pomoc społeczna zł ,61 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,08 gospodarka komunalna i ochrona środowiska zł ,08 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł - 0 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i - 0 zł obiekty chronionej przyrody kultura fizyczna i sport zł - - Wydatki z budżetu gminy wydatki ogółem zł , ,02 wydatki majątkowe ogółem zł , ,05 wydatki majątkowe inwestycyjne zł , ,05 wydatki bieżące ogółem zł ,97 wydatki bieżące na wynagrodzenia zł ,86 wydatki ogółem na 1 mieszkańca zł 1670, ,72 Wydatki gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,68 leśnictwo zł ,11 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię ,08 zł elektryczną, gaz i wodę handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,19 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,73 działalność usługowa zł ,94 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,40 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, ,00 zł kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa 200

201 obrona narodowa zł ,00 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona ,68 zł przeciwpożarowa wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i ,46 od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł obsługa długu publicznego zł ,62 różne rozliczenia zł - 0 oświata i wychowanie zł ,34 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,11 pomoc społeczna zł ,57 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,08 gospodarka komunalna i ochrona środowiska zł ,00 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,00 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i - 0 zł obiekty chronionej przyrody kultura fizyczna i sport zł - - Źródło: GUS Ryc. 58. Podsumowanie dochodów i wydatków gminy w 2010 roku. Źródło: Bank Danych Lokalnych Gospodarka Rozwój przedsiębiorczości i tworzenie zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw na obszarach wiejskich oraz tworzenie nowych ośrodków rozwoju gospodarczego wspomaga proces przemian terenów wiejskich i rolnictwa. Czynnikiem mającym decydujący wpływ na rozwój przedsiębiorczości jest przede wszystkim ilość, rodzaj i sytuacja finansowa istniejących podmiotów gospodarczych. Wiązownica jest gmina podmiejska o charakterze rolniczym. Położenie gminy w pobliżu miasta wpływa na ilość jednostek gospodarczych. W ewidencji działalności gospodarczej 201

202 gminy według stanu na r. zarejestrowanych było ogółem 409 podmiotów gospodarczych, w znaczącej większości sa to prywatne zakłady, zatrudniające do dwóch osób. Wyjątek stanowią jednostki państwowe: szkoły, urzędy pocztowe oraz przychodnie i Bank Spółdzielczy. Wśród podmiotów gospodarczych działających na terenie gminy większość stanowią jednostki prowadzące działalność usługowa (57,9%), handlowa 35,2% i różna 6,8% GOSPODARKA Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON (stan w dniu 31 XII) ogółem jed.gosp sektor publiczny jed.gosp sektor prywatny jed.gosp Jednostki wpisane do rejestru REGON wg PKD 2004 Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. 0 - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. 0 - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię 2 - jed.gosp. elektryczną, gaz i wodę Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego jed.gosp. i domowego Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i łączność jed.gosp Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi jed.gosp. związane z prowadzeniem działalności gospodarczej Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne jed.gosp. 3 - Sekcja M - Edukacja jed.gosp Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, społeczna i 36 - jed.gosp. indywidualna, pozostała Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające 0 - jed.gosp. pracowników Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. 0 - Jednostki wpisane do rejestru REGON wg sekcji PKD 2007 Sekcja A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo jed.gosp Sekcja B - Górnictwo i wydobywanie jed.gosp. - 3 Sekcja C - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp

203 Sekcja D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych Sekcja E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją jed.gosp. jed.gosp Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów jed.gosp. samochodowych, włączając motocykle Sekcja H - Transport i gospodarka magazynowa jed.gosp Sekcja I - Działalność związana z zakwaterowaniem i - 16 jed.gosp. usługami gastronomicznymi Sekcja J - Informacja i komunikacja jed.gosp. - 5 Sekcja K - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa jed.gosp Sekcja L - Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Sekcja M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Sekcja N - Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca Sekcja O - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp Sekcja P - Edukacja jed.gosp Sekcja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna jed.gosp Sekcja R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją Sekcja S i T - Pozostała działalność usługowa oraz Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby jed.gosp. jed.gosp Sekcja U - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - 0 Źródło: GUS Przedsiębiorczość na terenie gminy Wiązownica rozwija sie w sposób umiarkowany. Wiele osób podejmuje próby prowadzenia działalności gospodarczej, niestety trudne warunki ekonomiczne - wysoka konkurencja, brak rynków zbytu, wysokie koszty kredytów oraz brak fachowego doradztwa często zmuszają je do rezygnacji. W gminie brak jest podmiotów gospodarczych z udziałem kapitału zagranicznego. Dość duża odległość od głównych aglomeracji województwa nie sprzyja inwestycjom dużych przedsiębiorstw o charakterze zagranicznym i ogólnokrajowym. Przyszłych inwestorów może przyciągnąć duża liczba potencjalnych terenów pod inwestycje i niższe koszty prowadzenia działalności. Na terenie gminy, która charakteryzuje się możliwością obsługi ruchu 203

204 turystycznego jest mała liczba podmiotów gospodarczych związanych z działalnością w usługach hotelowych, agroturystyczne oraz gastronomii. Rozwojowi działalności gospodarczej na terenie gminy i przyciągnięciu zwłaszcza dużych podmiotów gospodarczych, może sprzyjać: 1. Oddawanie pod inwestycje nowych terenów użytkowanych dotychczas rolniczo, zwłaszcza pasów gruntu wzdłuż szlaków komunikacyjnych w gminie, 2. Polityka podatkowa władz gminy, 3. Możliwość zakupu bądź wynajmu obiektów z przeznaczeniem pod działalność gospodarcza. Duże znaczenie dla rynku pracy w gminie Wiązownica ma zarówno sektor usług rynkowych (handel hurtowy i detaliczny, obsługa nieruchomości, nauka, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, transport, pośrednictwo finansowe, pozostała działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna) 31,3 % jak i nierynkowych (administracja, edukacja, ochrona zdrowia i opieka społeczna) 31,3, na koniec roku 2005 zatrudnionych w nich było po 230 osób. Istotne dla rynku pracy w gminie Lubaczów sa również sektory przemysłu i budownictwa - 29%, oraz rolnictwa, łowiectwa, leśnictwa i rybactwa 8,4%. RYNEK PRACY (STAN W DNIU 31 XII) Pracujący* ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Bezrobotni zarejestrowani ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ogółem % 14,4 12,3 kobiety % 14,6 13,3 mężczyźni % 14,2 11,4 Źródło: GUS Zasoby pracy w gminie nie są wystarczająco wykorzystane o czym świadczą zarówno zarejestrowani bezrobotni jak też bezrobocie utajone wśród nadmiaru pracujących w rolnictwie. Gmina Wiązownica zajmuje trzecia pozycje pod względem zarejestrowanych bezrobotnych spośród gmin wiejskich Pozostałe czynniki potencjału Dostępność komunikacyjna Gminę Wiązownica pokrywa siec dróg powiatowych, gminnych i wewnętrznych. Drogi powiatowe maja długość 45,807 km, zaś gminne 111,306 km. Maja one przede wszystkim znaczenie lokalne; gminne pozwalają skomunikować różne obszary rejonu i uzupełniają drogi powiatowe, wewnętrzne stanowią dojazdy do gruntów leśnych i obiektów użytkowych. Dobrze rozwinięta siec dróg na obszarze gminy oraz istniejące połączenia komunikacyjne umożliwiają kontakty z okolicznymi większymi miejscowościami Radymnem i Przeworskiem oraz ze stolica województwa - Rzeszowem. Mimo, il siec dróg jest dobrze rozwiniętą, jednak pod względem jakości technicznej nie należą one do najlepszych. Nawierzchnie większości istniejących dróg nie sa w najlepszym 204

205 stanie technicznym i wymagają sporych nakładów na ich poprawę i bieżące utrzymanie. Ponad 69 km dróg gminnych posiada nawierzchnie gruntowa, stanowią one 62 % w całości dróg gminnych. Teren gminy Wiązownica nałożony jest na trójkąt dróg, którego wierzchołkami sa miasta Jarosław Sieniawa Lubaczów. W/w drogi to: nr 870 Jarosław Wiązownica Sieniawa, nr 865 Jarosław Oleszyce Cieszanów Bełżec, nr 867 Sieniawa Wola Mołodycka Oleszyce. Ponadto drogi te zapewniają gminie połączenia krajowe i międzynarodowe poprzez poniższe węzły drogowe: W Lubaczowie: drogę wojewódzka nr 865 do Zamościa, W Jarosławiu: drogę krajowa nr 4 Zgorzelec Medyka, drogę krajowa nr 871 do przejścia granicznego w Korczowej na granicy państwa z Ukraina, drogę krajowa nr 98 do Nowego Sącza, drogę wojewódzka nr do Ustrzyk Dolnych, drogę wojewódzka nr 884 do Krosna, W Sieniawie: drogę wojewódzka nr 835 do Lublina i Warszawy, drogę wojewódzka nr 862 do Sandomierza. Przez teren gminy przebiega również ponad 45 km dróg powiatowych. Turystyka W ostatnich latach odnotowano wzrost znaczenia lokalnej turystyki i agroturystyki w gminie Wiązownica. Fakt ten wiąże sie m.in. z walorami przyrodniczymi gminy Wiązownica oraz licznymi atrakcjami turystycznymi. Charakterystyczne walory przyrodnicze to: czyste powietrze, ukształtowanie terenu, duże obszary lasów oraz zbiornik wodny w Radawie. Cześć obszaru gminy Wiązownica wchodzi w skład Sieniawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, obejmuje on tereny położone w środkowo zachodniej części byłego województwa przemyskiego. Południowa granica obszaru przebiega granicami wsi Wólka Zapałowska, Surmaczówka i Radawa. Sieniawski Obszar Chronionego Krajobrazu w 48% zajmują lasy, zwłaszcza mieszane oraz bory, przy czym znaczna jego cześć stanowi duży kompleks tzw. Lasów Sieniawskich, stanowiących cześć dawnej Puszczy Solskiej. W dolinach rzek San i Lubaczówka zachowały się fragmenty lasów łęgowych. Największa atrakcja turystyczna gminy Wiązownica jest miejscowość letniskowa Radawa położona w pięknych lasach nad zalewem wodnym i rzeka Lubaczówka. Miejscowość ta poza walorami wypoczynkowo turystycznymi ma, znane już od czasów międzywojennych, walory klimatycznozdrowotne. Z racji tego, Le klimat Radawy jest unikalny, leczy się tu otyłość, wysokie ciśnienie, choroby serca, nerwice, tarczyce i inne. Na obszarze Radawy wybudowano indywidualne domki letniskowe oraz kilka dużych obiektów pełno sezonowych. W tym czasie powstał na rzece Lubaczówce zalew wraz z ośrodkiem sportowym. Na rzece Lubaczówka istnieje również mała elektrownia wodna. Obecnie Radawa dysponuje baza turystyczna Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Jarosławiu, ośrodkiem wczasowo-rehabilitacyjny należącym do Stowarzyszenia Ojca Pio w Jarosławiu oraz prywatnymi ośrodkami wypoczynkowymi. Na terenie miejscowości usytuowany jest także prywatny ośrodek jeździecko-hodowlany. Dodatkowa atrakcja Radawy jest organizowany corocznie, odbywający się w czerwcu, zjazd zabytkowych motocykli przyciągający wielu uczestników i pasjonatów. Wiązownica powstała prawdopodobnie w XIV wieku. Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi 1448 roku. Pod koniec XIX wieku Wiązownica zaczęła się szybko 205

206 rozwijać. W początkach XX wieku stała się dużym ośrodkiem koszykarstwa, które upadło w latach powojennych. Wiele zabytków znajdujących sie na terenie wsi Wiązownica uległo całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu w wyniku działań wojennych i powojennych. Obecnie na obszarze wsi zachowały się ślady wałów (prawdopodobnie grodziska). W czasie badan archeologicznych znaleziono tu również szczątki ceramiki łużyckiej i wczesnośredniowiecznej. Dzieje ziem wchodzących obecnie w skład gminy związane są z bogata historia rodu Sieniawskich i Czartoryskich. Do najciekawszych zabytków gminy Wiązownica, wpisanych do rejestru możemy zaliczyć: _ zespół cerkwi greko-katolickiej Par. p.w. Sw. Michała Archanioła w Ryszkowej Woli, cerkiew, murowana , dzwonnica murowana 1896, _ cerkiew greko-katolicka Par. p.w. Sw. Kosmy i Damiana w Zapałowie, ob. Prawosławna, murowana, , _ cmentarz rzymsko-katolicki przy Kościele Parafialnym w Radawie, nagrobki z XIX wieku, _ cmentarz z I wojny światowej w Radawie, grobowce ziemne z ceramicznymi tabliczkami, _ cmentarz z I wojny światowej w Ryszkowej Woli, groby ziemne, przy głównej alei ceglany obelisk, _ cmentarz z I wojny światowej w Zapałowie, groby ziemne, _ cmentarz z I wojny światowej w Manasterzu, groby ziemne, w miejscu przecięcia alei kopiec ziemny. Ponadto na terenie Gminy znajduje sie wiele innych ciekawych obiektów, które nie sa wpisane do rejestru zabytków. TURYSTYKA Wybrane turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania ogółem obiekty ob. 2 2 miejsca noclegowe msc korzystający z noclegów osoba udzielone noclegi hotele obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi motele obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi pensjonaty obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi Źródło: GUS 206

207 11.8 Gmina Jarosław Informacje ogólne Gmina Jarosław leży w północno-wschodniej części województwa podkarpackiego, przy głównej drodze Zgorzelec - Przemyśl oraz Jarosław - Lubaczów. Siedzibą gminy jest miasto Jarosław. Gmina jest też częścią powiatu jarosławskiego. W obrębie gminy znajdują się następujące sołectwa: Koniaczów, Makowisko, Surochów, Sobiecin, Zgoda, Munina, Tuczempy, Morawsko, Pełkinie, Kostków, Wólka Pełkińska, Wola Buchowska i Leżachów Osada. Gmina Jarosław graniczy z następującymi gminami: Laszki, Radymno, Chłopice, Pawłosiów, Przeworsk, Tryńcza, Sieniawa oraz Wiązownica. Według nowego podziału administracyjnego kraju, wprowadzonego 1 stycznia 1999 roku, gmina Jarosław należy do Powiatu Jarosławskiego - jednego z 20 powiatów Województwa Podkarpackiego. W dawnym podziale administracyjnym, gmina Jarosław należała do województwa przemyskiego. Ryc. 59. Położenie gminy Jarosław na tle powiatu Jarosławskiego. Źródło: Bank Danych Lokalnych Gmina Jarosław jest gminą podmiejską o charakterze rolniczym, związaną funkcjonalnie z miastem Jarosław. Leży w północno-wschodniej części województwa podkarpackiego, przy głównej drodze Zgorzelec - Przemyśl oraz Jarosław - Lubaczów. Siedzibą gminy jest miasto Jarosław. Gmina jest też częścią powiatu jarosławskiego. Jej 13 sołectw otacza miasto z trzech stron: południowej - Tuczempy, Munina, Morawsko, wschodniej - Makowisko, Koniaczów, Surochów, Subiecin, Zgoda oraz północnej - Pełkinie, Wólka Pełkińska, Kostków, Wola Buchowska, Leżachów Osada. Część miejscowości wchodzących w skład gminy położona jest na rzeką San. Gmina Jarosław graniczy z następującymi gminami: Laszki, Radymno, Chłopice, Pawłosiów, Przeworsk, Tryńcza, Sieniawa oraz Wiązownica. Przez teren gminy przebiega trasa międzynarodowa E40 Medyka-Zgorzelec i dwie drogi krajowe: Jarosław - Nisko oraz Jarosław - Lubaczów. Gmina posiada 46 km dróg własnych, z czego 27 km powierzchni utwardzonej. 207

208 Ryc. 60. Podstawowe dane dotyczące Gminy Jarosław za 2010 rok. Źródło: Bank Danych Lokalnych Dochody i wydatki samorządu gminy Wydatki gminy Jarosław związane są z realizacją zadań, do których należą zgodnie z art. 6 ustawy o samorządzie gminnym wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów oraz z realizacją zadań, do których należą zgodnie z art. 7 ustawy o samorządzie gminnym zadania własne zaspakajające zbiorowe potrzeby wspólnoty. Ustawy mogą nakładać na gminę obowiązek wykonywania zadań zleconych z zakresu administracji rządowej, a także z zakresu organizacji przygotowań i przeprowadzenia wyborów powszechnych oraz referendów. Zadania z zakresu administracji rządowej gmina może wykonywać również na podstawie porozumienia z organami tej administracji. Gmina na wykonanie tych zadań otrzymuje środki finansowe. Prognoza wydatków na lata zakłada wzrost prawie wszystkich wydatków osobowych i rzeczowych zgodnie ze wskaźnikiem inflacji. DOCHODY I WYDATKI BUDŻETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO* Dochody budżetu gminy dochody ogółem zł , ,58 dochody własne zł , ,48 dotacje ogółem (celowe + dotacje paragrafy 200, ,10 zł 620) subwencje ogólne zł , ,00 subwencje na zadania oświatowe zł ,00 środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej zł - - środki z Unii Europejskiej na finansowanie - 0 zł programów i projektów unijnych dochody ogółem na 1 mieszkańca zł 1524, ,93 dochody własne na 1 mieszkańca zł 464,71 766,89 208

209 Dochody gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,79 leśnictwo zł ,34 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię - 0 zł elektryczną, gaz i wodę handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,00 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,61 działalność usługowa zł ,00 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,92 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, ,06 zł kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona - 0 zł przeciwpożarowa wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i ,24 od innych jednostek nieposiadających zł osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem obsługa długu publicznego zł - 0 różne rozliczenia zł ,96 oświata i wychowanie zł ,01 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł - 162,75 pomoc społeczna zł ,73 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,29 gospodarka komunalna i ochrona środowiska zł ,88 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł - 0 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i - 0 zł obiekty chronionej przyrody kultura fizyczna i sport zł - - Wydatki z budżetu gminy wydatki ogółem zł , ,24 wydatki majątkowe ogółem zł , ,05 209

210 wydatki majątkowe inwestycyjne zł , ,05 wydatki bieżące ogółem zł ,19 wydatki bieżące na wynagrodzenia zł ,01 wydatki ogółem na 1 mieszkańca zł 1440, ,99 Wydatki gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,34 leśnictwo zł ,43 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię ,50 zł elektryczną, gaz i wodę handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,40 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,67 działalność usługowa zł ,99 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,82 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, ,06 zł kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona ,69 zł przeciwpożarowa wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i ,78 od innych jednostek nieposiadających zł osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem obsługa długu publicznego zł ,79 różne rozliczenia zł - 0 oświata i wychowanie zł ,00 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,36 pomoc społeczna zł ,51 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,51 gospodarka komunalna i ochrona środowiska zł ,25 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,00 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i - 0 zł obiekty chronionej przyrody 210

211 kultura fizyczna i sport zł - - Źródło: GUS Ryc. 61. Podsumowanie dochodów i wydatków gminy w 2010 roku. Źródło: Bank Danych Lokalnych Gospodarka Jak wynika z informacji przedstawionych poniżej, według wybranych sekcji PKD, przeważającym rodzajem działalności gospodarczej prowadzonej na terenie omawianej gminy w roku 2011 był handel i naprawy (201 podmiotów gospodarczych), a następnie budownictwo (129), transport, gospodarka magazynowa i łączność. Najmniej osób zatrudnionych było w przemyśle i przy obsłudze nieruchomości oraz w sektorze edukacji. GOSPODARKA Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON (stan w dniu 31 XII) ogółem jed.gosp sektor publiczny jed.gosp sektor prywatny jed.gosp Jednostki wpisane do rejestru REGON wg PKD 2004 Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp. 5 - Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. 0 - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. 1 - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię 2 - jed.gosp. elektryczną, gaz i wodę Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego jed.gosp. i domowego Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i łączność jed.gosp

212 Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi jed.gosp. związane z prowadzeniem działalności gospodarczej Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne jed.gosp. 0 - Sekcja M - Edukacja jed.gosp Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, społeczna i 36 - jed.gosp. indywidualna, pozostała Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające 0 - jed.gosp. pracowników Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. 0 - Jednostki wpisane do rejestru REGON wg sekcji PKD 2007 Sekcja A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo jed.gosp. - 9 Sekcja B - Górnictwo i wydobywanie jed.gosp. - 4 Sekcja C - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię - 1 elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do jed.gosp. układów klimatyzacyjnych - 8 Sekcja E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i jed.gosp. odpadami oraz działalność związana z rekultywacją Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów jed.gosp. samochodowych, włączając motocykle Sekcja H - Transport i gospodarka magazynowa jed.gosp Sekcja I - Działalność związana z zakwaterowaniem i - 7 jed.gosp. usługami gastronomicznymi Sekcja J - Informacja i komunikacja jed.gosp. - 7 Sekcja K - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa jed.gosp Sekcja L - Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Sekcja M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Sekcja N - Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca Sekcja O - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp

213 Sekcja P - Edukacja jed.gosp Sekcja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna jed.gosp Sekcja R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją Sekcja S i T - Pozostała działalność usługowa oraz Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby jed.gosp. jed.gosp Sekcja U - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - 0 Źródło: GUS Większe podmioty gospodarcze na terenie Gminy Jarosław: Tu BIS Mariusz Krzemień, Tuczempy 11 B EUROPA Sp. z o.o., Józef Tolak Gdynia ul. Hutnicza 45, Tuczempy 11 A EUROSERVICE Sp.z o.o., Zbigniew Podhajski Surochów 160 A DELIN Sp. z o.o. Inglot Munina 156 A Spółdzielnia Produkcyjna, Surochów Długoń Józef Przedsiębiorstwo Wielobranżowe St. Habuda, Surochów 182 Zakład Usług Technicznych Jerzy Kunzek, Pełkinie 566 Zajazd DUKAT, Koniaczów Monika Magda Zajazd POLONEZ Zenon Niemczycki, Tuczempy 422 Zajazd u RAFAŁA Rafał Różycki, Koniaczów 33 A Hotel Mak Makowisko Marek Trojniak, Makowisko Młyn Gospodarczy Pełkinie Mieczysław Kurpiel, Stalowa-Wola ul. Żwirki Wigury 16/35 Usługi geodezyjno-kartograficzne Jerzy Frankiewicz, Munina 332 Przedsiębiorstwo Wielobranżowe BUDREMAL Józef i Tadeusz KOBYŁKO, Morawsko 78 Zakł.Usł.Bud.-Rem. Zdzisław Kornaga KOREX II, Munina 350 Sprzedaż Części Rolniczych Jacek Jackowski, Tuczempy 375 Zakład FORD, Munina 298 Anna i Jerzy PUZIO Bezrobocie w gminie sięga 12,7 % (średnia dla powiatu to 12,2 %). Wiąże się to z niskim poziomem wykształcenia i brakiem możliwości podniesienia/uzyskania kwalifikacji zawodowych. RYNEK PRACY (STAN W DNIU 31 XII) Pracujący* ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Bezrobotni zarejestrowani ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ogółem % 13,1 12,7 kobiety % 13,0 13,2 213

214 mężczyźni % 13,1 12,2 Źródło: GUS Pozostałe czynniki potencjału Dostępność komunikacyjna Sieć drogową na terenie gminy Jarosław tworzą ogólnodostępne drogi publiczne, które w nowym układzie administracyjnym kraju, ze względu na pełnione funkcje, podzielono na następujące kategorie: międzynarodowe, krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne. Całkowita długość sieci drogowej na terenie gminy Jarosław wynosi 111,329 km, w tym drogi krajowe 14,493 km, drogi wojewódzkie 8,013 km, drogi powiatowe 42,573 km i drogi gminne o długości 46,25 km. Przez obszar gminy przebiegają kanały transportowe, komunikacyjne i infrastrukturalne o znaczeniu międzynarodowym, krajowym i regionalnym. Głównym szlakiem komunikacyjnym na terenie gminy Jarosław są drogi krajowe: Nr 4 o przebiegu: Granica państwa-jędrzychowice-wrocław-gliwice-katowice-kraków- Tarnów-Rezszów-Jarosław-Radymno-Korczowa-Gr. Długość drogi na obszarze gminy wynosi: 4,570 km. Nr 77 Lipnik-Sandomierz- Trześń-Stalowa Wola-Leżajsk- Tryńcza-Jarosław-Radymno- Przemyśl. Na terenie gminy jej długość wynosi 9,923 km. Droga ta łączy centralna Polskę i autostradę A-1, ziemię świętokrzyską z Podkarpaciem i Ukrainą, przez przejście graniczne w Medyce. Łączna długość dróg krajowych na terenie gminy wynosi: 14,493. Ważną funkcję komunikacyjną pełnią również na terenie gminy Jarosław drogi wojewódzkie: Nr 865 relacji Jarosław-Bełżec. (odcinek m. Jarosław, Odc. Koniaczów-Olchowa). Droga klasy G, biegnie z Jarosławia przez Lubaczów do Bełżca (węzeł na drodze krajowej nr 17 z Lublina do Lwowa). Na terenie gminy Jarosław długość drogi wynosi 10,5km. Nr 880 Jarosław- Pruchnik (odc. m.jarosław). Droga ta biegnie z Jarosławia do Pruchnika, na terenie gminy Jarosław długość jej wynosi 2,1 km. Ważną funkcję komunikacyjną na terenie omawianej gminy pełnią również drogi powiatowe. Łączna długość dróg powiatowych na terenie gminy wynosi: 42,573 km i całkowita długość tej kategorii to drogi o nawierzchni ulepszonej. Ponadto na terenie gminy Jarosław istnieje 46,25 km dróg gminnych i lokalnych wiejskich o nawierzchni ulepszonej. Stan techniczny dróg jest w zależności od odcinka średni i zły, ponieważ drogi są skoleinowane, zdeformowane w profilu podłużnym i poprzecznym, lokalnie występują liczne spękania podłużne i poprzeczne nawierzchni oraz występują przełomy. Drogi na terenie gminy nie odpowiadają normatywom technicznym, nie spełniają wymagań konstrukcji i nawierzchni pod ruch ciężki. Zdaniem zarządców dróg największym problemem jest brak odpowiedniej nośności i nieodpowiednie parametry dróg. Drogi na terenie gminy Jarosław wymagają remontów w zakresie wymiany i uzupełnienia nawierzchni, poszerzenia pasa jezdni, budowy chodników na terenach zabudowanych. System sieci kolejowej magistrala kolejowa E 30 wchodząca w skład międzynarodowego korytarza transportowego III, o przebiegu równoległym do drogi krajowej nr 4, linia kolejowa Munina- Bełżec, o znaczeniu ponadlokalnym łącząca ziemię lubaczowską z centrum Podkarpacia. Turystyka Dominacja rolnictwa i podmiejski charakter łączą się z walorami turystycznymi gminy. Miejscowości 214

215 kuszą walorami krajobrazowymi, ale przede wszystkim ciekawą przeszłością i związanymi z nią zabytkami. Do najcenniejszych należy Zespół Pałacowo - Parkowy w Pełkiniach - dawniej rezydencja Czartoryskich. Powstały w latach pałac, wielokrotnie przebudowywany, ze swoimi wieżyczkami, ganeczkami i tarasami utrzymany jest w stylu eklektycznym. Gmina dysponuje boiskami sportowymi oraz stadionem sportowym w Tuczempach. W trakcie realizacji i adaptacji jest Ośrodek Rekreacyjno-Turystyczny Żwirownia w Surochowie. We wsi Morawsko znajduje się Szkółka Jazdy Konnej. Przy trasie Jarosław-Hrebenne w miejscowości Makowisko znajduje się hotel. Hotele znajdują się również w miejscowościach: Koniaczów i Tuczempy. TURYSTYKA Wybrane turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania ogółem obiekty ob. 2 2 miejsca noclegowe msc korzystający z noclegów osoba udzielone noclegi hotele obiekty ob. 1 2 miejsca noclegowe msc korzystający z noclegów osoba udzielone noclegi motele obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi pensjonaty obiekty ob. 0 0 miejsca noclegowe msc 0 0 korzystający z noclegów osoba 0 0 udzielone noclegi Źródło: GUS 11.9 Gmina Laszki Informacje ogólne Gmina Laszki zajmuje wschodnia cześć Kotliny Sandomierskiej, w obrębie doliny dolnego Sanu i Płaskowyżu Tarnogrodzkiego z wchodzącymi w ich skład dolina rzeki Szkło i Garbem Jaworowskim. Obszar gminy Laszki ma kształt podłużny, w kierunku wschód-zachód, rzeźba terenu jest słabo zróżnicowana z przewaga terenów równinnych i niewielka ilością terenów lekko pofałdowanych (max. wysokość 229,6 m n.p.m. minimalna 178,1 m n.p.m.). Gmina le y w dorzeczu rzeki Szkło, która jest prawym dopływem rzeki San. Prawobrzeżnym dopływem rzeki San 215

216 przepływającym przez Gminę jest Motwica z dopływem Czerepan, zaś prawobrzeżnym dopływem rzeki Szkło są Potoki Grodzisko i Laszkowski. Średnia temperatura w gminie wynosi 8,1 C, opady 636,5 mm. Gmina Laszki jest jedna ze 160 gmin województwa podkarpackiego, poło ona we wschodniej jego części. Jest to gmina wiejska, jedna z 9 gmin powiatu jarosławskiego. Sąsiaduje bezpośrednio z gminami Radymno, Jarosław, Wiązownica, Oleszyce, Wielkie Oczy, Radymno miasto. Ryc. 62. Położenie gminy Laszki na tle powiatu Jarosławskiego. Źródło: Bank Danych Lokalnych Gmina obejmuje swym zasięgiem powierzchnię ha i liczy 7222 mieszkańców. Należy do grupy gmin o profilu rolniczym. Administracyjnie podzielona jest na 12 wsi sołeckich. Centrum gminy stanowi wieś Laszki, gdzie swoja siedzibę maja władze administracyjne. Gmina położona jest 18 km od miasta powiatowego Jarosław i 70 km od miasta wojewódzkiego Rzeszów. Blisko jest także granica wschodnia, do przejścia granicznego z Ukraina/Korczowa/ gminę dzieli 14 km. Gmina Laszki jest jedna z 12 gmin powiatu jarosławskiego. Zajmuje obszar ha, co stanowi 13,4 % powierzchni ogólnej powiatu. Zamieszkuje w niej 5,7% ludności powiatu, czyli 7079 osób, w tym 3562 mężczyzn i 3517 kobiet. Gmina Laszki jest gmina podmiejska o charakterze rolniczym. Bezpośrednie związki funkcjonalne odnoszą sie do Jarosławia, który jest dla gminy centrum usługowo administracyjnym oraz miejscem pracy znacznej liczby mieszkańców.. 216

217 Ryc. 63. Podstawowe dane dotyczące Gminy Laszki za 2010 rok. Źródło: Bank Danych Lokalnych Dochody i wydatki samorządu gminy Budżet gminy Laszki wynosi ok. 18 mln zł. Biorąc pod uwagę liczbę mieszkańców wysokość dochodów należy określić jako średnią, jednak dość typową dla regionu. Na wysokość dochodów ma wpływ stosunkowo niewielka ilość podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na mieszkańców wynosi ona 386 przy średniej dla powiatu na poziomi 681. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowią 14 % dochodów gminy, a przychody z PIT 4 %. Niewielka ilość mieszkańców powoduje z kolei, że subwencje, które w dużej mierze zależą od liczby ludności nie są wysokie w liczbach bezwzględnych. Poniżej przedstawiono dochody i wydatki samorządu gminy w zestawieniu porównawczym za rok 2005 oraz za rok Kreski oznaczają brak przychodu/wydatku lub brak danych, 0 oznacza nie występowanie danej kategorii w gminie. DOCHODY I WYDATKI BUDŻETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO* Dochody budżetu gminy dochody ogółem zł , ,00 dochody własne zł , ,72 dotacje ogółem (celowe + dotacje paragrafy 200, ,28 zł 620) subwencje ogólne zł , ,00 subwencje na zadania oświatowe zł ,00 środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej zł

218 środki z Unii Europejskiej na finansowanie - 0 zł programów i projektów unijnych dochody ogółem na 1 mieszkańca zł 1740, ,53 dochody własne na 1 mieszkańca zł 310,66 557,43 Dochody gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,16 leśnictwo zł ,88 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię - 0 zł elektryczną, gaz i wodę handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł - 0 turystyka zł - 14,00 gospodarka mieszkaniowa zł ,38 działalność usługowa zł ,00 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,19 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, ,00 zł kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona ,00 zł przeciwpożarowa wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i ,31 od innych jednostek nieposiadających zł osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem obsługa długu publicznego zł - 0 różne rozliczenia zł ,24 oświata i wychowanie zł ,68 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł - 430,00 pomoc społeczna zł ,82 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,92 gospodarka komunalna i ochrona środowiska zł ,69 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł - 639,73 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i - 0 zł obiekty chronionej przyrody 218

219 kultura fizyczna i sport zł - - Wydatki z budżetu gminy wydatki ogółem zł , ,56 wydatki majątkowe ogółem zł , ,16 wydatki majątkowe inwestycyjne zł , ,16 wydatki bieżące ogółem zł ,40 wydatki bieżące na wynagrodzenia zł ,32 wydatki ogółem na 1 mieszkańca zł 1660, ,01 Wydatki gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,69 leśnictwo zł ,45 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię ,91 zł elektryczną, gaz i wodę handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,93 turystyka zł ,10 gospodarka mieszkaniowa zł ,30 działalność usługowa zł ,39 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,07 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, ,00 zł kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona ,63 zł przeciwpożarowa wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i ,53 od innych jednostek nieposiadających zł osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem obsługa długu publicznego zł ,74 różne rozliczenia zł ,00 oświata i wychowanie zł ,77 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,56 pomoc społeczna zł ,52 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,35 219

220 gospodarka komunalna i ochrona środowiska zł ,27 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,00 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i - 0 zł obiekty chronionej przyrody kultura fizyczna i sport zł - - Źródło: GUS Ryc. 64. Podsumowanie dochodów i wydatków gminy w 2010 roku. Źródło: Bank Danych Lokalnych Gospodarka Gmina ma charakter rolniczy i to ten sektor tu przeważa. Na terenie gminy Laszki zarejestrowanych jest 237 prywatnych podmiotów gospodarczych. Dominują podmioty w branży budowlanej (64), na drugim miejscu sektor handlowy (55 podmiotów), na trzecim jest kilka zbliżonych ilościowo sektorów gospodarki: przetwórstwo przemysłowe (23), rolnictwo z łowiectwem i rybołówstwem (21) działalność związana z rozrywką i rekreacją (20). Do najważniejszych podmiotów gospodarczych należą: 1. Zakład Produkcyjno-Handlowy POM Sp. z o. o. w Bobrówce 2. AGROMA Oddział Rzeszowski w Bobrówce 3. Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska" w Laszkach 4. Rolniczy Zespół Spółdzielczy w Charytanach 5. Rolniczy Zespół Spółdzielczy w Wietlinie - wsi 6. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Wietlin Trzeci (III) 7. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Wietlin Pierwszy 8. Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Laszkach 9. Zakład Remontowo-Budowlany i Montażowy Miekisz Stary 25 - J. Bawół 10. Zakład Elektro-Instalacyjny - Laszki 40 - Z. Głowacki 11. Zakład Instalacji Sanitarnych - Wietlin 40 SC - M. L. Żołyniak 12. Zakład Wydobywania, Uszlachetniania oraz Sprzedaży Kruszywa w Wysocku - S. Wojtowicz 13. Zakład Stolarski - wyrób trumien - T. Chrunik, Laszki 14. Zakład Stolarski - wyrób trumien - M. Halwa, Laszki 220

221 15. Zakład Stolarski - wyrób trumien - S. Sereda, Laszki. Kondycja wszystkich ww. zakładów jest słaba. Duża konkurencja, brak rynku zbytu, wysoka stopa procentowa kredytów, wysokie podatki i ubezpieczenia ZUS, wysokie ceny środków produkcji rolnej to jedne z wielu czynników, które wpływają na kondycje finansowa przedsiębiorstw i zakładów pracy. Pozostałe podmioty gospodarcze to niewielkie zakłady produkcyjne, usługowe i handlowe, w większości jednoosobowe lub spółki cywilne. Największą dynamikę rozwoju w gminie, podobnie jak w całym regionie, wykazuje sektor handlowy. Występująca na terenie gminy niewielka liczba prywatnych przedsiębiorstw przemysłowych wynika z braku kapitału potrzebnego do prowadzenia tego rodzaju działalności. Największym zakładem produkcyjno-handlowym na terenie gminy jest Ośrodek Maszyn w Bobrówce, zakład o profilu metalowym zatrudniający 80 pracowników. AGROMA Oddział Rzeszowski w Bobrówce świadczy usługi w zakresie zaopatrzenia w maszyny i sprzęt rolniczy oraz materiały do produkcji rolniczej i materiały budowlane. GOSPODARKA Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON (stan w dniu 31 XII) ogółem jed.gosp sektor publiczny jed.gosp sektor prywatny jed.gosp Jednostki wpisane do rejestru REGON wg PKD 2004 Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. 0 - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. 2 - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię 1 - jed.gosp. elektryczną, gaz i wodę Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów 64 - samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego jed.gosp. i domowego Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp. 4 - Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i łączność jed.gosp Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi jed.gosp. związane z prowadzeniem działalności gospodarczej Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne jed.gosp. 2 - Sekcja M - Edukacja jed.gosp. 6 - Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp. 3 - Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, społeczna i 17 - jed.gosp. indywidualna, pozostała 221

222 Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające 0 - jed.gosp. pracowników Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. 0 - Jednostki wpisane do rejestru REGON wg sekcji PKD 2007 Sekcja A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo jed.gosp Sekcja B - Górnictwo i wydobywanie jed.gosp. - 5 Sekcja C - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię - 0 elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do jed.gosp. układów klimatyzacyjnych - 2 Sekcja E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i jed.gosp. odpadami oraz działalność związana z rekultywacją Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów jed.gosp. samochodowych, włączając motocykle Sekcja H - Transport i gospodarka magazynowa jed.gosp. - 9 Sekcja I - Działalność związana z zakwaterowaniem i - 5 jed.gosp. usługami gastronomicznymi Sekcja J - Informacja i komunikacja jed.gosp. - 1 Sekcja K - Działalność finansowa i ubezpieczeniowa jed.gosp. - 2 Sekcja L - Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Sekcja M - Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Sekcja N - Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca Sekcja O - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp Sekcja P - Edukacja jed.gosp. - 8 Sekcja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna jed.gosp. - 3 Sekcja R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją Sekcja S i T - Pozostała działalność usługowa oraz Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby jed.gosp. jed.gosp Sekcja U - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - 0 Źródło: GUS 222

223 Struktura wykształcenia zatrudnionych nie jest korzystna. Pracujący mieszkańcy gminy to przede wszystkim osoby z wykształceniem podstawowym (52,3%) i zawodowym (20,6%). Pracownicy z wykształceniem średnim stanowią 11,6%, a z wykształceniem wyższym tylko 1,7% Znaczna cześć ludności gminy zajmuje sie rolnictwem, produkując _żywność głównie na zaspokojenie własnych potrzeb. Liczba pełnozatrudnionych w rolnictwie nie odzwierciedla jednak stanu faktycznego. Duża cześć mieszkańców gminy to tzw. dwuzawodowcy, pracujący zawodowo i równocześnie będący właścicielami gospodarstw rolnych. Blisko 80% ogółu rolników pracuje w średnich gospodarstwach, zawierających się w przedziałach wielkości 1-7 ha. Uproszczona ocena stanu zatrudnienia w rolnictwie, bezrobocia zarejestrowanego oraz szacunków rynku pracy wykazuje, że liczba chętnych do podjęcia pracy to około 1500 osób w gminie. Zakładając przyjęcie poziomu docelowego zatrudnienia na 100 ha UR - 15 osób, oznacza to konieczność stworzenia dodatkowo wokół miejsc zamieszkania 800 miejsc pracy RYNEK PRACY (STAN W DNIU 31 XII) Pracujący* ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Bezrobotni zarejestrowani ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ogółem % 17,8 14,3 kobiety % 18,2 15,2 mężczyźni % 17,5 13,6 źródło: GUS Pozostałe czynniki potencjału Drogi są istotnym elementem gminnej infrastruktury technicznej, szczególnie te krajowe są ważnym katalizatorem rozwoju. Niestety przez teren gminy Laszki nie przebiega _żadna droga krajowa. Wielka szansa jest projektowana wersja północna budowy autostrady A4, która zakłada przecięcie gminy Laszki z północy na południowy wschód. Według specjalistów budowa jednego kilometra autostrady daje prace 460 osobom. W tej liczbie nie są uwzględnieni pracownicy stacji paliw, parkingów, moteli, restauracji itp. Realizacja tej trasy w przyszłości może być wielka szansa rozwoju. Obecnie układ drogowy na obszarze gminy tworzą: drogi gminne - 42,2 km drogi powiatowe - 65,5 km drogi wiejskie - ok. 264 km drogi o nawierzchni ulepszonej -62,1 km - drogi o nawierzchni utwardzonej -16,6 km - drogi gruntowe km. Gęstość sieci drogowej o nawierzchni ulepszonej, służącej głównie rolnictwu, wynosi 45 km/100 km 2. Można szacować, że gęstość ta jest w regionie dostateczna, lecz wymaga rekonstrukcji odpowiedniej dla przeobrażeń strukturalnych wsi. Gmina charakteryzuje się względnie dobrym 223

224 dostępem do publicznej komunikacji pasażerskiej. W ramach sieci PKS obsługiwane sa wszystkie wsie sołeckie. Istnieją także poziome powiazania komunikacyjne miedzy poszczególnymi wsiami (choć nie bezpośrednie). Mała jest liczba połączeń z centrami regionu. Przez teren gminy przebiega linia kolejowa Munina - Bełżec (9700 m.b.) ze stacja PKP Bobrówka (zdolność przeładunkowa 600 t na dobę) i przystankami kolejowymi Korzenica i Zagrody. Turystyka Laszki sa jedna z gmin powiatu jarosławskiego, w której rozwijana jest agroturystyka. Podstawa dla niej są głównie zasoby leśne północno-wschodniej części gminy, cieki wodne i naturalna roślinność. Wszystko to stwarza szanse rozwoju tej formy działalności, która oprzeć można na bazie własnej gospodarstw oraz możliwych do utworzenia bazach sportowo turystycznych przy szkołach podstawowych, świetlicach wiejskich. Połączenie form technologii rolniczej przyjaznej dla środowiska naturalnego i krajobrazu wiejskiego z możliwością stworzenia wypoczynku dla ludzi z miast umożliwi rozwój ekonomiczny gospodarstw w tej części gminy. Są to tereny o najsłabszych glebach (kl. V, VI), które stanowią łącznie 1108 ha, tj. 8,11% powierzchni gminy Laszki. Istniejąca siec rzek oraz potoków stanowi istotne zaplecze dla tworzenia małej retencji z kierunkiem wykorzystania rekreacyjnego, hodowli ryb i poprawy warunków wodnych. Zainspirowanie wszystkich tych działań pozwoli na odtworzenie miejscowej kultury ludowej, obrządków i tradycji. Istotna role w tych działaniach winny odegrać placówki szkolne, wykorzystując istniejące na terenie gminy zabytki architektury, tj. pałac w Wysocku, obiekty sakralne oraz zabytki cmentarne. Na razie jednak baza turystyczna prawie nie istnieje, jedynie w Miękiszu Nowym znajduje się 5 sezonowych miejsc noclegowych Gmina Sieniawa Informacje ogólne Gmina Sieniawa położona jest w południowej części Kotliny Sandomierskiej, zwanej Nadsaniem, w dolinie Dolnego Sanu, w pobliżu ujścia do Sanu rzeki Lubaczówki i Wisłoka. Znajduje się w odległości 22 km na płn.- zach. od Jarosławia, 18 km na płn.- wsch. od Przeworska, 16 km na płd.- wsch. od Leżajska oraz 20 km na płd.- zach od Tarnogrodu. Gmina zajmuje powierzchnię ha. Granice administracyjne gminy obejmują jedno miasto i 9 sołectw, które zamieszkuje osób. Miasto Sieniawa leży w odległości dwóch kilometrów od prawego brzegu Sanu, na południowym wschodzie ciągną się rozległe połacie lasów sieniawskich. W kierunku północnym od miasta, teren jest falisty i pagórkowaty, pokryty resztkami wielkich niegdyś lasów Puszczy Sandomierskiej. Sieniawa i jej okolice leżą na obszarze rozległej doliny o łagodnych stokach z licznymi stawami i mokradłami, których pochodzenie wiąże się z przemieszczaniem koryta rzeki San, która często wylewała. Po uregulowaniu koryta, San stał się mniej groźny. Istotny wpływ na to miało niewątpliwie zbudowanie zapory wodnej w Solinie. 224

225 Ryc. 65. Położenie gminy Sieniawa na tle powiatu przeworskiego. Źródło: Bank Danych Lokalnych W granicach administracyjnych gminy znajduje się miasto Sieniawa i 9 sołectw. Miasto Sieniawa zajmuje powierzchnię 6,76 km², natomiast w rozbiciu na poszczególne sołectwa, powierzchnia gminy przedstawia się następująco: Czerce - 24,49 km² Czerwona Wola - 14,23 km² Dobra - 34,69 km² Dybków - 4,56 km² Leżachów - 9,93 km² Paluchy - 4,31 km² Pigany - 5,16 km² Rudka - 15,49 km² Wylewa - 7,69 km² Teren gminy Sieniawa w całości leży w Sieniawskim Obszarze Chronionego Krajobrazu. Struktura powierzchni gminy przedstawia się następująco: 52,7% - użytki rolne, 38,0% - lasy, 9,3% - pozostałe tereny. 225

226 Ryc. 66. Podstawowe dane o gminie Sieniawa wg stanu na koniec 2010 roku. Źródło: Bank Danych Lokalnych Dochody i wydatki samorządu gminy Dochody własne gminy nie są zbyt wysokie, stanowią ok 26% udziału dochodów ogółem. Subwencje i dotacje celowe z budżetu państwa stanowią dominującą większość wszystkich dochodów, natomiast środki z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych, w stosunku do ogólnych dochodów gminy stanowią 3%. Dochody gminy w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynoszą ok zł, z tego 26,26% stanowią dochody własne. Dochody od osób prawnych i osób fizycznych stanowią ok. 16 % dochodów gminy, natomiast z udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych 4% ogółu dochodów budżetu gminy. Poniżej przedstawiono dochody i wydatki samorządu gminy w zestawieniu porównawczym za rok 2005 oraz za rok Kreski oznaczają brak przychodu/wydatku lub brak danych, 0 oznacza nie występowanie danej kategorii w gminie. DOCHODY I WYDATKI BUDŻETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO* Jednostka miary Dochody budżetu gminy dochody ogółem zł , ,16 dochody własne zł , ,14 226

227 dotacje ogółem (celowe + dotacje zł - paragrafy 200, 620) ,02 subwencje ogólne zł , ,00 subwencje na zadania oświatowe zł ,00 środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej zł - - środki z Unii Europejskiej na finansowanie zł - programów i projektów unijnych ,05 dochody ogółem na 1 mieszkańca zł 1902, ,12 dochody własne na 1 mieszkańca zł 419,97 937,02 Dochody gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,71 leśnictwo zł ,42 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę 90,00 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,97 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,97 działalność usługowa zł ,00 informatyka zł - 0 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,80 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,66 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - przeciwpożarowa 22526,50 wymiar sprawiedliwości zł - 0 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem zł ,49 obsługa długu publicznego zł - 0 różne rozliczenia zł ,92 oświata i wychowanie zł ,20 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł

228 pomoc społeczna zł ,72 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,95 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,78 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,44 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Wydatki z budżetu gminy wydatki ogółem zł , ,91 wydatki majątkowe ogółem zł , ,75 wydatki majątkowe inwestycyjne zł , ,75 wydatki bieżące ogółem zł ,16 wydatki bieżące na wynagrodzenia zł ,44 wydatki ogółem na 1 mieszkańca zł 1753, ,46 Wydatki gminy ogółem wg działów rolnictwo i łowiectwo zł ,17 leśnictwo zł ,05 rybołówstwo i rybactwo zł - 0 górnictwo i kopalnictwo zł - 0 przetwórstwo przemysłowe zł - 0 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię zł - elektryczną, gaz i wodę ,00 handel zł - 0 hotele i restauracje zł - 0 transport i łączność zł ,64 turystyka zł - 0 gospodarka mieszkaniowa zł ,66 działalność usługowa zł ,72 informatyka zł ,00 nauka zł - 0 administracja publiczna zł ,38 urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa zł ,66 obrona narodowa zł - 0 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne zł - 0 bezpieczeństwo publiczne i ochrona zł - przeciwpożarowa ,85 wymiar sprawiedliwości zł

229 dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz zł - wydatki związane z ich poborem 15499,75 obsługa długu publicznego zł ,25 różne rozliczenia zł - 0 oświata i wychowanie zł ,47 szkolnictwo wyższe zł - 0 ochrona zdrowia zł ,01 pomoc społeczna zł ,95 pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej zł - 0 edukacyjna opieka wychowawcza zł ,63 gospodarka komunalna i ochrona zł - środowiska ,48 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego zł ,07 ogrody botan. i zoolog. oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody zł - 0 kultura fizyczna i sport zł - - Źródło: GUS Ryc. 67. Podstawowe dane o dochodach i wydatkach gminy za rok Źródło: Bank Danych Lokalnych Gospodarka Na terenie gminy Sieniawa w ewidencji działalności gospodarczej zarejestrowanych jest ogółem 163 podmioty gospodarcze. W strukturze podmiotów prowadzących działalność gospodarczą zdecydowanie dominują podmioty zajmujące się handlem i naprawami. Szczególna, więc rola przypada małym i średnim przedsiębiorcom najliczniejszego sektora w Polsce. 229

230 Ważniejsze podmioty gospodarcze: Miasto: Gminna Spółdzielnia SCH w Sieniawie Bank Spółdzielczy Rzeszów o/sieniawa Nadleśnictwo Sieniawa EURO OKNA PLUS Zakład Produkcyjny w Sieniawie FOOD INN Przedsiębiorstwo Produkcyjno Handlowe w Sieniawie Cegielnia Sieniawa BRAT POL s. c Sieniawa Firma Usługowo Handlowa ŚRUBEX s. c Sieniawa ZYTEX J. Zytek Sieniawa Gmina: Przedsiębiorstwo Produkcyjno Handlowe DREWNOTEX - Pigany Przedsiębiorstwo Wielobranżowe UTIRES - Leżachów Przedsiębiorstwo Wielobranżowe ZAWPOL Pigany Przedsiębiorstwo Produkcyjno Handlowe - Wylewa Spółdzielnia Kółek Rolniczych - Wylewa Młyn Gospodarczy Wylewa Przemysł i przetwórstwo związane jest z wykorzystaniem surowców pochodzenia miejscowego: gliny i drewna, które są wykorzystywane przez istniejącą cegielnię oraz kilka zakładów przetwórstwa drzewnego produkujących boazerię, parkiety, palety. Przedsiębiorstwo UTIRES produkuje mączkę kostną. Zakład Produkcyjny EURO OKNA - PLUS zajmuje się produkcją okien i drzwi. Wśród jednostek zarejestrowanych w rejestrze REGON przeważającą większość stanowiły podmioty działające w sektorze prywatnym. Ryc. 68. Podstawowe dane o podmiotach gospodarczych w gm. Sieniawa wg wybranych sekcji za 230

231 rok Źródło: Bank Danych Lokalnych Szczegółowe zestawienie podmiotów gospodarczych działających na terenie gminy przedstawia poniższa tabela, uwzględniająca dane porównawcze za rok 2005 oraz Należy zwrócić uwagę, że różnica między danymi za rok 2005 oraz 2011 jest związana ze zmianą Polskiej Klasyfikacją Działalności (w roku 2005 obowiązywała PKD 2004 natomiast obecnie obowiązuje PKD 2007 podmioty gospodarcze, które działały przed wprowadzeniem nowej klasyfikacji miały obowiązek zaktualizować swoje kody). GOSPODARKA Jednostka miary Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON (stan w dniu 31 XII) ogółem jed.gosp sektor publiczny jed.gosp sektor prywatny jed.gosp Jednostki wpisane do rejestru REGON wg PKD 2004 Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. 0 - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. 0 - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w jed.gosp. energię elektryczną, gaz i wodę 1 - Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów jed.gosp. - użytku osobistego i domowego 97 Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp. 7 - Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i jed.gosp. łączność 20 - Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp. 9 - Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej jed.gosp Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i jed.gosp. - powszechne ubezpieczenie zdrowotne 12 Sekcja M - Edukacja jed.gosp Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp. 8 - Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, jed.gosp. społeczna i indywidualna, pozostała 17 - Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające jed.gosp. pracowników 0 - Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. 0 - Jednostki wpisane do rejestru REGON wg sekcji PKD

232 Sekcja A - Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i jed.gosp. - rybactwo 11 Sekcja B - Górnictwo i wydobywanie jed.gosp. - 1 Sekcja C - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp Sekcja D - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i jed.gosp. - 0 powietrze do układów klimatyzacyjnych Sekcja E - Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją jed.gosp. - 2 Sekcja F - Budownictwo jed.gosp Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa jed.gosp. - pojazdów samochodowych, włączając motocykle 94 Sekcja H - Transport i gospodarka magazynowa jed.gosp Sekcja I - Działalność związana z jed.gosp. - zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi 10 Sekcja J - Informacja i komunikacja jed.gosp. - 4 Sekcja K - Działalność finansowa i jed.gosp. - ubezpieczeniowa 9 Sekcja L - Działalność związana z obsługą rynku jed.gosp. - nieruchomości 6 Sekcja M - Działalność profesjonalna, naukowa i jed.gosp. - techniczna 20 Sekcja N - Działalność w zakresie usług jed.gosp. - administrowania i działalność wspierająca 9 Sekcja O - Administracja publiczna i obrona jed.gosp. - narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 12 Sekcja P - Edukacja jed.gosp Sekcja Q - Opieka zdrowotna i pomoc społeczna jed.gosp. - Sekcja R - Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją jed.gosp. - Sekcja S i T - Pozostała działalność usługowa oraz Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące jed.gosp. - wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby 24 Sekcja U - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - 0 Źródło: GUS Wśród podmiotów funkcjonujących na terenie gminy Sieniawa w 2011 r. najliczniej reprezentowany jest sektor handlu i napraw 94 jednostek (28%). Duże znaczenie odgrywa także sektor budownictwa skupiający 16% jednostek oraz przemysłu 10%. Istotne znaczenie w gospodarce

233 gminy odgrywają również podmioty świadczące różnego rodzaju usługi, należą do nich: transport gospodarka magazynowa i łączność 3%, działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi 3% oraz pozostała działalność usługowa, gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby 7%. Na osób przypada 368 osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Rynek pracy w gminie związany jest przede wszystkim z rozwojem przemysłu i usług. Strona podażowa rynku pracy w gminie (zasoby ludzkie) jest rozwinięta w stopniu bardzo dobrym 59 % mieszkańców to ludność w wieku produkcyjnym. Od 2005r. zaobserwować można niewielki wzrost zatrudnienia o ponad 33%. Zbiorowość pracujących w gminie na koniec roku 2011 liczyła 705 osób, w tym 369 kobiety i 336 mężczyzn. Dane te nie uwzględniają jednak zatrudnionych w jednostkach zatrudniających do 9 osób i w rolnictwie indywidualnym. Bezrobocie jest jednym z najdotkliwszych problemów społecznych gminy. Jego skalę potęguje dodatkowo uboga oferta pracy w miejscu zamieszkania oraz wysoki procent bezrobocia wśród ludzi młodych pomiędzy 18 a 34 rokiem życia. RYNEK PRACY (STAN W DNIU 31 XII) Jednostka miary Pracujący* ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Bezrobotni zarejestrowani ogółem osoba mężczyźni osoba kobiety osoba Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ogółem % 13,5 11,7 kobiety % 13,7 12,6 mężczyźni % 13,3 10,8 Źródło: GUS Pozostałe czynniki potencjału Dostępność komunikacyjna Na sieć dróg miasta i gminy Sieniawa składają się drogi wojewódzkie, powiatowe oraz drogi gminne, których łączna długość na terenie miasta wynosi 113,4 km. Do dróg wojewódzkich przebiegających przez teren gminy należą: droga wojewódzka 835 Lublin Przeworsk, droga wojewódzka 867 Sieniawa - Oleszyce oraz droga wojewódzka 870 Sieniawa Jarosław. Z ogólnej długości dróg gminnych ponad 28% stanowią drogi o nawierzchni ulepszonej. Sieć połączeń drogowych na terenie gminy Sieniawa: drogi wojewódzkie 28,990 km, drogi powiatowe 45,243 km, drogi gminne 39,123 km. 233

234 Większość dróg powiatowych i gminnych jest w złym stanie technicznym i sukcesywnie będzie przeprowadzana ich modernizacja poprzez odnowę nawierzchni. Turystyka Istotnym polem wizji gminy jest sektor turystyczny, którego podstawą jest dobrze zachowane środowisko przyrodnicze oraz dziedzictwo kulturowe. Piękny krajobraz, czyste środowisko, zasoby kulturowe w powiązaniu z rolnictwem i leśnictwem sprawiają, że gmina może oferować szeroki produkt turystyczny. O jakości walorów przyrodniczo turystycznych świadczy Sieniawski Obszar Chronionego Krajobrazu. Obejmuje on tereny położone w środkowo zachodniej części województwa przemyskiego. Ogólna jego powierzchnia wynosi 52,408 ha. Dominują tu Lasy Sieniawskie, będące częścią Puszczy Sandomierskiej. Na żyznych glebach części wschodniej występują lasy mieszane i bory nadające krajobrazowi niepowtarzalne piękno dzięki znacznej różnorodności form i stopniowemu przechodzeniu jednych w drugie. W Nadleśnictwie Sieniawa znajduje się rezerwat leśny LUPA o powierzchni 4,23 ha. Został on utworzony w celu zachowania wartości naukowych i dydaktycznych fragmentu lasu, który posiada cechy zespołu naturalnego z występującymi w nim stanowiskami roślin i zwierząt podlegających ochronie prawnej. Jest on pozostałością dawnej Puszczy Sandomierskiej. Ponadto znajduje się 5 użytków ekologicznych o łącznej powierzchni 32,48 ha. Powierzchnie te zostały objęte ochroną w celu zachowania ich wartości przyrodniczych, krajobrazowych oraz naukowo dydaktycznych. Obejmują one naturalne zbiorniki wodne, torfowiska i bagna. 37 obiektów ustanowionych jest jako pomniki przyrody. Są to pojedyncze okazałe drzewa, głównie dęby i lipy, odznaczające się sędziwym wiekiem i okazałymi rozmiarami. W dobrym stanie zachował się także park z XVIII wieku z licznymi drzewami pomnikowymi na terenie zespołu pałacowo parkowego w Sieniawie. Na terenie Nadleśnictwa założona została leśna ścieżka edukacyjna Radawa, została utworzona w celu pokazania społeczeństwu walorów turystyczno przyrodniczych lasów. Trasa ścieżki podzielona jest na etapy prowadzące do 10 tablic przystankowych zawierających informacje edukacyjne z zakresu gospodarki leśnej i ochrony przyrody. Gmina Sieniawa położona na obszarze chronionego krajobrazu nie ma uciążliwego przemysłu, a produkowana tu żywność zaliczana jest do zdrowej. Istnieją więc warunki do wypoczynku oraz tworzenia i rozwoju gospodarstw agroturystycznych. Obszar Miasta i Gminy Sieniawa posiada szczególne preferencje do rozwoju turystyki, rekreacji i wypoczynku poprzez geograficzno-przyrodnicze walory środowiska oraz liczne zabytki architektury. O jakości walorów przyrodniczo turystycznych świadczy Sieniawski Obszar Chronionego Krajobrazu. Teren gminy Sieniawa nadaje się do uprawiania turystyki pieszej, rowerowej i samochodowej. Walory turystyczne gminy Sieniawa nie należą do typowych w porównaniu z innymi regionami Polski. Są one niewątpliwie mało znane, ale z pewnością warte poznania. Znajdują się tu rzeczy piękne, ciekawe i osobliwe. W Gminie Sieniawa znajduje się wiele urokliwych zakątków, interesujących miejsc i własna specyficzna atmosfera. Położona na obszarze krajobrazu chronionego, nie ma uciążliwego przemysłu, a żywność tu produkowana zalicza się do zdrowej żywności. Istnieją więc warunki dla wypoczynku oraz tworzenia i rozwoju gospodarstw agroturystycznych. 234

235 12. POTENCJAŁ OZE BADANYCH TERENÓW Potencjał odnawialnych źródeł energii może stanowić jeden z ważnych elementów potencjału gospodarczego. Ponieważ jednak w większości mają charakter szerszy niż jedna gmina przedstawiono go łącznie dla całego terenu objętego badaniem. Szczególne znaczenie dla obszaru badania wynikające z uwarunkowań geograficznych mają: - korzystne warunki wietrzne. - korzystne warunki nasłonecznienia - - dostęp do biomasy. - istnienie systemu rzecznego do MEW - dobre warunki geotermalne Energia słoneczna Obszar Podkarpacia został podzielony na cztery strefy solarne uwzględniając rozkład całkowitej energii promieniowania słonecznego (również jego składowych) dochodzącego do powierzchni ziemi oraz usłonecznienia rzeczywistego. Na całym obszarze Podkarpacia roczne sumy nasłonecznienia przekraczają 1000 kwh/m 2. Numeracja rejonów solarnych od I do III odpowiada uporządkowania od warunków, które można określić jako bardzo dobre poprzez dobre do średnich. Obszar badania znajduje się w rejonie III oraz częściowo II (gmina Horyniec Zdrój). Ryc. nr 69. Rejony solarne w obszarze badania. Rejon III to dobre warunki słoneczne jest obszarem dość korzystnym z sumami rocznymi do 1000 kwh/m 2. Warunki te predysponują do wykorzystania energii promieniowania słonecznego na obszarze badania. Tym bardziej, że obecnie przeważająca ilość zapotrzebowania na energię pierwotną pokrywana jest z konwencjonalnych źródeł energii, a więc z węgla kamiennego, węgla brunatnego, ropy naftowej i gazu ziemnego. 235

236 Energia wiatru Ruch powietrza atmosferycznego wywołany różnicą ciśnień stanowi nieograniczone zasoby energii. Energia wiatru na obszarze Gminy Horyniec-Zdrój ma duży potencjał teoretyczny i przekłada się to na techniczne możliwości jej wykorzystania. Tereny wiejskie są bowiem predysponowane do lokowania dużych elektrowni wiatrowych z uwagi na brak wysokiej i gęstej zabudowy charakterystycznej dla obszarów miejskich, która zwiększa szorstkość terenu czyli parametr istotny dla rozkładu prędkości wiatru wraz z wysokością nad poziomem terenu. Skutkuje to większą gęstością siły wiatru i większymi uzyskami energetycznymi w postaci produkowanej energii elektrycznej. Badania możliwości wykorzystania siły wiatru prowadzone na terenie województwa podkarpackiego w ramach projektu Baza danych OZE wykazały, że na obszarze badania (ze szczególnym uwzględnieniem obszarów północnych i północno-zachodnich i południowych) istnieją bardzo korzystne warunki wiatrowe. Na terenach wybitnie korzystnych stwierdzono średnioroczne prędkości wiatru na wysokości powyżej 50 metrów przekraczają 6 m/s. Gęstość mocy wiatru przekracza tam 400 W/m 2. Szorstkość terenu na tych obszarach nie zaburza w znaczącym stopniu kierunku ani siły wiatru. Przy lokowaniu inwestycji w zakresie energetyki wiatrowej w szczególny sposób należy zwrócić uwagę na obszary chronione obszary Natura 2000, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu jak i rezerwaty przyrody, które łącznie zajmują dość dużą część badanego obszaru. 236

237 Źródło: Opracowanie na podstawie zasobów Bazy danych OZE województwa podkarpackiego Specyfika warunków wiatrowych i innych warunków środowiskowych występujących na badanym obszarze umożliwia realizacje inwestycji dużych farm wiatrowych, gdzie moc zainstalowana pojedynczego generatora przekracza 2 MW. Obszary, o których mowa dotyczą lokowania dużych mocy turbin wiatrowych, z których wytworzona energia elektryczna będzie sprzedawana do sieci elektroenergetycznej. Energię wiatru można wykorzystać także na potrzeby indywidualnych jednostek takich jak pojedyncze gospodarstwa domowe, instytucje i jednostki sektora publicznego. Wykorzystywane do tego celu małe turbiny wiatrowe, których moc znamionowa nie przekracza 5 kw, nie wymagają aż tak korzystnych warunków jak w przypadku dużej energetyki wiatrowej. Małe turbiny mają charakterystyki energetyczne umożliwiające ich pracę w zakresie mocy znamionowej już przy małych prędkościach wiatru. Warunki takie można znaleźć nawet przy budynkach charakterystycznych dla zabudowy wiejskiej, stąd też potencjał wykorzystania tego rodzaju turbin jest równie ogromny. Energia biomasy Tereny objęte badaniem należą do bardzo korzystnych pod względem potencjału wykorzystania biomasy na cele energetyczne. Poniżej przedstawiono w zestawieniu tabelarycznym potencjał poszczególnych rodzajów biomasy w tonach i gigadżulach. Dane są dostępne w układzie powiatowym, nie do końca pokrywają się z obszarem badania. Tabela nr 75: Potencjał teoretyczny i techniczny biomasy Zużycie słomy Potencjał do wykorzystania energetycznego Powiat Produk cja słomy (P) (tys. t) słoma na ściółkę (Z s ) (tys. t) słoma na przora nie (Z n ) słoma siano teoretyczny techniczny teoretyczny techniczny tys. tys. tys. tys. tys. tys. tys. t GJ t GJ t t GJ tys. GJ lubaczowski 63,6 18,0 9,0 36, , , ,2 43 jarosławski 83,1 25,3 13,3 44, , , ,9 55 przeworski 51,1 21,4 5,7 24, , , ,1 29 Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych OZE województwa podkarpackiego 237

238 Tabela nr 76: Potencjał teoretyczny i techniczny drewna Drewno Drewno Potencjał drewna na cele energetyczne Pozostałoś średnio- małowymiarowe Powiat ci zrębowe teoretyczny techniczny wymiarowe m 3 m 3 m 3 m 3 GJ m 3 GJ Województwo podkarpackie lubaczowski jarosławski przeworski Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych OZE województwa podkarpackiego Tabela nr 77: Potencjał teoretyczny i techniczny biomasy pochodzącej z upraw roślin energetycznych Wyszczególnienie Potencjał teoretyczny techniczny t GJ t GJ WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE Powiat lubaczowski Powiat jarosławski Powiat przeworski Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych OZE województwa podkarpackiego Biogaz - gaz pozyskany z biomasy, w szczególności z instalacji przeróbki odpadów zwierzęcych lub roślinnych, oczyszczalni ścieków i składowisk odpadów. Biogaz może być otrzymywany z następujących odpadów organicznych: gnojowica, gnojówka, obornik, pomiot kurzy, odpadki roślinne, ścieki z zakładów przetwórstwa spożywczego: rzeźni, mleczarni, przetwórstwa mięsnego, cukrowni, ścieki z zakładów farmaceutycznych, papierniczych i innych zawierających frakcje organiczne, osady ze ścieków komunalnych, frakcja organiczna na wysypiskach. Otrzymany biogaz (lub gaz wysypiskowy) może być zagospodarowany różnie: do produkcji energii cieplnej, do produkcji energii elektrycznej, w systemach skojarzonych do wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej, do napędu pojazdów, do produkcji metanolu, przesyłany do sieci gazowej. Na obszarze badania największy potencjał wykazuje biomasa rolnicza. Jej potencjał wygląda następująco: 238

239 Tabela nr 78: Potencjał biogazu Ilość biogazu Powiaty [m 3 ] Ilość energii Ilość energii Ilość energii wytw. w skojarz. elek. [kwh] ciep. [kwh] ciep. [kwh] elektr. [kwh] WOJEWÓDZTWO lubaczowski jarosławski przeworski Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych OZE województwa podkarpackiego Energia wody - Wszystkie gminy z obszaru badania należą do zlewni Sanu. Wielkości charakteryzująca zasoby rzek to: - energia potencjalna głównego nurtu w wybranym przekroju, powiększana przez energie potencjalne dopływów wnoszone w kolejnych przekrojach wzdłuż jej przepływu (energia potencjalna wnoszona do strugi rzeki), - średnia energia kinetyczna jednostkowej masy wody (w kierunku od górnego biegu po dolny, przy tym samym przekroju jednostkowej strugi maleje) - strata energii kinetycznej, która jest pochłaniana przez opory hydrauliczne przepływu. Dalsza część strat przepływu pokrywana jest kosztem malejącej energii potencjalnej strugi w miarę obniżania poziomu koryta rzeki. Tabela nr 79: Energia wody L.p. Nazwa powiatu 1. lubaczowski 2. jarosławski 3. przeworski Rzeki uwzględnion e w potencjale hydrogenera cji P>=0,5 MW Teoretyczny potencjał energii w strudze rzeki [MWh/rok] Moc średnia użyteczna hydrogeneracji w powiatach [MW] Użyteczna technicznie hydrogener acja roczna w powiatach [MWh] rzeka Lubaczówka - powyżej m. Zapałów - przepływ 4,5 m 3 /s; w obszarze powiatu maleje rzeka Tanew - źródła i górny bieg; rzeka Wirowa - dopływ Tanwi; San z ujściem rzek: Lubaczówka, Szkło, Wisznia San, Wisłok z ujściem rzeki Mleczka ,31 2, ,98 0, Uwagi Rzeki tego powiatu nie rokują lokalizacji dla hydrogeneracji o mocy użytecznej większej od 0,5 MW; lokalizacja małych generacji o znaczeniu lokalnym - mogą być poszukiwane w gminach obejmujących te rzeki do zasobów energii nie wliczono dopływów nie rokujących uzyskania poziomu hydrogeneracji średniorocznie 0,5 MW Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bazy danych OZE województwa podkarpackiego Geotermia Potencjał złóż geotermalnych jest zależny od budowy geologicznej. Na podstawie analizy budowy wyznaczono strefy potencjalne zasoby wód geotermalnych. Jedyna gmina, która rokuje do dalszych badań w zakresie geotermii to gmina Jarosław, zlokalizowana w granicach strefy nr V, rejon Mirocin Jarosław Przeworsk gdzie jest możliwe uzyskanie od 1 do 5 MW minimalnej mocy technicznej. 239

240 CZĘŚĆ III WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE 13. PUNKT WĘZŁOWY ZAGNAŃSK 13.1 Charakterystyka punktu węzłowego Zagnańsk Punkt węzłowy Zagnańsk położony jest w województwie świętokrzyskim, w północno-zachodniej części powiatu kieleckiego, 20 km na zachód od Kielc. Obszar ten zlokalizowany jest w dolinie rzeki Bobrzy tworząc jednolity system przestrzenny. Zajmuje on powierzchnię 479,22 km 2 i obejmuje terytorium 5 gmin wiejskich: Zagnańska, Miedzianej Góry, Mniowa, Piekoszowa i Strawczyna. W granicach administracyjnych znajduje się 80 sołectw. Tab. nr 80: Charakterystyka gmin poddanych analizie L.p. Nazwa gminy Typ gminy Liczba sołectw Powierzchnia (km 2 ) 1 Miedziana Góra wiejska 10 95,27 2 Mniów wiejska 20 70,84 3 Piekoszów wiejska ,48 4 Strawczyn wiejska 12 86,26 5 Zagnańsk wiejska ,37 Źródło: opracowanie własne Obszar ten od północy graniczy z gminami Radoszyce, Smyków i Stąporków położonymi w powiecie koneckim i gminami Bliżyn, Suchedniów i Łączna należącymi administracyjnie do powiatu skarżyskiego, od wschodu graniczy z gminą Masłów i miastem Kielce, od południa z gminami Sitkówka-Nowiny i Chęciny, a od zachodu z gminą Łopuszno Gminy i otoczenie przyrodnicze Ryc. nr 70. Położenie gmin wchodzących w skład punktu węzłowego Zagnańsk na tle powiatu kieleckiego Źródło: opracowanie własne 240

241 Omawiane gminy węzła położone są w centralnej części Polski, w sąsiedztwie stolicy województwa świętokrzyskiego Kielc, przez co są dobrze skomunikowane z innymi częściami kraju poprzez połączenia drogowe i kolejowe, a przede wszystkim: Drogę krajową nr 7 o znaczeniu międzynarodowym i międzyregionalnym, która prowadzi ruch tranzytowy Gdańsk Warszawa Kraków Chyżne; Drogę krajową nr 73 o znaczeniu międzyregionalnym, łączącą Kielce z Tarnowem; Drogę krajową nr 74, Piotrków Trybunalski Kielce Lublin; Linię kolejową Warszawa Kielce Kraków (stacje: Zagnańsk, Kostomłoty); Linię kolejową Kielce Częstochowa (stacje: Piekoszów, Rykoszyn, Wierna Rzeka, Górki Szczukowskie). Dodatkowym atutem komunikacyjnym tego obszaru jest położone w sąsiedniej gminie Masłowie, lotnisko o łącznej powierzchni 72 ha. Jednak może ono przyjmować tylko małe samoloty dyspozycyjne i sportowe. Analizując stan obecny oraz prognozy w lotnictwie, podjęte zostały działania zmierzające do budowy Portu Lotniczego Kielce w Obicach koło Morawicy (kilkanaście kilometrów na południe od Kielc). Inwestycja ta służyłaby rozwojowi funkcji metropolitalnych Kielc oraz zwiększeniu atrakcyjności całego regionu. 1 Według regionalizacji fizyczno-geograficznej J. Kondrackiego (2002) gminy Zagnańsk, Miedziana Góra, Mniów, Piekoszów i Strawczyn położone są w obrębie Wyżyny Małopolskiej w makroregionach Wyżyna Kielecka i Wyżyna Przedborska. Ze względu na zróżnicowanie budowy geologicznej i krajobrazu można tu wyróżnić mniejsze jednostki (mezoregiony), jakimi są: Płaskowyż Suchedniowski, Góry Świętokrzyskie i Wzgórza Łopuszańskie. Tereny gmin poddanych analizie charakteryzują się wysokimi walorami przyrodniczymi. Odznaczające się największą bioróżnorodnością obszary pełnią funkcję węzłów ekologicznych. Są one częścią aktywnego biologicznie centrum ekologicznego o znaczeniu lokalnym, międzyregionalnym i międzynarodowym. Zostały tu zachowane właściwości środowiska przyrodniczego właściwe dla całego regionu, które oddziaływają na znacznie większe obszary. Na omawianym obszarze rozciąga się węzeł ekologiczny o randze międzynarodowej (31M). Połączenie z korytarzami ekologicznymi zapewnia łączność pomiędzy węzłami, a w związku z tym rozprzestrzenianie się gatunków. Należy tu także podkreślić ponadregionalne znaczenie klimatotwórcze wskazanego terenu, jak również jego rolę w procesie samooczyszczania się środowiska. Dla leżących w sąsiedztwie największych miast województwa świętokrzyskiego (Kielce, Starachowic, Skarżyska Kamiennej i Ostrowca) obszar ten stanowi gwarancję wzmacniania kondycji biologicznej (zasilania i regeneracji) ekosystemów miejskich, w tym utrzymania odpowiednich warunków napowietrzania. 1 R. M. Czarny, K. Grysa, E. Kapel-Śniowska, Centrum Nordyckie w Kielcach koncepcja programowa, Kielce 2009, s

242 Ryc. nr 71: Węzły i korytarze ekologiczne w powiecie kieleckim 31M obszar świętokrzyski 20K obszar cisowsko-orłowiński Źródło: Starostwo Powiatowe, 2010, Strategia Rozwoju Powiatu Kieleckiego do roku 2020, Kielce, s. 32. Obszar ten jest spójną częścią systemu obszarów chronionych w regionie świętokrzyskim otaczających od północy i zachodu Świętokrzyski Park Narodowy oraz aglomerację kielecką. Stanowi on północno-zachodnią strefę buforową ograniczającą wpływ antropopresji na środowisko naturalne Parku. 2 Budowa geologiczna i rzeźba terenu Badane gminy ulokowane są na Wyżynie Małopolskiej, która stanowi wyjątkowy w skali Europy raj geologiczny. Na niewielkim obszarze występują tu skały i skamieniałości wszystkich okresów dziejów Ziemi, począwszy od kambryjskich skał paleozoicznych po osady czwartorzędowe. Obszar ten wraz z Wyżyną Krakowsko-Częstochowską na zachodzie po Wyżynę Lubelską na wschodzie tworzy wydłużony równoleżnikowo pas łagodnych wzniesień nazywanych wałem meta-karpackim, którego najwyższym wyniesieniem są Góry Świętokrzyskie. Pod względem podziału obszaru Polski na jednostki fizyczno-geograficzne omawiane gminy znalazły się obrębie makroregionów Wyżyna Kielecka i Wyżyna Przedborska. Wyżyna Kielecka rozciąga się pomiędzy Niecką Nidziańską na południu, Kotliną Sandomierską na południowym wschodzie, Wyżyna Lubelską na wschodzie, Wzniesieniem Południowomazowieckim na północy i Wyżyną Przedborską na zachodzie. Jest ona trzeciorzędowym wypiętrzeniem tektonicznym, w którym odsłaniają się paleozoiczne struktury 2 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 1999, Gmina Zagnańsk Diagnoza stanu istniejącego. 242

243 fałdowe w otoczce permsko-mezozoicznej. Różnice w odporności skał osadowych spowodowały powstanie pasmowego układu wzniesień i obniżeń. Pasma te rozciągają się równolegle do osi całego masywu Gór Świętokrzyskich i większości osiągają wysokość od 300 do 400 m n.p.m. Zróżnicowanie litologiczne, klimatyczne i glebowe pozwoliło wydzielić na obszarze Wyżyny Kieleckiej 6 mezoregionów, m.in. Płaskowyż Suchedniowski i Góry Świętokrzyskie, które rozciągają się na analizowanym obszarze. Wyżyna Przedborska jest natomiast płaską niecką, którą wypełniają skały górnokredowe, a na przedłużeniu antyklinorium świętokrzyskiego także jurajskie i triasowe, które tworzą monoklinalne pasma. Obniżenia wypełniają piaski i gliny zlodowacenia skandynawskiego, dlatego krajobraz Wyżyny Przedborskiej ma charakter przejściowy pomiędzy krajobrazem nizin i wyżyn, a wysokość wzniesień jedynie miejscami przekracza 300 m n.p.m 3. Mezoregionem należącym do Wyżyny Przedborskiej, a swym zasięgiem obejmującym omawiany obszar są Wzgórza Łopuszańskie. Na terenie wspomnianych gmin znajdują się liczne złoża surowców mineralnych, które w minionych wiekach przyczyniły się do intensywnego rozwoju górnictwa i hutnictwa rud żelaza, miedzi i innych metali. Aktualnie złoża te nie mają żadnego znaczenia dla regionalnego przemysłu. Współcześnie wykorzystywane są pokłady skalne, głównie jako surowce drogowe (kruszywa mineralne wapieni i dolomitów dewońskich), półprodukty i materiały wykończeniowe dla budownictwa (piaskowiec, iły ceramiczne). Warunki klimatyczne Główną rolę w kształtowaniu lokalnego zróżnicowania klimatu gmin położonych w dorzeczu rzeki Bobrzy odgrywa rzeźba terenu. W podziale na regiony klimatyczne według A. Wosia obszar badań położony jest w regionie Zachodniomałopolskim (XX). Wyróżniają go liczne dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną i względnie duża częstość dni z pogodą przymrozkową umiarkowanie zimą. Jest ich średnio w ciągu roku 31, a wśród nich 14 z opadem. 4 Średnia roczna temperatura powietrza sięga tu ok. 7,1 C. Najwyższe temperatury notowane są w lipcu (17,7 C), a najniższe w styczniu (-4,0 ). Najcieplejszą porą roku jest lato ze średnią temperaturą powietrza 16,9 C, a najchłodniejszą zima (-3,0 C). Długość okresu wegetacyjnego wynosi ok. 210 dni, a okres zalegania pokrywy śnieżnej ok. 50 dni. Średnia roczna suma opadów wynosi 600 mm. Najwięcej opadów przypada na miesiące letnie: czerwiec, lipiec i sierpień, a najniższe opady deszczu obserwowane są w styczniu i lutym. Stosunki wodne W obrębie Gór Świętokrzyskich biorą początek prawie wszystkie rzeki województwa świętokrzyskiego i zwykle mają one charakter rzek podgórskich i górskich. Charakteryzują je duże spadki i znaczne wahania stanów wody, które zależą od warunków atmosferycznych. Pod względem hydrograficznym obszar poddany analizie leży w lewostronnym dorzeczu rzeki Wisły, gdzie spotykają się granice zlewni 3 rzek: Nidy, Pilicy i Kamiennej jej dopływy, które odwadniają cały region Gór Świętokrzyskich i znaczną część Małopolski. Głównymi rzekami tego obszaru są Bobrza i Łososina (Łośna, Wierna Rzeka) wraz z dużą ilością lokalnych dopływów. Bobrza jest głównym prawobrzeżnym dopływem Czarnej Nidy o długości 48,9 km i powierzchni zlewni 378,9 km 2. Łososina zasila wody rzeki Nidy, jej długość sięga 37,5 km, a powierzchnia zlewni 313,8 km Kondracki J., 1998, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa, s A. Woś, 1999, Klimat Polski, PWN, Warszawa. 243

244 W regionie świętokrzyskim znajduje się niewiele naturalnych zbiorników wodnych, także ilość sztucznych zbiorników wodnych jest niewystarczająca. W obrębie omawianego obszaru ulokowane są one głownie na rzece Bobrzy (Umer, Borowa Góra, Zachełmie), a także w widłach cieku Od mokrego boru i jego dopływu Trupień w Strawczynie. Planowane jest także utworzenie zbiornika Wierna Rzeka w Łosieniu na terenie gmin Piekoszów i Strawczyn. Ich zadaniem jest wyrównywanie przepływów w rzekach oraz gromadzenie zapasu wody. Spełniają one także rolę retencyjną, rekreacyjną i w nieznacznym stopniu przeciwpowodziową. W województwie świętokrzyskim wody podziemne stanowią główne źródło zaopatrzenia w wodę do picia i na potrzeby gospodarcze. Większość ujmowanych wód podziemnych na terenie powiatu kieleckiego posiada wysoką jakość i nadaje się do spożycia przez ludzi w stanie bezpośrednim lub jedynie po podstawowym uzdatnianiu. Spośród 5 głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP), które znajdują się w granicach powiatu kieleckiego, jeden z nich znajduje się na terenie omawianych gmin. GZWP nr 414 w Zagnańsku ma powierzchnię 42 km 2, a jego zasoby dyspozycyjne sięgające 1800 m 3 /h. Stanowią one aż 30% zapotrzebowania na wodę dla miasta Kielce. Wody podziemne występują tu w utworach środkowodewońskich (wapienie, dolomity) o niezaizolowanym złożach narażonych na zanieczyszczenia przenoszone w głąb wraz z infiltrującymi wodami. Eksploatacja wód z tego ujęcia powoduje występowania leja depresyjnego i obniżenie poziomu wód gruntowych. W związku z tym w dolinie rzeki Bobrzy notuje się zmniejszenie, a nawet zanik przepływu wód. 5 Warunki glebowe Na obszarze powiatu kieleckiego przeważają słabo urodzajne gleby piaszczyste. Charakterystyczne jest tu także duże zróżnicowanie terytorialne od kompleksu żytniego bardzo dobrego i dobrego (gmina Strawczyn) po kompleks żytni słaby i bardzo słaby (gminy Chęciny, Łopuszno). W części południowo-zachodniej występują rędziny, które wykształciły się na wapieniach jurajskich. W obrębie gminy Miedziana Góra występują względnie dobre gleby rędzinowe, które zajmują powierzchnię ok. 50% powierzchni gruntów ornych, a w gminie Strawczyn 20% powierzchni gruntów ornych. Pod względem przydatności rolniczej gleb analizowany obszar jest mało zróżnicowany. Przeważającą część użytków rolnych stanowią gleby ubogie, o niskiej żyzności. W większości zaliczane są one do IV, V, VI klasy bonitacji. Udział gleb znanych za opłacalne w produkcji rolniczej waha się od 0,5% 6 w Piekoszowie do 30% 7 w Mniowie. Ochrona środowiska Obszar poddany analizie pomimo bezpośredniego sąsiedztwa stolicy województwa Kielc, jest obszarem o stosunkowo czystym środowisku. Z tego względu znaczna część jego powierzchni została objęta ochroną prawną. Spośród 5 gmin, największym udziałem obszarów chronionych w ogólnej powierzchni gminy charakteryzuje się gmina Mniów 99,9%. Porównywalne obszary objęte są ochroną prawną w gminach Miedziana Góra (99,6%) i Zagnańsk (99,5%). Najmniejszy odsetek obszarów chronionych charakterystyczny jest dla gminy Piekoszów (79,3%). Na wspomnianym terenie funkcjonują częściowo dwa parki krajobrazowe wchodzące w skład Zespołu Parków Krajobrazowych Gór Świętokrzyskich utworzonego w 1988 r.: Suchedniowsko- Oblęgorski Park Krajobrazowy i Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy. Ich udział w obrębie poszczególnych gmin kształtuje się od 35,0 ha w gminie Mniów do 5375,0 ha w gminie Zagnańsk Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 1999, Gmina Zagnańsk Diagnoza stanu istniejącego. Przedsiębiorstwo Usług Geologicznych Kielkart, 2004, Program ochrony środowiska dla gminy Piekoszów, s. 9. Plan rozwoju lokalnego gminy Mniów na lata i , s

245 (Tab. 80.). Suchedniowsko-Oblęgorski Park Krajobrazowy jest największym kompleksem leśnym, znajdującym się na obszarze Gór Świętokrzyskich. Leży on w północnym zasięgu naturalnego występowania dębu i jesionu. Jodła, buk i jawor osiągają tutaj północe granice swych zasięgów. Kompleksy leśne Parku stanowią główną ostoję modrzewia polskiego w Polsce, a roślinność runa leśnego cechuje się znacznym zróżnicowaniem gatunkowym. Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy posiada zdecydowanie odmienny charakter i nieformalnie bywa nazywany Parkiem Geologicznym. Jest to, bowiem jedyne miejsce w Europie, gdzie na niewielkiej powierzchni występują skały wszystkich okresów geologicznych od kambru po holocen, stanowiących obraz dziejów Ziemi w ciągu ostatnich 570 mln lat. Obszar Parku charakteryzuje się także ogromnym zróżnicowaniem i bogactwem szaty roślinnej, która należy do najbardziej urozmaiconych i najbogatszych w Górach Świętokrzyskich. Największe powierzchnie zajmują półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska łąkowe i pastwiska na zabagnionych glebach mineralnych i organiczno-mineralnych. Stwierdzono tu występowanie ponad 1000 gatunków roślin zielnych, a w jaskiniach kilku gatunków nietoperzy. Na omawianym obszarze znajduje się 10 rezerwatów przyrody. Na szczególną uwagę zasługują rezerwaty Chelosiowa Jama czy Kręgi Kamienne. Także spośród 27 pomników przyrody na tym terenie, można tu zobaczyć najsłynniejszy pomnik przyrody w Polsce Dąb Bartek. Spośród wszystkich form ochrony przyrody najmniejszą powierzchnię zajmują stanowiska dokumentacyjne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 ma na celu utrzymanie bioróżnorodności państw członkowskich UE poprzez ochronę najcenniejszych siedlisk oraz gatunków fauny i flory na ich terytorium. Na obszarze poddanym inwentaryzacji znalazł się jeden z pierwszych specjalnych obszarów ochrony (SOO) w województwie świętokrzyskim Lasy Suchedniowskie. Tab. nr 81: Formy ochrony przyrody i bioróżnorodności w gminach tworzących punkt węzłowy Zagnańsk stan na koniec 2011 r Wyszczególnienie Miedziana Góra Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Ogółem (ha) 7086,5 9525,6 8175,0 7409, ,9 Udział powierzchni gminy (%) 99,6 99,9 79,3 86,3 99,5 Rezerwaty przyrody (ha) 30,1 59,9 40,5 115,2 281,7 Parki krajobrazowe (ha) 920,0 35,0 2312,0 1628,0 5375,0 Obszary chronionego krajobrazu (ha) 6164,0 8846,0 5863,0 5781,0 7062,0 Rezerwaty i pozostałe formy ochrony przyrody na obszarach chronionego krajobrazu (ha) 30,3 32,0 40,5 0,9 22,7 Użytki ekologiczne (ha) 0,8 5,1-0,9 1,1 Stanowiska dokumentacyjne (ha) 1,8 0, Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe (ha) 0, Pomniki przyrody Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych;

246 Demografia Całkowita powierzchnia punktu węzłowego Zagnańsk zajmuje 21,4% terytorium powiatu kieleckiego ziemskiego i nieco ponad 4% ogólnej powierzchni województwa świętokrzyskiego. W skład analizowanego terenu wchodzi 117 miejscowości zorganizowanych w 81 sołectw. Szczegółowe dane na temat powierzchni i ludności badanego obszaru prezentuje poniższa Tab. 81. Tab. nr 82: Powierzchnia i ludność punktu węzłowego Zagnańsk na tle powiatu kieleckiego ziemskiego i województwa świętokrzyskiego stan na koniec 2011 r. Powierzchnia (km 2 ) Ludność faktycznie zamieszkała ogółem kobiety Ludność na 1 km 2 województwo świętokrzyskie powiat kielecki ziemski punkt węzłowy Zagnańsk Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Łącznie obszar pięciu analizowanych gmin tworzących punkt węzłowy Zagnańsk zamieszkuje mieszkańców, co stanowi 28,8% ludności powiatu kieleckiego i 4,6 % w stosunku do całkowitej populacji województwa świętokrzyskiego. Prawie 51% ogólnej liczby mieszkańców tych gmin stanowią kobiety współczynnik feminizacji (na 100 mężczyzn przypadają 103 kobiety) zasadniczo nie odbiega od wartości tego wskaźnika w powiecie i województwie. Warto zaznaczyć, że przeciętna gęstość zaludnienia na 1 km 2 znacząco przewyższa średnią przyjętą zarówno dla powiatu jak i całego województwa. Udział procentowy punktu węzłowego Zagnańsk w powierzchni i liczbie ludności powiatu kieleckiego przedstawia Rycina 3. Ryc. nr 72: Udział procentowy punktu węzłowego Zagnańsk w powierzchni i ludności powiatu kieleckiego ziemskiego Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; 246

247 Tab. nr 83: Powierzchnia, podział administracyjny i ludność gmin tworzących punkt węzłowy Zagnańsk w 2011 r. Powierzchnia (km 2 ) Liczba sołectw Ludność faktycznie zamieszkała ogółem kobiety Ludność na 1 km 2 Miedziana Góra Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Największą pod względem zajmowanej powierzchni jest gmina Zagnańsk, zaś najmniejszą gmina Miedziana Góra. Obie gminy zajmują odpowiednio 26% i 15% ogólnej powierzchni badanego obszaru. Tym samym gmina Miedziana Góra podzielona jest na najmniejszą liczbę sołectw. Z kolei ich największa ilość wchodzi w skład gmin Piekoszów i Mniów. Natomiast najbardziej zaludnioną ze wszystkich analizowanych gmin jest gmina Piekoszów, która na swoim obszarze skupia 27% populacji całego punktu węzłowego. Tam też na 1 km 2 przypada najwięcej mieszkańców. Analogicznie, najmniej osób zamieszkuje gminę Mniów (16% ogółu), która charakteryzuje się również najmniejszą gęstością zaludnienia na 1 km 2. W zasadzie we wszystkich badanych gminach współczynnik feminizacji jest dość wyrównany (na 100 mężczyzn przypada średnio 103,5 kobiet), tymczasem w gminie Strawczyn wskaźnik ten wynosi 100 kobiet na 100 mężczyzn. Dane przedstawione w Tabeli 5 pokazują, że w analizowanym okresie liczba ludności we wszystkich gminach nieprzerwanie, chociaż powoli, wzrasta. Dzieje się tak pomimo długo utrzymującego się ujemnego przyrostu naturalnego w gminie Zagnańsk oraz jego gwałtownego spadku w gminie Piekoszów (czyli de facto w gminach, w których zamieszkuje najwięcej mieszkańców na badanym obszarze). Gmina Zagnańsk jest jedyną ze wszystkich pięciu gmin, która boryka się z ujemnym przyrostem naturalnym. Natomiast w gminie Piekoszów wahania w wielkości tego wskaźnika w żadnym roku nie przybrały wartości ujemnych. Dodatnie i dość wysokie oraz względnie trwałe tempo przyrostu naturalnego można z kolei zaobserwować w gminie Miedziana Góra. Tymczasem w pozostałych dwóch gminach, tj. Strawczyn i Mniów wskaźnik ten również pozostaje dodatni, a obecnie ma charakter wzrastający. Tab. nr 84: Dynamika wzrostu ludności, przyrostu naturalnego i salda migracji w gminach tworzących punkt węzłowy Zagnańsk na przestrzeni lat Gmina Wskaźnik liczba ludności Miedziana Góra przyrost naturalny saldo migracji

248 Mniów liczba ludności przyrost naturalny saldo migracji liczba ludności Piekoszów przyrost naturalny saldo migracji Strawczyn Zagnańsk liczba ludności przyrost naturalny saldo migracji liczba ludności przyrost naturalny saldo migracji Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Podobny trend można zaobserwować w przypadku kształtowania się salda migracji tylko w jednej gminie ma ono wartość ujemną. W pozostałych czterech gminach dominuje dodatnie saldo migracji. Na uwagę zwraca tu przede wszystkim fakt, że w gminie Miedziana Góra, pomimo prawie dwukrotnego spadku, zanotowano najwyższe wartości dla tego wskaźnika w całym analizowanym okresie. Względnie wysoki wzrost salda migracji w ostatnim roku można natomiast zaobserwować w gminach Strawczyn i Piekoszów. W przypadku gminy Zagnańsk nastąpił w tym samym czasie nieznaczny spadek, jednakże wartość wskaźnika wciąż pozostaje na dodatnim poziomie. Tak kształtujące się saldo migracji na przestrzeni rozpatrywanych pięciu lat ma pozytywny wpływ na przyrost liczby mieszkańców każdej z gmin i świadczy o niebywałej atrakcyjności ich terenów, które dzięki dogodnemu położeniu w pobliżu dużego miasta wojewódzkiego zachęcają do osiedlania się głównie ludności miejskiej. We wszystkich gminach notuje się bardzo wysoki udział mieszkańców w wieku produkcyjnym w liczbie ludności ogółem i odsetek ten stale wzrasta. W 2011 r. w wieku produkcyjnym znajdowało się blisko 68% osób zamieszkujących tereny punktu węzłowego Zagnańsk, co stanowiło niespełna 29% całkowitej liczby osób będących w wieku produkcyjnym zamieszkujących powiat kielecki. Największym odsetkiem ludności w wieku produkcyjnym w 2011 r. odznacza się gmina Miedziana Góra (70,9%), zaś najmniejszym Strawczyn (65,1%). We wszystkich gminach wartości te kształtują się powyżej średniej przyjętej dla powiatu kieleckiego (64,6%). Systematyczny spadek liczby mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym dotyczy wszystkich gmin za wyjątkiem gminy Miedziana Góra, gdzie w ostatnim dwuleciu odnotowano nieznaczny wzrost tej wartości o 5%. Największym odsetkiem liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym charakteryzuje się gmina Strawczyn (22,7%), natomiast najmniejszym gmina Miedziana Góra (16,5%), czyli de facto gminy, które miały odpowiednio najmniejszy i największy odsetek liczby ludności w wieku produkcyjnym. Warto również zaznaczyć, że tylko w gminie Strawczyn wartości tego wskaźnika kształtują się powyżej średniej dla powiatu kieleckiego (20,7%). 248

249 Tab. nr 85: Struktura wieku mieszkańców gmin tworzących punkt węzłowy Zagnańsk wg ekonomicznych grup wiekowych w latach r. Gmina Wskaźnik wiek przedprodukcyjny Miedziana Góra wiek produkcyjny Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk wiek poprodukcyjny wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Konsekwentny wzrost liczby mieszkańców w wieku poprodukcyjnym odnosi się bez mała do wszystkich gmin (niewielki spadek tej wartości zaobserwowano wyłącznie w gminie Mniów w 2009 r.). Najniższym odsetkiem ludności w wieku poprodukcyjnym cechuje się gmina Strawczyn (12,2%), a najwyższym gmina Zagnańsk (17,4%), czyli gmina, która jako jedyna ze wszystkich gmin przewyższa średnią dla tego wskaźnika w powiecie kieleckim (14,7%). Zatem, utrzymywanie się negatywnych trendów w procesach demograficznych na przestrzeni analizowanych pięciu lat, tj. względnie stałego spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym oraz wzrostu liczby ludności w wieku poprodukcyjnym, świadczą o postępującym starzeniu się społeczeństw tych gmin. Ryc. nr 73: Stopa bezrobocia rejestrowanego w gminach tworzących punkt węzłowy Zagnańsk na przestrzeni lat

250 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Liczba osób pozostających bez pracy w powiecie kieleckim według stanu na koniec 2011 r. wyniosła osób, z czego blisko 27,9% stanowili mieszkańcy rozpatrywanego punktu węzłowego. Najwyższą stopę w całym analizowanym okresie odnotowano w gminie Mniów w 2007 r., zaś najniższą w roku 2010 w gminie Strawczyn i 2011 w gminie Miedziana Góra. Obecnie najwyższą stopą bezrobocia rejestrowanego cechuje się gmina Mniów. Chociaż w porównaniu z czterema pozostałymi gminami jej wartość jest wciąż dość wysoka, to na tle powiatu kieleckiego kształtuje się ona poniżej przyjętej normy. Godnym uwagi jest natomiast fakt, iż niemal we wszystkich gminach, podobnie jak i w całym powiecie, stopa bezrobocia z roku na rok ulega zmniejszeniu. Trend ten nie dotyczy tylko gminy Strawczyn, w której w ostatnim roku zanotowano wzrost stopy bezrobocia o 0,3%. Podsumowując, do pozytywnych trendów w procesach społeczno-ekonomicznych mających miejsce na terenie punktu węzłowego Zagnańsk z pewnością można zaliczyć: względnie stały i równomierny wzrost liczby ludności dodatni i wzrastający wskaźnik przyrostu naturalnego wysokie dodatnie saldo migracji stałych wyrównany współczynnik feminizacji bardzo wysoki udział w społeczeństwie ludności będącej w wieku produkcyjnym. systematyczny spadek stopy bezrobocia. Natomiast najbardziej negatywnymi, aczkolwiek nieuchronnymi zjawiskami demograficznymi są te, które świadczą o procesie starzenia się ludności zamieszkujących tereny badanego obszaru, czyli spadek liczby mieszkańców będących w wieku przedprodukcyjnym i wzrost liczby mieszkańców będących w wieku poprodukcyjnym Inwentaryzacja punktu węzłowego Zagnańsk pod kątem turystyki Turystyka i rekreacja to dziedziny gospodarki, dla których na obszarze objętym inwentaryzacją istnieją dogodne warunki do rozwoju. Niestety aktualnie sektor usług turystycznych nie odgrywa tu roli, do jakiej predysponowałby go te warunki. Szczególne znaczenie dla rozwoju turystyki w punkcie węzłowym Zagnańsk odgrywają atrakcyjne i dobrze zachowane walory przyrodniczokrajobrazowe, czyste środowisko oraz dostępność komunikacyjna obszaru, położonego w bliskiej odległości od miasta Kielce oraz przy drogach krajowych wiodących do największych aglomeracji miejskich: warszawskiej, łódzkiej, krakowskiej i górnośląskiej. Tereny omawianych gmin, podobnie jak cały region świętokrzyski pretendują do roli ośrodka wypoczynku weekendowego. Ponadto posiadają doskonałe warunki do rozwoju ruchu krajoznawczego, poczynając od turystyki aktywnej, a kończąc na niewykorzystanym sektorze turystyki biznesowej i konferencyjnej Walory naturalne i antropogeniczne Punkt węzłowy Zagnańsk jest wyjątkowym obszarem na mapie województwa świętokrzyskiego. Pełen zabytkowych miejsc, otoczony wspaniałą przyrodą region zaprasza turystów, spragnionych czynnego wypoczynku na łonie natury. Nie brakuje tu także atrakcji kulturowych. Corocznie odbywa się wiele spotkań, imprez rozrywkowych i folklorystycznych, takich jak: Strawczynada, Dni Zagnańska czy Miedzianej Góry. 250

251 Walory naturalne Obszar poddany inwentaryzacji to region o wyjątkowych i unikatowych w skali kraju walorach przyrodniczych. Cechą charakterystyczną są pozostałości pradawnej Puszczy Świętokrzyskiej oraz duże, dobrze zagospodarowane kompleksy leśne objęte ochroną prawną. Wyróżnia go wielka zmienność rzeźby oraz form ukształtowania terenu będąca odzwierciedleniem zróżnicowanej budowy geologicznej, która pozwala go nazwać rajem geologicznym. Dąb Bartek Pomnik przyrody Dąb Bartek jest najsłynniejszym drzewem w Polsce. Ulokowany jest przy pięknej alei na wysokiej skarpie nad rzeką Bobrzą. Trudno jest dziś określić dokładnie wiek legendarnego Dębu, ale przyjmuje się, że waha się on pomiędzy 700 a 1000 lat. Jego średnica na wysokości 130 cm od ziemi wynosi 314 cm, natomiast obwód 985 cm, a mierzony tuż przy powierzchni równy jest 1340 centymetrów. Rozpiętość 8 konarów dębu wynosi blisko 40 metrów. Rozłożysty dąb ledwo utrzymuje ciężar swoich konarów, dlatego wzmocnione są one metalowymi, teleskopowymi podporami. Wokół Bartka umieszczono także studzienki sztucznie nawadniające drzewo, co stało się konieczno ze względu na obniżanie poziomu wód gruntowych, wynikających z poboru wody z ujęcia zaopatrującego mieszkańców kielecczyzny. Na drzewie widoczne są dwa żeliwne krzyże, które upamiętniają powstańców styczniowych. Krążą także legendy, że we wnętrzu dęba sam Jan III Sobieski ukrył skarby powracając spod Wiednia. 8 Ryc. nr 74: Dąb Bartek. Źródło: Kamieniołom Zachełmie W kamieniołomie Zachełmie, na długo zanim usłyszał o nim cały świat, służył do pozyskiwania 8 Wojtyś P., 2005, Z sercem w plecaku. Czyli wędrówki po drogach i bezdrożach Ziemi Świętokrzyskiej i Sandomierskiej. Kielce i okolice, GRAFTUR, Kielce 251

252 skalnego surowca: dolomitów i piaskowców. Zamknięty został w 1987 r. w celu ochrony ujęcia wody dla Kielc w pobliskim Zagnańsku. Zachełmie od dawna cieszyło się zainteresowaniem geologów. Naukowców przyciągały doskonale widoczne wyrobiska dolomitu dewonu środkowego i leżące na nich piaskowce triasowe, różniące się nachyleniem. W 2004 r. w dolomitowej ławicy w południowej ścianie wyrobiska badacze zauważyli zagłębienia na podstawie, których wysnuli tezę, że przypominają tropy jakiś zwierząt podobnych do dinozaurów, który chodziły po lądzie po płytkiej wodzie w dewonie. W 2010 r. po licznych analizach na okładce czasopisma Nature ukazało się zdjęcie tropów z Zachełmia, a wewnątrz artykuł, który stał się światową sensacją zmienił, bowiem dotychczasowe wyobrażenie o pochodzeniu lądowych czworonogów i przesunął ich pojawienie się o 18 mln wstecz. Pierwsze tetrapody, które wyszły na ląd dały początek płazom, gadom, ptakom i ssakom. Warto, więc tam się wybrać, aby zobaczyć, gdzie rozpoczęło się lądowe życie na Ziemi. Ryc. nr 75:Tropy tetrapodów z Kamieniołomie Zachełmie Źródło: Kamieniołom Stokówka Kamieniołom usytuowany jest w Paśmie Zelejowskim. Żyła kalcytu typu różanki zelejowskiej przecięła Górę Stokówkę dokładnie na dwie połowy. Powstała w wyniku krystalizacji z gorących, zmineralizowanych wód, krążących szczelinami skalnymi w orogenezie hercyńskiej. Eksploatacja kalcytu doprowadziła do powstania malowniczej szczerby, a o szerokości nawet 15 m. W ścianach wyrobiska widoczne są zjawiska krasowe, niewielkie kolumny i pustki skalne. Od lat Stokówka jest miejscem treningu wspinaczkowego. 252

253 Ryc. nr 76: Kamieniołom Sitkówka. Źródło: Rezerwat Chelosiowa Jama Rezerwat ten jest formą ochrony przyrody nieożywionej w gminie Piekoszów. Wstępują tu różnorodne i bogate formy krasu wraz z najdłuższym systemem jaskiniowym w regionie świętokrzyskim. Chelosiowa Jama jest niezwykle naukowo ciekawym obiektem, z tego też powodu jest zamknięta, dla masowego ruchu turystycznego. Jest to najdłuższa jaskinia polska poza Tatrami. Znajduje się ona na terenie nieczynnego kamieniołomu, 35 m poniżej naturalnej powierzchni terenu. Tworzy ją system rozwiniętych korytarzy we wszystkich kierunkach, których łączna długość sięga 3,7 km. Ryc. nr 77: Formy naciekowe w jaskini Chelosiowa Jama Źródło: 253

254 Walory antropogeniczne Na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk zlokalizowanych jest szereg zabytkowych obiektów, związanych głównie z działalnością Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, ale także liczne zabytki sakralne czy architektoniczne. Walory podnoszą również ślady przedchrześcijańskich miejsc kultu, martyrologii i walk narodowo-wyzwoleńczych, a także ślady obecności sławnych Polaków: Stefana Żeromskiego, Henryka Sienkiewicza, Hugo Kołłątaja, Stanisława Staszica i Henryka Hubala-Dobrzańskiego. W Tabeli 7 zaprezentowano przegląd najcenniejszych zabytków obszaru poddanego analizie, a dalej charakterystykę najbardziej rozpoznawalnych i najchętniej odwiedzanych przez turystów obiektów. Tab. nr 86: Wykaz zabytków architektury na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk Gmina Miejscowość Zabytki Miedziana Góra Bobrza zespół przemysłowy układ wodny Ćmisk Kościelny zespół kościoła parafialnego p.w. św. Trójcy figura przydrożna św. Jana Nepomucena - barokowa Góra Grodowa kaplica p.w. Przemienienia Pańskiego k/tumlina Kostomłoty I zespół kaplicy p.w. Przemienienia Pańskiego figura przydrożna św. Jana Nepomucena barokowa o cechach ludowych z 1771 r. obraz olejny na płótnie Matka Boska Niepokalanie Poczęta w zakrystii byłego kościoła parafialnego św. Andrzeja Bobolo Miedziana Góra kaplica p.w. św. Barbary, wraz z ołtarzem głównym i dwoma bocznymi drewniana rzeźba św. Jana Nepomucena, ludowa z 1867 r., z kapliczki przydrożnej w Miedzianej Górze Mniów Grzymałków cmentarz parafialny Mniów kościół parafialny p.w. św. Stanisława Wólka Kłucka zespół dworski Piekoszów Piekoszów kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP i cmentarz Podzamcze zespół pałacowy Strawczyn Chełmce zespół kościoła parafialnego p.w. św. Marii Magdaleny i św. Mikołaja cmentarz zbór ariański Kuźniaki zakład wielkopiecowy dawny przelew z kanałem roboczym upust Oblęgorek zespół pałacyku Henryka Sienkiwicza Promnik zespół parkowo-dworski Strawczyn kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP Zagnańsk Janaszów kapliczka przydrożna p.w. św. Maksymiliana Kolbe oraz drewniana rzeźba św. Jana Nepomucena Samsonów kamienna kapliczka przydrożna Samsonów Ciągłe kapliczka przydrożna św. Jana Nepomucena, wraz z kamienną rzeźbą ruina Skarbczyka Tumlin kościół parafialny p.w. św. Stanisłwa kamienny XVII-wieczny krzyż przydrożny Umer kapliczka przydrożna z I poł. XIX w. Zagnańsk zespół kościoła parafialnego p.w. św. Rozalii i Marcina drewniana rzeźba z II poł. XVIII w. NMP Niepokalanie Poczętej, stanowiąca wyposażenie kapliczki przydrożnej figura przydrożna św. Jana Nepomucena, pochodząca z 1777 r. Źródło: Starostwo Powiatowe, 2010, Strategia Rozwoju Powiatu Kieleckiego do roku 2020, Kielce, s Ruiny zakładu wielkopiecowego w Samsonowie Decyzję o jego powstaniu podjął Stanisław Staszic, a w 1818 r. namiestnik Królestwa Polskiego położył kamień węgielny pod jego budowę, która zakończyła się w 1822 r. Od tego momentu huta ruszyła pełną parą z produkcją zbrojeniową na potrzeby polskiego wojska. Po upadku powstania styczniowego zakład był wielokrotnie przebudowywany i modernizowany, a spore problemy sprawiały przejściowe braki wody, co powodowało przerwy w produkcji. W 1866 r. hutę zniszczył całkowicie pożar, a odbudowy zaniechano ze względów ekonomicznych. W latach

255 pozostałości obiektu zabezpieczono i udostępniono do zwiedzania turystom. To, co pozostało z samsonowskiego zakładu bardziej przypomina ruiny klasycystycznego pałacu niż zakład przemysłowy. Zobaczyć tam można wielki piec, wieżę wyciągową i sąsiednie budynki, w których mieściły się kuźnice, suszarnie oraz modelarnie. Zachowały się także pozostałości fundamentów odlewni i maszynowni oraz odcinek sklepionego kanału fabrycznego. Ryc. nr 78: Ruiny zakładu wielkopiecowego w Samsonowie. Źródło: Ruiny zakładu wielkopiecowego w Bobrzy Nad malowniczą rzeką Bobrzą, znajduje się osada o tej samej nazwie, gdzie obejrzeć można ruiny XIX-wiecznego zakładu hutniczego z zachowanym potężnym murem oporowym. W XVII w. powstała tu huta z pierwszym na ziemiach polskich wielkim piecem. Zastosowano w nim ówczesną metodę przetopy rud, umożliwiającą pozyskiwanie lepszej jakości żelaza, z której wytwarzano zaopatrzenie armii Rzeczypospolitej. Po potopie szwedzkim huta nie podniosła się z upadku, a zakład, który dziś możemy podziwiać powstał z inicjatywy Stanisława Staszica, a jego budowa była potężnym przedsięwzięciem. Zachowany do dziś mur oporowy o wysokości 15 m miał za zadanie wzmacniać skarpę. To, co możemy dziś oglądać jest jedynie fragmentem znacznej inwestycji, którą przerwała wielka powódź w 1828 r. oraz wybuch powstania listopadowego. Ryc. nr 79: Mur oporowy w Bobrzy. 255

256 Źródło: Pałacyk Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku W 1900 r. Komitet Sienkiewiczowski podarował pisarzowi majątek o powierzchni 280 ha zakupiony w Oblęgorku z okazji 25-lecia pracy literackiej. Z nadwyżki pozostałej po zakupie majątku wybudowany został eklektyczny pałacyk z charakterystyczną wieżą. Od maja 1902 r. do sierpnia 1914 r. Sienkiewicz mieszkał tu, traktując go głównie, jako letnią rezydencję. W tym miejscu powstały m.in. fragmenty W pustyni i w puszczy. Po śmierci pisarza w pałacyku zamieszkała jego żona z synem, a po II wojnie światowej w wyniku reformy rolnej spadkobiercom pozostawiono dworek z 49 ha gruntów. Popadający w ruinę pałacyk dzieci Henryka Sienkiewicza przekazały w 1948 r. państwu. Po 10 latach utworzono w nim Muzeum Henryka Sienkiewicza, które od 1976 r. działa, jako oddział Muzeum Narodowego w Kielcach. Pomieszczeniom na parterze przywrócono dawny wygląd i wystrój z czasów pobytu pisarza. Na piętrze urządzono natomiast wystawę biograficzną, ukazującą życie i twórczość pisarza, jego rękopisy, książki wydane w wielu językach czy dary jubileuszowe. W otaczającym dworek parku rosną olbrzymie dęby, klonu, lipy, platany i wierzby oraz objęte całkowitą ochroną cisy. 9 Ryc. nr 80: Pałacyk Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku. Źródło: Pałac Tarów w Podzamczu Piekoszowskim Pałac w Podzamczu Piekoszowskim wzniesiony został w latach z fundacji Jana Aleksandra Tarło, jako wynik wyzwania rzuconego biskupowi krakowskiemu Jakubowi Zadzikowi. Budowla ta musiała być imponująca, a jej wzniesienie stanowiło poważne wyzwanie dla fundatora. 9 Wołoszyńska E., Wołoszyński M., 2010, Góry Świętokrzyskie. Przewodnik turystyczny, MUZA S.A., Warszawa. 256

257 Zamek wybudowany był na wzór pałacu biskupiego w Kielcach, jednak nieco się od niego różni. Powstał on na mniej rozbudowanym planie, a jego główną fasadę zwrócono ku zachodowi. Zastosowano także inne rozwiązanie więźby dachowej, nadając jej kształt łamanego dachu krakowskiego, popularnego wtedy w Małopolsce. Do naroży dobudowano 17-metrowe wieże zwieńczone barokowymi hełmami. Przez wieki użytkowania i zniszczeń pałac stopniowo popadał w ruinę. W 1956 r. na podstawie przeprowadzonych wcześniej badań, rozpoczęto częściową odbudowę pozostałości pałacu Tarłów, lecz w wyniku braku środków i wystarczającej dokumentacji historycznej, poprzestano na trwałym zabezpieczeniu ruin. Ryc. nr 81: Pałac Tarłów w Podzamczu Piekoszowskim Źródło: Rezerwat Kręgi kamienne Góra Grodowa to jedno z najwyższych wzniesień pasma Gór Świętokrzyskich nazwanego Wzgórzami Tumlińskimi. Jej nazwa pochodzi od grodu, jaki według tradycji stał na jej szczycie, a okoliczna ludność chroniła się w nim przed najazdami Tatarów w XIII wieku 10. Od 1994 r. jej wierzchołek stanowi rezerwat przyrody Kamienne kręgi. Jego nazwa pochodzi od kamiennych wałów, które podobnie jak na Łyścu (Świętym Krzyżu) otaczały szczyt i miały za zadanie w pogańskim sanktuarium oddzielać sacrum od poganom. Badający ich resztki archeolodzy ustalili, że pochodzą prawdopodobnie z VII i VIII wieku. Tworzyły trzy kręgi w kształcie elipsy, a w środku znajdował się teren o powierzchni ok m 2. Dziś te wały są niemal praktycznie niewidoczne. Zniszczył je czas, a także trwająca przez wielki eksploatacja piaskowca. 10 Kędracki J., 2011, Świętokrzyski Szlak Archeo-Geologiczny. Przewodnik, ROTWŚ, Kielce. 257

258 Ryc. nr 82: Odsłonięcie geologiczne w rezerwacie Kręgi Kamienne Źródło: Ocena atrakcyjności turystycznej Punkt węzłowy Zagnańsk jest interesującym miejscem dla turystów wypoczywających na Ziemi Świętokrzyskiej. Ze względu na swe walory przyrodnicze, krajobrazowe i historyczne obszar stawia na rozwój turystyki krajoznawczej, aktywnej oraz agroturystyki, choć niezbędna wydaje się na chwilę obecną poprawa i rozwój bazy noclegowej i gastronomicznej. Oceniając atrakcyjność turystyczną punktu węzłowego wzięto pod uwagę walory wypoczynkowe i krajoznawcze. Analizując atrakcyjność krajoznawczą obszaru poddanego inwentaryzacji uwzględniono wyniki badań Instytutu Turystyki. 11 Według niego ocena krajoznawcza obejmuje nasycenie obszaru wszystkimi rodzajami walorów oraz ich rangi atrakcyjności krajoznawczej. Posługują się przyjętą 4- stopniową klasyfikacją oceniono atrakcyjność gmin, jako: małą, średnią, dużą i bardzo dużą. Na tej podstawie w punkcie węzłowym Zagnańsk wydzielone zostały obszary o zróżnicowanej atrakcyjności turystycznej. Na mapie zmieszczonej w Rycinie nr 14 zauważyć należy, że gminą najbogatszą w walory krajobrazowe jest Zagnańsk. Jest ona jedyną spośród analizowanych gmin, która rozpoznawalna jest w świadomości Polaków ze względu rosnący na jej terenie legendarny Dąb Bartek. Na kolejnym miejscu znalazła się gmina Strawczyna, a najmniej walorów krajoznawczych znajduje się w gminach Mniów, Miedziana Góra i Piekoszów, co pozwoliło określić ich atrakcyjność, jako małą. Wyniki te potwierdzają dane z Narodowego Instytutu Dziedzictwa, które mówią o ilości zabytków nieruchomych w ocenianych gminach. Najwięcej spośród nich znajduje się w gminie Zagnańsk (14), a najmniej w gminach Mniów (6) i Piekoszów (3) Tab

259 Ryc. nr 83: Ocena punktu węzłowego Zagnańsk pod kątem atrakcyjności krajoznawczej Mniów Zagnańsk Strawczy n Miedziana Góra Piekoszów Źródło: opracowanie własne na podstawie Instytutu Turystyki Tab. nr 87: Zabytki nieruchome na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w 2011 r. ze względu na ich rodzaj Rodzaje zabytków Miedziana Piekoszó analizowane gminy razem nieruchomych Góra Mniów w Strawczyn Zagnańsk Ogółem: Urbanistyka Sakralne Obronne Publiczne Zamki Pałace Dwory Zieleń Folwarczne Gospodarcze

260 Mieszkalne Przemysłowe Cmentarne Inne Źródło: Narodowy Instytut Dziedzictwa; Ryc. nr 84: Ocena punktu węzłowego Zagnańsk pod kątem atrakcyjności wypoczynkowej Mniów Zagnańsk Strawczy n Miedziana Góra Piekoszów Źródło: opracowanie własne na podstawie Instytutu Turystyki Ocenę atrakcyjności wypoczynkowej oceniono posługując się także wytycznymi Instytutu Turystyki, który określa ją na podstawie wielkości powierzchni obszarów i ich kategorii. Wszystkim obszarom przypisana została kategoria od I do III, przy czym tereny oznaczone I cechują się najlepszej jakości walorami wypoczynkowymi. Tab. nr 88: Kategorie walorów wypoczynkowych i obszary przez nie obejmowane w gminach punktu węzłowego Zagnańsk Wyszczególnienie Miedziana Góra Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk I (km 2) II (km 2) III (km 2) Źródło: opracowanie własne na podstawie Instytutu Turystyki Tabela powyżej przedstawia strukturę obszarów w gminach punktu węzłowego Zagnańsk o różnych kategoriach walorów wypoczynkowych (Tab. 87). Na obszarze tym nie funkcjonują żadne tereny przypisane do I kategorii. Najbardziej atrakcyjną wydaje się być gmina Zagnańsk, w której 260

261 obszary przeznaczone do wypoczynku (120 km 2 ) oznaczone są wyłącznie II kategorią. W Miedzianej Górze, która uplasowała się na kolejnej pozycji jest ich już zaledwie 50 km 2, a Mniowie 45 km 2. Najsłabiej pod względem jakości walorów wypoczynkowych wypadają gminy Strawczyn i Piekoszów. Biorąc pod uwagę te wytyczne skonstruowano mapę oceny atrakcyjności wypoczynkowej w punkcie Zagnańsk, gdzie gminą przypisano oceny: mała, średnia, duża, bardzo duża (Ryc. 15). W skali całego kraju atrakcyjność wypoczynkową gmin Zagnańsk, Miedziana Góra i Mniów uznano za dużą, a Piekoszowa i Strawczyna za średnią Zagospodarowanie turystyczne Baza noclegowa Kluczowym elementem przemysłu turystycznego są obiekty zbiorowego zakwaterowania. Zalicza się do nich: hotele i podobne obiekty zakwaterowania, obiekty noclegowe turystyczne i miejsca krótkotrwałego zakwaterowania oraz pola kempingowe. W województwie świętokrzyskim funkcjonuje stosunkowo mała liczba tanich obiektów noclegowych (domów wycieczkowych, schronisk młodzieżowych, kempingów, pół biwakowych czy kwater prywatnych) w stosunku do hoteli i pensjonatów. W tej sytuacji ważne jest podnoszenie standardów jakościowych istniejących obiektów i rozszerzenie ich oferty turystycznej. Dysproporcje pojawiają się także w rozmieszczeniu obiektów noclegowych w regionie świętokrzyskim. Około 80% miejsc noclegowych skupionych jest w Kielcach i północnej części województwa. 12 Według stanu na koniec 2011 r. w gminach poddanych inwentaryzacji gospodarczej zarejestrowanych zostało 6 obiektów zbiorowego zakwaterowania (Tab. 10.), czyli 16,7% wszystkich obiektów tego typu w powiecie kieleckim. Bazę turystyczną tworzyły 4 obiekty hotelarskie (hotele, motele, pensjonaty) i 2 pozostałe obiekty zakwaterowania zbiorowego, czyli szkolne schronisko młodzieżowe i pole kempingowe. W porównaniu do 2010 roku liczba obiektów zbiorowego zakwaterowania wzrosła o 2 nowe obiekty: pensjonat ulokowany w gminie Strawczyn i hotel w gminie Miedziana Góra. Pozostała liczba obiektów nie uległa zmianie. Tab. nr 89: Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w 2011 r. Wyszczególnienie Miedzian a Góra 2011 Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Punkt węzłowy Zagnańsk Powiat kielecki Obiekty ogółem, w tym: Hotele Motele Pensjonaty Szkolne schroniska młodzieżowe Kempingi i pola biwakowe Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; 12 Projekt strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego do 2020 roku 261

262 Spośród 5 gmin wchodzących w skład punktu węzłowego Zagnańsk, największą bazą noclegową ma gmina Miedziana Góra, która dysponuje 3 obiektami noclegowymi i gmina Zagnańsk z 2 ośrodkami. Gminy Mniów i Piekoszów na chwilę obecną nie są wyposażone w turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania, a gmina Strawczyn posiada zaledwie jeden obiekt tego typu. Mimo tak niewielkiej bazy noclegowej na tym terenie znajduje się jedyny kemping i pensjonat w całym powiecie. Wszystkie obiekty hotelarskie zostały skategoryzowane lub są w trakcie kategoryzacji: Hotel Pod Jaskółką ** gmina Zagnańsk Hotel Miedziana Góra w trakcie kategoryzacji gmina Miedzian Góra Motel Moto-Raj ** gmina Miedziana Góra Pensjonat Zielone Zacisze ** gmina Strawczyn. Ryc. nr 85: Struktura gospodarstw agroturystycznych na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w 2011 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych LGD Dorzecze Bobrzy Najliczniejszą grupę spośród obiektów zbiorowego zakwaterowania stanowią gospodarstwa agroturystyczne, których liczba w ciągu ostatnich lat dynamicznie wzrasta. W całym województwie świętokrzyskim w 2010 r. było ich aż 218, co generowało 1996 miejsc noclegowych. W ciągu jednego roku udzielono w nich ponad 9,3 tys. noclegów turystom krajowym i zagranicznym. 13 W 2011 r. liczba gospodarstw agroturystycznych prowadzonych na terenie punktu węzłowego Zagnańsk wyniosła 36 (ryc. 16.) i była o 20 % wyższa niż w roku poprzednim (tab. 11.). Największą bazą noclegową tego rodzaju dysponuje gmina Zagnańsk, w której znajduje się 13 agroturystyk. Jednak na obszarze tej gminy w 2011 r. nie zanotowano przyrostu liczby gospodarstw. Na kolejnej pozycji ulokowała się gmina Piekoszów z 11 obiektami i wzrostem sięgającym 22,2%. W pozostałych gminach zaobserwowano zwiększenie liczby gospodarstw agroturystycznych sięgające 50%. Niemal we wszystkich jednostkach administracyjnych obszaru (prócz Zagnańska) zauważyć można dynamiczny rozwój tego typu działalności, co dobrze rokuje rozwojowi bazy noclegowej punktu węzłowego, szczególnie biorąc pod uwagę współczesne trendy 13 Turystyka jako czynnik rozwoju regionów Polski Wschodniej, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2011, s

263 w turystyce, którym jest także turystyka na obszarach wiejskich. 14 Tab. nr 90: Liczba gospodarstw agroturystycznych na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w latach Wyszczególnienie Liczba gospodarstw agroturystycznych Zmiana w % Ogółem: ,0 Miedziana Góra ,0 Mniów ,0 Piekoszów ,0 Strawczyn Zagnańsk ,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych LGD Dorzecze Bobrzy Tab. nr 91: Charakterystyka obiektów hotelowych na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w latach Wyszczególnienie Liczba obiektów hotelowych: Liczba pokoi: Liczba miejsc noclegowych: Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Tab. nr 92: Charakterystyka obiektów zbiorowego zakwaterowania innych niż hotelowe na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w latach Wyszczególnienie Liczba innych obiektów zbiorowego zakwaterowania: Liczba miejsc noclegowych Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych W 2011 r. turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania dysponowały 636 miejscami noclegowymi. Ich liczba wzrosła od 2009 roku o 11,6%. W przypadku obiektów hotelowych ich liczba zwiększyła się 2, co spowodowało przyrost liczby pokoi o 43,5%, a miejsc noclegowych przygotowanych dla turystów o 49,3%. W odniesieniu do pozostałych obiektów zbiorowego zakwaterowania, tu szkolnego schroniska młodzieżowego i pola kempingowego, ich liczba nie uległa zmianie w analizowanych pięcioleciu Zmianie jednak uległa liczba miejsc noclegowych, którymi dysponują. W 2009 roku zmniejszyła się ona o 3%, tj. 15 miejsc noclegowych. 14 K. Łopaciński, Ł. Bartosiewicz, Prognozy wyjazdów z poszczególnych krajów i przyjazdów do Polski w latach oraz prognoza globalna przyjazdów do Polski do 2013 roku, Instytut Turystyki, Warszawa

264 Mimo niemal dwukrotnego zwiększenia oferty noclegowej przez obiekty hotelowe w ostatnich latach, nadal dwa ośrodki o niższym standardzie dysponują znacznie większą liczbą miejsc noclegowych (Tab. 89 i Tab. 90.). Obiekty zbiorowego zakwaterowania na obszarze objętym inwentaryzacją dysponują niewielkim wyposażeniem dodatkowym mającym na celu lepsze zagospodarowanie czasu i dostarczenie atrakcji turystom. W punkcie węzłowym Zagnańsk znajduje się jedynie 9,6% dodatkowego wyposażenie turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania. W 2009 r. jedynie obiekty w Miedzianej Górze wyposażone były zaledwie w boisko do siatkówki lub koszykówki i sprzęt do tenisa stołowego, a w Zagnańsku w bilard, saunę i wypożyczalnię sprzętu wodnego. Trzy spośród 5 gmin nie posiadają żadnego wyposażenia dodatkowego, co niekorzystnie wpływa na ich postrzeganie przez turystów (Tab. 91). Istotnym elementem wyposażenia obiektów noclegowych wraz z pojawieniem się nowych trendów w turystyce, jakim są turystyka biznesowa i konferencyjna, stają się sale konferencyjne i ich wyposażenie. Na analizowanym obszarze jedynie dwie gminy dysponują salą konferencyjną, co stanowi zaledwie 13,3% tego typu wyposażenia w obiektach noclegowych powiatu kieleckiego. Gminy te generują jedynie 4,5% wszystkich miejsc w salach konferencyjnych powiatu. Spośród 4 dostępnych sal konferencyjnych w punkcie węzłowym Zagnańsk, jedna znajduje się w gminie Zagnańsk, a 3 w Miedzianej Górze. W związku z tym, z punktu widzenia turystki biznesowej i konferencyjnej bardziej atrakcyjna wydaje się być Miedziana Góra, która dysponuje znacznie większą liczbą miejsc w salach konferencyjnych, a ich wyposażenie jest bogatsze i dostosowane do współczesnych wymagań i standardów (Tab. 92.). Tab. nr 93: Wyposażenie obiektów zbiorowego zakwaterowania na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w 2009 r. Wyszczególnienie Miedziana Góra 2009 Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Punkt węzłowy Zagnańsk Ogółem: Siłownia Powiat kielecki Basen kryty Kort tenisowy Boisko do siatkówki lub koszykówki Mini golf Bilard Tenis stołowy Sauna Solarium 0 Wypożyczalnia sprzętu pływającego Wypożyczalnia rowerów Pokój zabaw dla dzieci Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; 264

265 Tab. nr 94: Sale konferencyjne i ich wyposażenie w obiektach zbiorowego zakwaterowania na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w 2009 r. Wyszczególnienie Miedziana Góra 2009 Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Punkt węzłowy Zagnańsk Powiat kielecki Z salą konferencyjną Liczba sal konferencyjnych Liczba miejsc Z nagłośnieniem Z mikrofonem bezprzewodowym Z komputerem Z zestawem audio-wideo Z obsługą techniczną Z rzutnikiem/projektorem Z flipchartem Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Tab. nr 95: Ułatwienia dla osób niepełnosprawnych w obiektach zbiorowego zakwaterowania na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w 2009 r. Wyszczególnienie Miedziana Góra Mniów Piekoszó w 2009 Strawczy n Zagnańs k Punkt węzłowy Zagnańsk Powiat kieleck i Ogółem: Pochylnia wjazdowa Drzwi automatycznie otwierane Winda przystosowana dla osób niepełnosprawnych Pokoje/łazienki dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Województwo Świętokrzyskie na etapie budowania marki rozpoznawalnej w sferze turystyki dokonało wyboru produktów turystycznych, które mogą stać się z czasem produktami markowymi. Za jeden z priorytetów uznano produkt turystyczny Kraina bez barier przeznaczony dla osób niepełnosprawnych 15. Dlatego też ważne jest dostosowanie obiektów noclegowych do potrzeb osób niepełnosprawnych. Niestety na analizowanym obszarze w obiektach turystycznych tego typu udogodnień jest nadal niewiele i stanowią tylko 6,7% urządzeń przygotowanych z myślą o niepełnosprawnych ruchowo w powiecie kieleckim. Zaledwie w jednym obiekcie w gminie Zagnańsk łazienki i pokoje zostały przygotowane z myślą o niepełnosprawnych, a w gminie 15 Program Operacyjny Rozwoju Produktów Turystyki Aktywnej i Kulturowej w Województwie Świętokrzyskim,

266 Miedziana Góra jeden obiekt posiada wygodną pochylnie wjazdową. Żaden z obiektów znajdujących się na terenie punktu węzłowego Zagnańsk nie przygotował dla swoich gości drzwi automatycznych otwieranych ani windy przystosowanej dla niepełnosprawnych (Tab. 94). Podsumowując, w zasięgu punktu węzłowego Zagnańsk obejmującego 5 spośród 19 gmin powiatu kieleckiego, funkcjonuje zaledwie 16,7% turystycznych obiektów zbiorowego zakwaterowania tego obszaru. Biorąc pod uwagę obszar, które obiekty te obsługują, a także ich wyposażenie dodatkowe należy uznać, że baza noclegowa jest niedostateczna. Baza gastronomiczna Zgodnie z obowiązującą w analizach ruchu turystycznego zasadą, dostępność i jakość usług gastronomicznych jest ważnym czynnikiem dla rozwoju turystyki. W regionie świętokrzyskim, według stanu na koniec 2011 r. w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania funkcjonowały 173 placówki gastronomiczne, tj. o 10 mniej niż w roku poprzednim. Wśród nich dominowały restauracje oraz bary i kawiarnie (82,1%). Spośród nich aż 138 działało w obiektach hotelowych (hotelach, motelach, pensjonatach i innych obiektach hotelowych). 16 Ogólna liczba placówek gastronomicznych w regionie świętokrzyskim stanowi 2,5% wszystkich tego typu placówek w kraju. Oznacza to, że ilość obiektów gastronomicznych jest niewystarczająca, a dodatkowo ich rozmieszczenie jak w przypadku bazy noclegowej jest nierównomierne. Co więcej w ofercie kulinarnej brakuje cech regionalizmu i dań lokalnych. Tab. nr 96: Liczba podmiotów gospodarczych działalność usługowa związana z wyżywieniem na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w latach Wyszczególnienie Miedziana Punkt węzłowy Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Góra Zagnańsk Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Powiat kielecki Analizowane gminą są obszarami wiejskimi, co wpływa na rozwój bazy gastronomicznej. W większości punkty gastronomiczne to niewielkie puby, pizzerie, kawiarnie lub zajazdy. Restauracje ulokowane są jedynie przy nielicznych obiektach hotelowych lub, jak w przypadku gminy Strawczyn w zabudowaniach nowego kompleksu sportowo-rekreacyjnego. Do najczęściej odwiedzanych obiektów bazy gastronomicznej należą: Restauracja Zielone Zacisze w Zagnańsku Restauracja-pizzeria Chata w Zagnańsku Pizzeria La Formica w Miedzianej Górze Kawiarnia Syrenka w Strawczynie Bar Zagłoba w Piekoszowie Pub U Leszka w Zagnańsku. W powiecie kieleckim w 2011 roku zarejestrowana 289 podmiotów gospodarczych, których działalność usługowa związana jest z wyżywieniem, tj. 5 mniej niż w roku poprzednim. Gminy poddane analizie skupiają aż 33,2% podmiotów gospodarczych z tej dziedziny z całego powiatu, a ich liczba w latach wrosła o 4, co wskazuje na trend rosnący. Najwięcej z nich ulokowanych jest w gminie Miedziana Góra (31) i Zagnańsk (20), gdzie przez ostatnie lata ich liczba nie uległa zmianie. Największy przyrost tego typu obiektów w 2010 r. zarejestrowano w 16 Bank Danych Lokalnych 266

267 gminie Piekoszów (18,2%), a spadek w gminie Mniów (22,2%) - Tab. 95. W porównaniu do bazy noclegowej, baza gastronomiczna posiada znacznie większe zaplecze i ofertę dla potencjalnych turystów. Baza komunikacyjna Istotą turystyki jest przemieszczanie się osób do obszarów i miejscowości o atrakcyjnych walorach turystycznych, znajdujących się poza ich codziennym otoczeniem. Przyjmując, że przemieszczenie się turystów w przestrzeni jest najbardziej charakterystyczną cechą turystyki, transport zapewniający to przemieszczanie się jest podstawowym warunkiem jej uprawiania 17. W związku z tym baza komunikacyjna wpływa bezpośrednio na stopień ruchu turystycznego obszaru, a możliwość skorzystania z różnego rodzaju środków transportu staje się istotnym kryterium przy planowaniu podróży. Punkt węzłowy Zagnańsk poddany analizie komunikacyjnej ulokowany jest w centralnej Polsce, w pobliżu stolicy województwa świętokrzyskiego, co korzystnie wpływa na dogodność połączeń z całym krajem. Przez obszar ten przebiegają drogi krajowe łączące go z największymi aglomeracjami: warszawską, krakowską, górnośląską czy łódzką: Droga krajowa nr 7 o znaczeniu międzynarodowym i międzyregionalnym, która prowadzi ruch tranzytowy Gdańsk Warszawa Kraków Chyżne; Droga krajowa nr 73 o znaczeniu międzyregionalnym, łączącą Kielce z Tarnowem; Droga krajowa nr 74, Piotrków Trybunalski Kielce Lublin; Drogi wojewódzkie, których na terenie powiatu znajduje się 266,7 km, są łącznikami komunikacyjnymi pomiędzy drogami krajowymi, a także są łącznikami analizowanych gmin z siedzibą powiatu i stolicą województwa. Przemieszczanie się pomiędzy gminami, a Kielcami umożliwiają drogi wojewódzkie: Droga nr 750 Ćmińsk Lekomin łącząca drogę nr 7 z drogą nr 74 Droga nr 760 do Piekoszowa Droga nr 748 do Strawczyna Droga nr 761 Kielce Piekoszów. 18 Sieć dróg powiatowych wynosi 1128,5 km, co zapewnia dobre połączenie ze wszystkimi sąsiednimi powiatami. Jednak ograniczona przepustowość dróg oraz zły stan nawierzchni sprawiają, że nie spełniają one obecnych wymagań. W miejscowościach na terenie gmin znajdują się także stacje kolejowe: Zagnańsk, Kostomłoty, Piekoszów, Rykoszyn, Wierna Rzeka i Górki Szczukowskie. Dodatkowym atutem jest funkcjonujące w sąsiedniej gminie Masłów lotnisko cywilne o powierzchni 73 ha, na którym mogą lądować małe statki powietrzne do 19 miejsc pasażerskich. Komunikację z największego miasta regionu do atrakcyjnych miejscowości położonych na obszarze punktu węzłowego ułatwiają autobusy komunikacji miejskiej nr 7, 9, 12, 24, 26, 28 i 32. Transport podmiejski ponadto zaopatrywany jest przez prywatną bazę busów. Z punktu widzenia turystki niezwykle istotne jest położenie obszaru poddanego analizie w centralnej Polsce, co ułatwia dopływ turystów z każdego zakątka kraju. Walory podnoszą także drogi krajowe stopniowo dostosowywane do standardów dróg ekspresowych, które zmniejszają czas pokonywania drogi z miejsca zamieszkania w miejsce destynacji turystycznej, a także bliskość miasta wojewódzkiego, przez które przebiegają najczęściej uczęszczane trasy regionu. 17 Wzajemne relacje turystyki i transportu [w:] Obsługa ruchu turystycznego, (red) Beata Meyer, PWN, Warszawa Strategia rozwoju powiatu Kieleckiego

268 Baza towarzysząca Według T. Lijewskiego i innych 19 za bazę towarzyszącą uznają wszelkie urządzenia stanowiące uzupełnienie podstawowej bazy turystycznej, zaliczając do nich urządzenia turystyczne takie jak szlaki turystyczne różnego typu, kąpieliska, kolejki linowe, wyciągi narciarskie, sale sportowe czy korty tenisowe. Szlaki turystyczne, podobnie jak inna infrastruktura transportowa, nie generują ruchu, lecz obsługują istniejący, związany z korzystaniem z usług turystycznych. Na terenie województwa świętokrzyskiego łączna długość szlaków turystycznych w 2009 r. wyniosła 3944,7 km, w tym najbogatsza jest infrastruktura dotycząca szlaków rowerowych (2291,1 km) i pieszych (1321,6 km). 20 Przez obszar analizowanych gmin przebiegają częściowo szlaki turystyczne, które pozwalają poznać największe atrakcje przyrodnicze i antropogeniczne regionu, a także nacieszyć oczy pięknymi krajobrazami Gór Świętokrzyskich. Wśród znakowanych szlaków pieszych województwa świętokrzyskiego na terenie punktu węzłowego Zagnańsk, najczęściej uczęszczane są: Kuźniaki Gołoszyce (czerwony) Oblęgorek Barania Góra (czarny) Piekoszów Pasmo Zgórskie (czarny) Wierna Rzeka Chęciny (żółty) Lokalne szlaki piesze. Przez wskazany teren przebiegają również liczne szlaki rowerowe: Zagnańsk Zachełmie Chrusty Goleniawy Janaszów Dąb Bartek Zagnańsk ok. 12 km (czerwony); Zagnańsk Borowa Góra Piechotne Samsonów Bartków Zagnańsk ok. 14 km (niebieski); Grzymałków Pałęgi Straszów Kłucko Wólka Kłucka Wiązowa Mokry Bór Grzymałków ok. 29 km (żółty); Strawczyn Kuźniaki Hucisko Huta Oblęgorska Oblęgorek Bugaj Chełmce Promnik Strawczyn ok. 33,5 km (niebieski); Strawczyn Strawczynek Oblęgór Huta Oblęgorska (czarny); Piekoszów Łaziska Zawada Gałęzice Skałka Bławatków Miedzianka Zajączków Wesoła (Wierna Rzeka) Lasek Jeżynów Łosienek Łosień Łubno Micigózd Piekoszów ok. 39 km (niebieski); Kielce Karczówka Szczukowice Jaworznia Łaziska Piekoszów Podzamcze Piekoszowskie ok. 21,5 km (czerwony). 21 W Górach Świętokrzyskich wytyczono prócz turystycznych szlaków pieszych także szlaki tematyczne (piesze, rowerowe, samochodowe), które są ciekawą alternatywą dla zwykłych szlaków pieszych. Umożliwiają one lepsze poznanie nie tylko walorów przyrodniczych regionu (zwłaszcza geologii), ale także jego bogatej historii i tradycji. Przez omawiane gminy przebiegają: Geologiczna Ścieżka Dydaktyczna Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 2002, Geografia turystyczna Polski, Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Turystyka jako czynnik rozwoju regionów Polski Wschodniej, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2011 Powiat Kielecki. Pieszo i rowerem po znakowanych szlakach turystycznych, wyd. na zlec. Starostwa Powiatowego w Kielcach, Kielce

269 Rowerowy Szlak Architektury Obronnej Szlak rowerowy Miejsca Mocy Świętokrzyski Szlak Literacki Świętokrzyski Szlak Górskiej Turystyki Jeździeckiej. Do turystycznej bazy towarzyszącej prócz szlaków turystycznych zaliczyć także należy różnego typu kąpieliska, wyciągi narciarskie, ścianki wspinaczkowe czy sale sportowe, których oferta na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk jest bogata i znacznie zróżnicowana. Szczególnie sprzyja ona rozwojowi turystyki aktywnej. W regionie świętokrzyskim znajduje się niewiele naturalnych zbiorników wodnych, a ilość sztucznych zbiorników jest niewystarczająca. W gminie Zagnańsk utworzono dwa zbiorniki wodne: w Umrze i Kaniowie. Budowę zbiornika w Umrze na rzece Bobrzy zakończono 2004 r., a od połowy lipca 2005 r. można korzystać ze strzeżonego kąpieliska. Do dyspozycji turystów pozostają rowerki wodne, łódki i boisko do piłki siatkowej. Zbiornik w Kaniowie oddano do użytku znacznie wcześniej, bo już 1986 r. W najbliższej okolicy słynie z wyjątkowo czystej wody. Od kilku lat odbywają się tu Dni Zagnańska oraz wiele innych uroczystości i imprez rozrywkowych. W ostatnich latach do dyspozycji turystów oddano zbiornik wodny Strawczyn zlokalizowany w widłach cieku Od Mokrego Boru i jego dopływie Trupień w gminie Strawczyn. Jego głównym zadaniem jest retencja, ale jego infrastruktura dostosowana została do uprawiania sportów wodnych i rekreacji. Otworzone w 2010 r. gminie Strawczyn Centrum OLIMPIC w Strawczynku - to jeden z najnowocześniejszych kompleksów sportowych w województwie świętokrzyskim. We wrześniu 2012 r. Gmina Strawczyn otrzymała nagrodę Skrzydła 2012 najstarszą nagrodę gospodarczą województwa świętokrzyskiego za wybudowanie Centrum Sportowo-Rekreacyjnego, które obok walorów przyrodniczych stanowi o jego atrakcyjności. W skład obiektu wchodzi basen kryty, stadion piłkarski z pełnym zapleczem sanitarnym, bieżnia lekkoatletyczna, boiska treningowe oraz kort tenisowy. Kryta pływalnia OLIMPIC zapewnia doskonałe warunki do czynnego uprawiania pływactwa, ale również do rodzinnego wypoczynku. Szeroki wachlarz możliwości stwarzają: basen pływacki 25 x 12,5 m głębokość: od 1,30-1,80 m basen rekreacyjny z tzw. dziką rzeką, biczami wodnymi i hydromasażami basen do nauki pływania głębokość - 1,2m brodzik dla dzieci 2 baseny z jacuzzi zjeżdżalnia rurowa zewnętrzna sauna. Ziemia kielecka przyciąga także amatorów sportów zimowych, którzy mogą skorzystać z istniejących wyciągów narciarskich. Znajdują się one w 5 miejscowościach, a wśród nich w gminie Miedziana Góra w miejscowości Tumlin Podgród. Położony jest on na zboczu góry Wykieńskiej (409 m n.p.m.). Do dyspozycji narciarzy pozostają dwa oświetlone, ratrakowane stoki narciarskie ze sztucznym naśnieżaniem z dwoma wyciągami narciarskimi w tym najnowocześniejszym wyciągiem narciarskim w Górach Świętokrzyskich "Sztokfisz". Na terenie wyciągu dostępni są do dyspozycji wykwalifikowani instruktorzy narciarstwa, którzy zapewniają początkującym narciarzom fachowe doskonalenie techniki jazdy na nartach lub desce snowboardowej. Na miejscu znajduje się również bar, parking i wypożyczalnie sprzętu zimowego. Na Górze Grodowej turyści mogą skorzystać również z torów do narciarstwa klasycznego. Punkt węzłowy Zagnańsk jest również idealnym miejscem do uprawiania alpinizmu. W dawnym kamieniołomie Stokówka w gminie Piekoszów znajduje się jedno z nielicznych miejsc w regionie, gdzie turyści mogą uprawiać wspinaczkę górską. Wyznaczonych jest tu około 80 dróg wspinacz- 269

270 kowych, z czego 50 to trasy obite. Długości tras wahają się od ok. 6 do 18 m, a ich trudność od III do VI stopnia. W Gminie Miedziana Góra znajduje się natomiast wyjątkowy w skali kraju Ośrodek Sportowo- Turystyczny. Na terenie obiektu znajduje się Samochodowy tor KIELCE, stanowiący własność Automobilklubu Kieleckiego, jest jednym z dwóch torów w Polsce. Otwarty został 35 lat temu z połączenia starodroża drogi krajowej nr 74 ( odcinek leśny toru) i jej nowego odcinka, miał długość 3000 m. W 1978 r. dobudowano małą pętlę, dzięki, której cały tor uzyskał 4160 m. Od czasu powstania zorganizowano na nim ponad 80 imprez, w tym Eliminacji Wyścigowych Samochodowych Mistrzostw Polski, we wszystkich klasach. Niezależnie od rozwoju turystyki na danym obszarze baza towarzysząca uzupełniania jest infrastrukturą ogólną, nazwaną także paraturystyczną. Wyróżnia się tu prócz środków komunikacji czy urzędów administracyjno-usługowych także ośrodki kulturalne. Ich głównym zadaniem jest obsługa stałych mieszkańców danego obszaru, ale turyści także bywają ich użytkownikami. W rozwoju różnorodnych form kultury współpracują zarówno instytucje samorządowe (gminne ośrodki kultury i biblioteki publiczne) i organizacje pozarządowe (zespoły folklorystyczne, Ochotnicze Straże Pożarne, stowarzyszenia kulturalne i społeczne, Koła Gospodyń Wiejskich), a także organizacje kościelne. Życie kulturalne w gminach organizują i prowadzą głównie gminne ośrodki kultury oraz Lokalne Grupy Działania: Gminny Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji w Zagnańsku Gminny Ośrodek Kultury w Piekoszowie Gminny Ośrodek Kultury w Strawczynie LGD Dorzecze Bobrzy. Na terenie gmin odbywa się szereg cyklicznych imprez kulturalnych, będących czynnikiem integracji mieszkańców całego regionu. Do najważniejszych imprez należą: Strawczynada Dni Zagnańska Dni Miedzianej Góry Dni Mniowa Imprezy Dożynkowe Analiza ruchu turystycznego Turyści krajowi Ruch turystyczny jawi się, jako faktyczny wskaźnik atrakcyjności turystycznej danego obszaru, w tym przypadku punktu węzłowego Zagnańsk w województwie świętokrzyskim. Dzieje się tak, ponieważ tylko wybory turystów czynią miejsce lub obszar atrakcyjnym. 270

271 Ryc. nr 86: Natężenie krajowego ruchu turystycznego w 2010 r. według województw i liczby krajowych podróży turystycznych ogółem w mln 3,9 4,5 1,6 2,1 1,4 1,0 2,4 3,9 2,8 1,4 0,5 1,3 2,6 2,8 1,5 1,3 Źródło: Instytut Turystyki; Razem 33,9 mln Dane przedstawione na mapie (Ryc. 90.) pokazują, że Województwo Świętokrzyskie, pomimo strategicznego usytuowania pomiędzy najważniejszymi aglomeracjami w państwie, przyjęło tylko 3,9% krajowego ruchu turystycznego. Pod tym względem, region świętokrzyski zajął niechlubne 13 miejsce (wspólnie z województwem lubelskim). Ponadto, województwo świętokrzyskie odwiedziło o 0,4 mln turystów, tj. 31% więcej niż w roku ubiegłym. Biorąc pod uwagę dane dotyczące liczby wizyt długo- i krótkookresowych w województwach w trzech pierwszych kwartałach roku 2011, a więc najbardziej atrakcyjnych dla turystów w naszych warunkach klimatycznych, województwo świętokrzyskie odwiedziło ok. 0,8 mln osób czyli 3,3% wszystkich turystów podróżujących po kraju. W stosunku do roku poprzedniego niemal we wszystkich województwach zanotowano spadek liczby wizyt turystów, co wywołane jest załamaniem gospodarczym na rynkach światowych, które ma istotny wpływ na rozwój turystyki. W przypadku wizyt długookresowych, na 5 i więcej dni region świętokrzyski uplasował się w lepszej pozycji niż w przypadku wizyt krótkookresowych (do 4 dni). Na dłuższy okres czasu województwo odwiedziło ok. 0,4 mln osób (3,7%), wyprzedzając tym samym aż 5 województw: opolskie, lubelskie, lubuskie, łódzkie i podlaskie (tab. 96).Na krótszy okres czasu przyjechała do nas porównywalna liczba turystów, ale analizując statystyki, województwo znalazło się na 14 pozycji z udziałem zaledwie 3%, wyprzedzając jedynie województwa opolskie i lubuskie (Tab. 97.). W analizowanym okresie jest to najsłabszy wynik i aż o 20% niższy niż w roku poprzednim. W stosunku do odwiedzin długookresowych jest to sytuacja zupełnie odwrotna niż lat wcześniejszych, kiedy to turyści krótkookresowi stanowili znaczną przewagę. Optymistyczna w tej sytuacji jest struktura wydatków na wyjazdy turystyczne. Badania Instytutu Turystyki wykazały, że w 3 pierwszych kwartałach 2011 r. wydatki na krajowe podróże długookresowe (jeden dzień pobytu) 271

272 wzrosły o 12,2% w stosunku do porównywalnego okresu poprzedniego roku (tab. 98.). W przypadku dziennych wydatków Polaków na wyjazdy krótkookresowe ich wysokość nie uległa zmianie w odniesieniu do 2009 r., ale mimo to są one nadal wyższa o 11,7% od wydatków na podróże długookresowe (Tab. 99.). Tab. nr 97: Liczba wizyt w województwach (mln) podczas wyjazdów krajowych długookresowych Wyszczególnienie trzy kw trzy kw trzy kw trzy kw Ogółem liczba podróży 12,25 11,25 12,05 10,65 Dolnośląskie 0,80 0,85 0,80 0,90 Kujawsko-pomorskie 0,95 0,70 0,55 0,55 Lubelskie 0,70 0,55 0,25 0,25 Lubuskie 0,40 0,30 0,20 0,25 Łódzkie 0,20 0,25 0,35 0,30 Małopolskie 1,25 1,00 1,10 1,15 Mazowieckie 1,30 0,90 1,15 0,95 Opolskie 0,25 0,30 0,15 0,10 Podkarpackie 0,85 0,75 0,80 0,70 Podlaskie 0,30 0,25 0,35 0,30 Pomorskie 1,80 1,90 2,35 1,45 Śląskie 0,65 0,55 0,60 0,75 Świętokrzyskie 0,30 0,25 0,45 0,40 Warmińsko-mazurskie 0,85 0,90 1,05 0,75 Wielkopolskie 0,70 0,45 0,55 0,40 Zachodniopomorskie 1,65 1,70 2,00 1,85 Źródło: Instytut Turystyki Tab. nr 98: Liczba wizyt w województwach (mln) podczas wyjazdów krajowych krótkookresowych Wyszczególnienie trzy kw trzy kw trzy kw trzy kw Ogółem liczba podróży 16,40 13,85 14,65 13,45 Dolnośląskie 1,60 1,45 1,00 1,35 Kujawsko-pomorskie 1,00 0,80 0,75 0,80 Lubelskie 1,05 0,75 0,80 1,20 Lubuskie 0,70 0,45 0,50 0,30 Łódzkie 0,45 0,70 0,65 0,55 Małopolskie 1,35 0,95 1,15 1,15 Mazowieckie 2,10 1,85 1,80 1,45 Opolskie 0,15 0,30 0,15 0,20 Podkarpackie 0,85 0,60 0,45 0,50 Podlaskie 0,45 0,25 0,70 1,00 Pomorskie 1,55 1,45 1,50 1,00 Śląskie 1,20 0,90 1,25 1,45 Świętokrzyskie 0,55 0,45 0,50 0,40 Warmińsko-mazurskie 1,10 0,85 0,90 0,85 Zachodniopomorskie 1,20 1,10 1,35 0,55 Źródło: Instytut Turystyki Tab. nr 99: Przeciętne wydatki (PLN) na podróże krajowe długie Wyszczególnienie trzy kw trzy kw trzy kw trzy kw Przed podróżą (na podróż) Podczas podróży (na podróż) Ogółem (na podróż) Przed podróżą (na dzień) Podczas podróży (na dzień) Ogółem (na dzień) Źródło: Instytut Turystyki 272

273 Tab. nr 100: Przeciętne wydatki (PLN) na podróże krajowe krótkie Wyszczególnienie trzy kw trzy kw trzy kw trzy kw Przed podróżą (na podróż) Podczas podróży (na podróż) Ogółem (na podróż) Przed podróżą (na dzień) Podczas podróży (na dzień) Ogółem (na dzień) Źródło: Instytut Turystyki Ryc. nr 87: Cele krajowych wyjazdów długookresowych w 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Instytutu Turystyki Ryc. nr 88: Cele krajowych wyjazdów krótkookresowych w 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Instytutu Turystyki 273

274 Odmiennie także kształtuje się struktura celów wyjazdów krótko- i długookresowych w Polsce. W przypadku wyjazdów długookresowych, a więc dłuższych niż 4 dni turyści najczęściej wyjeżdżają w celach turystyczno-wypoczynkowych (54 %), a kolejno za motywację do podróży uznają odwiedziny o krewnych lub znajomych (30%) i wyjazdy służbowe (8%). W przypadku wyjazdów krótkookresowych dzieje się natomiast odwrotnie. Turyści w przypadku wyjazdów do 4 dni najczęściej za cel obierają odwiedziny u rodziny lub znajomych (52%), a dopiero w następnej kolejności wyjazdy turystyczno-wypoczynkowe (30%). Tab. nr 101: Liczba udzielonych noclegów ogółem w obiektach zbiorowego zakwaterowania na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w 2011 r. Wyszczególnienie Miedziana punkt węzłowy powiat Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Góra Zagnańsk kielecki Ogółem: Hotele Motele Pensjonaty Szkole schroniska młodzieżowe Kempingi i pola biwakowe Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Tab. nr 102: Liczba udzielonych noclegów w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania w punkcie węzłowym Zagnańsk w latach Wyszczególnienie Liczba osób korzystających z noclegów Ogółem Hotele Zmiana w % , ,9 Motele ,3 Pensjonaty ,5 Szkolne schroniska młodzieżowe ,2 Kempingi ,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Z analizy liczby noclegów w 2011 r. wynika, że w obiektach zbiorowego zakwaterowania w punkcie węzłowym Zagnańsk udzielono 9343 noclegów, co stanowi 5,6% wszystkich noclegów udzielonych turystom w powiecie kieleckim (Tab. 100.). W porównaniu z rokiem poprzednim odnotowano spadek o 5,6% (Tab. 101). Większość turystów, bo aż 4317 osób nocowała w hotelach, w tym 2872 w gminie Miedziana Góra. Spośród pozostałych obiektów hotelowych, najmniej osób wynajęło pokój w pensjonatach. W tego typu obiektach udzielono zaledwie 56 noclegów, a w ośrodkach tego typu zaobserwowany największy spadek liczby turystów w stosunku do poprzedniego roku, sięgający aż 70,5%. Co ciekawe, tego typu obiekty są jedynymi na terenie całego powiatu kieleckiego. Podobnie sytuacja wygląda z kempingami. Kemping Moto-Raj w Miedzianej Górze gościł 1642 osoby wśród grupy turystów odwiedzających cały powiat kielecki, a mimo to zanotował spadek wynajętych miejsc noclegowych o 46,3%. Spośród obiektów innych niż 274

275 hotelowe najwięcej noclegów udzielono w szkolnym schronisku młodzieżowym w gminie Strawczyn, które w 2011 r. odnotowało wzrost liczby turystów aż o 86,2%. Ryc. nr 89: Noclegi udzielone turystom krajowym na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w obiektach hotelowych w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Analizując liczbę noclegów udzielonych turystom krajowym w obiektach hotelowych w latach należy zauważyć, że od 2009 r. ich liczba znacznie wzrosła (Ryc. 83.). Spowodowane być to może kampanią promocyjną Regionalnej Organizacji Turystycznej Województwa Świętokrzyskiego w mediach, która przyczyniła się do wzrostu popularności regionu. Spadek liczby odwiedzających w 2011 r. utożsamiany być może natomiast z załamaniem na światowych rynkach finansowych, które bezpośrednio wpływają na rozwój turystyki. Turyści zagraniczni Szacunki Instytutu Turystyki wskazały, że w ciągu trzech kwartałów 2011 r. Polskę odwiedziło ponad 46,6 mln cudzoziemców, o 4,5% więcej niż w tym samym czasie poprzedniego roku. Liczbę turystów oszacowana na blisko 10 mln (o 6,6% więcej). 22 Ryc. nr 90: Liczba wizyt turystów zagranicznych od stycznia do września 2011 r. według województw (tys.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Instytutu Turystyki 22 Charakterystyka przyjazdów do Polski w okresie styczeń - wrzesień 2011 roku, Instytut Turystyki, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa,

276 Na załączonej Ryc. 84 zauważyć można, że województwo świętokrzyskie jest regionem najrzadziej odwiedzanym przez turystów z zagranicy. W 2010 r. odnotowano wzrost liczby cudzoziemców. Region świętokrzyski odwiedziło wtedy 26,5 tys. zagranicznych gości, tj. o 13,1% więcej niż w roku poprzednim. Jednak już w okresie od stycznia do września 2011 r. region świętokrzyski przyjął najmniejszą liczbę turystów spośród wszystkich województw. Jako uzupełnienie warto zwrócić uwagę na rozkład terytorialny korzystających z kwater prywatnych (Tab. 102.). Także w tym przypadku województwo świętokrzyskie plasuje się na ostatnich pozycjach. Turyści zagraniczni odwiedzający Polskę, a korzystający w kwater prywatnych w regionie świętokrzyskim stanowili zaledwie 1%. W gorszej sytuacji znalazło się jedynie województwo opolskie. Jednak już w przypadku udzielonych noclegów obydwa województwa uplasowały się na ostatnim miejscu. W trzech pierwszych kwartałach 2011 r. struktura celów przyjazdu do Polski w stosunku do lat poprzednich nie uległa zmianie. Niezmiennie dominujące przyjazdy służbowe w interesach, wzrosły z około 2,3 mln przyjazdów do 2,8 mln, co stanowi ok. 26% odwiedzających, podczas gdy przyjazdy typowo turystyczno-wypoczynkowe wzrosły nieznacznie (z 2,1 do 2,2 mln). Odwiedziny u krewnych lub znajomych wzrosły z 1,6 do 1,85 mln i taki cel podróży deklaruje 19% zagranicznych gości. Nieznacznie wzrosły też rozmiary turystyki zakupowej (11%), a zmalała liczba przyjazdów tranzytowych (7%) Ryc. 85. Tab. nr 103: Struktura korzystających i udzielonych im noclegów w kwaterach prywatnych według województw Korzystający Noclegi dolnośląskie 11% 11% kujawsko-pomorskie 2% 2% lubelskie 3% 2% lubuskie 4% 2% łódzkie 3% 2% małopolskie 15% 15% mazowieckie 6% 11% opolskie 0% 0% podkarpackie 9% 3% podlaskie 12% 21% pomorskie 1% 11% śląskie 3% 3% świętokrzyskie 1% 0% warmińsko-mazurskie 6% 5% wielkopolskie 6% 4% zachodniopomorski 8% 8% Źródło: opracowanie własne na podstawie Instytutu Turystyki 276

277 Ryc. nr 91: Cele przyjazdów turystów zagranicznych do Polski w 2011 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Instytutu Turystyki Tab. nr 104: Długość pobytu turystów zagranicznych w Polsce (%) w 2011 r. Wyszczególnienie Ogółem Niemcy Stare kraje UE (bez Niemiec) Nowe kraje UE Rosja, Białoruś, Ukraina Pozostałe europejskie Główne zamorskie 1 do 3 nocl do 7 nocl do Ponad 4 tyg Średnia liczba noclegów 4,0 3,9 5,7 2,2 2,0 3,3 12,2 8,9 Źródło: Instytut Turystyki Reszta świata W badanym okresie 2011 r. średnia długość pobytu ogółu turystów zagranicznych w Polsce zmalała, pobyty krótkookresowe stanowią aż 65%. Średnio odwiedzający pozostają w granicach kraju na 4 dni. Na najdłuższy okres czasu pozostają u nas turyści pochodzący głównie z krajów zamorskich (12,2 noclegów), co uzależnione jest od środka transportu, bowiem przyjazdy drogą lotniczą wiążą się z dłuższym pobytem w Polsce. W związku z tym najkrócej pozostają w kraju turyści, którzy przybyli drogą lądową. Najwięcej noclegów na pobyt krótkotrwały rezerwują Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, a także obywatele nowych państw członkowskich UE. 277

278 Ryc. nr 92: Turyści zagraniczni (%) korzystający z obiektów zbiorowego zakwaterowania na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Obszar punktu węzłowego Zagnańsk najczęściej odwiedzają i korzystają z noclegów turyści pochodzący z Niemiec (23%), którzy w 2011 r. skorzystali z 69 noclegów (ryc. 86.). Na kolejnych pozycjach znalazły się Włosi (15%), którzy wygenerowali aż 160 noclegów i Holandia (10%) 21 noclegów. W strukturze przyjazdów na omawiany obszar wysoką pozycję zajmują również turyści z Francji (7%), Ukrainy (6%), Białorusi (5%) i Czech (5%). Tab. nr 105: Liczba noclegów udzielonych turystom zagranicznym na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w obiektach zbiorowego zakwaterowania w 2011 r. Wyszczególnienie Miedziana punkt węzłowy powiat Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Góra Zagnańsk kielecki Obiekty ogółem, w tym: Hotele Motele Pensjonaty Szkole schroniska młodzieżowe Kempingi i pola biwakowe Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych

279 Tab. nr 106: Liczba udzielonych noclegów turystom zagranicznym w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w latach Wyszczególnienie Liczba osób korzystających z noclegów ogółem hotele Zmiana w % , motele ,0 pensjonaty szkolne schroniska młodzieżowe kempingi ,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Z analizy liczby udzielonych noclegów turystom zagranicznym w 2011 r. na terenie objętym inwentaryzacją gospodarczą wynika, że w obiektach zbiorowego zakwaterowania udzielono 411 noclegów, co stanowi 4,9% wszystkich noclegów udzielonych turystom zagranicznym w powiecie kieleckim (Tab. 104.). W porównaniu z rokiem poprzednim odnotowano spadek aż o 28,9% (Tab. 105.). Niemal wszyscy goście zza granicy wynajmowali pokoje w obiektach hotelowych, bo aż 364 osoby, z czego 99% w obiektach zlokalizowanych w Miedzianej Górze. W roku 2011 r. nastąpił też na tym obszarze gwałtowny przyrost liczby turystów w obiektach hotelowych z 5 do 237 odwiedzających (+4640%). Recesję zauważyć jednak można w przypadku kempingu, który jeszcze w 2010 r. udzielił 408 noclegów, a już rok później zaledwie 47. Byli to jedyni turyści w powiecie kieleckim nocujący na polu kempingowym. Ryc. nr 93: Noclegi udzielone turystom zagranicznym na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w obiektach hotelowych w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Analizując liczbę noclegów udzielonych turystom zagranicznym w obiektach hotelowych w latach należy podkreślić trend rosnący. Stopniowo, z roku na rok, cudzoziemcy rezerwują coraz więcej noclegów (Ryc. 87.). Podobnie jak w przypadku noclegów udzielonych turystom krajowym, ich liczba wzrasta od 2009 roku. 279

280 Powyższa analiza dostarcza szeregu informacji na temat plusów i minusów związanych z aktualnym stanem branży turystycznej na omawianym terenie. Pod tym względem, do mocnych stron należy zaliczyć przede wszystkim: położenie w centralnej Polsce, w sąsiedztwie stolicy województwa świętokrzyskiego Kielc, oraz wynikające z tego bardzo dobre powiązania komunikacyjne z każdym zakątkiem kraju duże zróżnicowanie przyrodnicze i znaczny odsetek obszarów objętych ochroną prawną Dąb Bartek rozpoznawalny symbol w Polsce brak sezonowości w turystyce bogactwo walorów naturalnych i antropogenicznych, głównie zabytków techniki wybitne walory do uprawiania turystyki aktywnej (szlaki piesze, konne, rowerowe; stok narciarski, ścianki wspinaczkowe, kompleks sportowo-rekreacyjny, etc.) optymalne warunki do rozwoju turystyki krajoznawczej i agroturystyki dobrze prosperująca działalność usługowa związana z wyżywieniem oraz intensywnie rozwijająca się baza noclegowa zróżnicowana i dość bogata oferta bazy towarzyszącej w turystyce przyrost liczby turystów korzystających z lokalnej bazy noclegowej wielokulturowość turystów odwiedzających obszar analizowanego punktu węzłowego. Gospodarka turystyczna obszaru punktu węzłowego Zagnańsk przejawia również słabe strony, którymi są: pogarszający się stan techniczny wielu obiektów zabytkowych niewielkie zaplecze bazy noclegowej na tle powiatu bardzo ubogie wyposażenie obiektów zbiorowego zakwaterowania (również pod kątem dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo) brak kompleksowej oferty turystycznej dla analizowanego obszaru brak produktów regionalnych rozpoznawalnych i kojarzonych z obszarem omawianego punktu węzłowego niedostateczna ilość imprez plenerowych promujących kulturę i tradycję regionu pomimo stopniowego rozwoju bazy gastronomicznej i noclegowej, a także intensywnej kampanii promocyjnej województwa, region nadal plasuje się na ostatnich miejscach rankingów pod względem przyjazdów turystów zarówno krajowych jak i zagranicznych. W Strategii Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego turystyka została uznana za dziedzinę działań strategicznych, stanowiącą przedmiot bezpośredniego wspomagania rozwoju na szczeblu samorządu wojewódzkiego. Niestety niemal żadna z gmin nie dysponuje na obecną chwilę planami rozwoju turystyki na swoich obszarach. Jedynie gmina Strawczyn przygotowała i udostępnia na swojej stronie internetowej Programu rozwoju turystyki i promocji turystycznej Gminy Strawczyn. W założeniu ma on stanowić skuteczne narzędzie dla władz gminy pomocne w planowaniu i realizowaniu polityki turystycznej, a jego adresatem są podmioty działające bezpośrednio w turystyce lub wpływające na jej rozwój. W pozostałych gminach za podstawę planowania działań strategicznych mających wpływ na rozwój turystyki uwzględnić należy plany zawarte w: Strategii Rozwoju Turystyki w Województwie Świętokrzyskim na lata Strategii Rozwoju Powiatu Kieleckiego na lata Istotnym bodźcem rozwojowym punktu węzłowego Zagnańsk w aspekcie turystyki jest praca Lokalnej Grupy Działania Dorzecze Bobrzy. Stowarzyszenie skupia 140 członków, a w tym gminy, 280

281 gospodarstwa agroturystyczne, stowarzyszenia działające w poszczególnych gminach, przedsiębiorców i działaczy samorządowych. W najbliższym czasie LGD będzie zajmować się opracowaniem koncepcji dotyczących: w Miedzianej Górze Zbiornika Światełek oraz odrestaurowania trasy narciarstwa biegowego, w Mniowie Zbiornika Trzęsawka, Stacji naukowej Gliniany Las oraz Stacji Narciarskiej Wierchy, w Strawczynie Wielkiego Pieca Hutniczego w Kuźniakach w Zagnańsku Huta Józef w Samsonowie, Dąb Bartek, Zalew Umer i Park wypoczynku Inwentaryzacja punktu węzłowego Zagnańsk pod kątem przedsiębiorczości i przetwórstwa. Wszystkie badane gminy wchodzą w skład Kieleckiego Obszaru Metropolitalnego, którego początki sięgają 2005 roku. 23 Wspomniany obszar metropolitalny skupia aż 15 gmin spośród wszystkich 19 wchodzących w skład powiatu kieleckiego ziemskiego. 24 Korzyści dla analizowanych gmin wynikające z funkcjonowania obszaru metropolitalnego to m.in.: wspólna koordynacja polityki przestrzennej podejmowanie wspólnych przedsięwzięć infrastrukturalnych tworzenie spójnego i sprawnego układu komunikacyjnego oraz transportowego równomierny rozwój funkcji przemysłowych, osadniczych, turystycznych i rekreacyjnych realizacja dużych projektów o zasięgu regionalnym, krajowym, a nawet międzynarodowym. Współpraca w ramach Kieleckiego Obszaru Metropolitalnego służy omawianym gminom również do pozyskiwania nowych inwestorów i środków z funduszy unijnych oraz stwarza dogodne warunki do wzrostu gospodarczego i rozwoju przedsiębiorczości. Położenie gmin na terenach obszaru metropolitalnego daje duże możliwości rozwijania m.in. takich branż jak usługi, przemysł, czy turystyka. Szczegółowe dane dotyczące struktury lokalnych przedsiębiorstw pod względem wielkości przedstawia poniższa Tabela 106. Na koniec 2011 r. na terenie punktu węzłowego Zagnańsk zarejestrowanych było 4047 podmiotów gospodarczych, co stanowiło wartość równą 29,3% w skali całego powiatu kieleckiego. Największą liczbą przedsiębiorstw w omawianym okresie charakteryzuje się gmina Piekoszów, która skupiła na swoim obszarze prawie 26% wszystkich podmiotów gospodarczych funkcjonujących na analizowanym obszarze. Najmniejszym odsetkiem zarejestrowanych przedsiębiorstw cechuje się z kolei gmina Mniów 11,2% udziału w ogólnej liczbie podmiotów zlokalizowanych na terenie rozpatrywanego punktu węzłowego Najmłodszą gminą w Kieleckim Obszarze Metropolitalnym spośród wszystkich analizowanych jest gmina Mniów, która podpisała Deklarację współpracy na rzecz Kieleckiego Obszaru Metropolitalnego w 2011 r.; Strategia rozwoju miasta Kielce na lata , Urząd Miasta Kielce, Kielce 2006, s

282 Tab. nr 107: Podmioty gospodarcze w gminach tworzących punkt węzłowy Zagnańsk na tle powiatu kieleckiego ziemskiego wg klas wielkości w 2011 r. Miedzian punkt węzłowy powiat Wielkość przedsiębiorstw Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk a Góra Zagnańsk kielecki Ogółem Mikro przedsiębiorstwa (0-9) Małe przedsiębiorstwa (10-49) Średnie przedsiębiorstwa (50-249) Duże przedsiębiorstwa ( ) Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Dane liczbowe zawarte w powyższej tabeli wyraźnie wskazują, iż trzon gospodarek każdej z badanych gmin jak i całego obszaru wspólnego stanowią mikro przedsiębiorstwa. Ich suma jest równa 29% ogółu podmiotów tego typu funkcjonujących w powiecie kieleckim. Nie o wiele mniejszy, bo wynoszący 28% udział w strukturze gospodarczej powiatu stanowią małe przedsiębiorstwa. Najwięcej średnich przedsiębiorstw działa na terenie gminy Piekoszów, co daje prawie połowę wszystkich podmiotów zaliczanych do tej kategorii w skali całego omawianego punktu węzłowego. Najmniej liczną reprezentację na analizowanym obszarze mają duże przedsiębiorstwa po jednym podmiocie w gminach Piekoszów, Strawczyn i Zagnańsk. Udział procentowy zarówno dla średnich jak i dużych przedsiębiorstw z punktu węzłowego Zagnańsk w powiecie kieleckim wynosi po 34% dla każdej z wymienionych kategorii. Tab. nr 108: Podmioty gospodarcze w gminach tworzących punkt węzłowy Zagnańsk na tle powiatu kieleckiego ziemskiego wg sektorów własnościowych w 2011 r. Wyszczególnienie Miedziana punkt węzłowy powiat Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Góra Zagnańsk kielecki Ogółem Sektor publiczny ogółem Państwowe i samorządowe jednostki prawa budżetowego Spółki handlowe Sektor prywatny ogółem Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą Spółki handlowe Spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego Spółdzielnie Fundacje Stowarzyszenia i organizacje społeczne Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; W 2011 r. 2,9% ogółu podmiotów gospodarczych na terenie punktu węzłowego Zagnańsk 282

283 stanowił sektor publiczny, zaś 97,1% - sektor prywatny. Trzon sektora prywatnego każdej z analizowanych gmin, a tym samym całego obszaru wspólnego, tworzą osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Dla punktu węzłowego Zagnańsk jest to wartość równa 30% w skali całego powiatu kieleckiego. Najwięcej tego typu podmiotów funkcjonuje w gminie Piekoszów 24,9% całkowitej liczby osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na terenie omawianego punktu węzłowego, natomiast najmniej w gminie Mniów 11,7%. W gminie Piekoszów jest też najwięcej spółek handlowych (36,5%), jednak to gmina Miedziana Góra wiedzie prym pod względem liczby spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego (36,9%)., Punkt węzłowy Zagnańsk skupia na swoim obszarze odpowiednio 32% ogółu spółek handlowych i aż 39% wszystkich spółek z kapitałem zagranicznym działających na terenie powiatu kieleckiego. Sama gmina Zagnańsk wyróżnia się z kolei największą liczbą spółdzielni. Natomiast najwięcej fundacji, towarzyszeń i organizacji społecznych funkcjonuje w gminie Miedziana Góra, zaś najmniej na terenie gminy Mniów. Tab. nr 109: Podmioty gospodarcze w gminach tworzących punkt węzłowy Zagnańsk na tle powiatu kieleckiego ziemskiego wg rodzajów działalności w 2011 r. Miedziana Zagnań punkt węzłowy powiat Rodzaj działalności Mniów Piekoszów Strawczyn Góra sk Zagnańsk kielecki Ogółem Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Przemysł i budownictwo Usługi Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Z przedstawionej powyżej Tabeli 108 wynika, iż podstawę lokalnych gospodarek badanych gmin jak i całego punktu węzłowego Zagnańsk stanowią przedsiębiorstwa usługowe. Niekwestionowanym liderem pod względem ilości tego typu podmiotów jest gmina Piekoszów, która skupia na swoim obszarze 25,8% ogółu przedsiębiorstw usługowych działających na terenie analizowanego punktu węzłowego. Nieco mniejszą wartość w tym zakresie osiągnęła gmina Miedziana Góra (24,1%). Z kolei najmniej usługowy charakter mają przedsiębiorstwa funkcjonujące w gminie Mniów (10,5%). Udział w strukturze gospodarczej powiatu wszystkich przedsiębiorstw usługowych zlokalizowanych na obszarze punktu węzłowego wynosi 27%. Gospodarki omawianych gmin charakteryzują się również dużym odsetkiem przedsiębiorstw działających w branży przemysłowej i budowlanej. Najwięcej podmiotów tego typu funkcjonuje w gminach Piekoszów i Miedziana Góra kolejno 25% i 24,5% w skali punktu węzłowego Zagnańsk. Natomiast najmniej przedsiębiorstw przemysłowych i budowlanych ma w swej strukturze gospodarczej gmina Mniów (12,3%). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że aż 35% całkowitej liczby przedsiębiorstw z branży przemysłowej i budowlanej powiatu kieleckiego zlokalizowanych jest właśnie na terenie rozpatrywanego obszaru. Tymczasem najmniej podmiotów gospodarczych działa w dziedzinie rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 2,2% wszystkich przedsiębiorstw punktu węzłowego Zagnańsk. Najwięcej spośród podmiotów tej branży funkcjonuje w gminie Zagnańsk (35,2%), zaś najmniej w gminie Piekoszów zaledwie 13,6%. Udział procentowy tych przedsiębiorstw w ogólnej liczbie wszystkich podmiotów tego typu w powiecie kieleckim wynosi 27%, czyli dokładnie tyle samo ile w przypadku sekcji usługi. Zgodnie z klasyfikacją PKD 2007 wiodącymi branżami we wspólnej gospodarce wszystkich gmin w ramach punktu węzłowego Zagnańsk są: handel hurtowy i detaliczny 29% 283

284 budownictwo 21,5% przetwórstwo przemysłowe 11,4% transport i gospodarka magazynowa 8,4% ogółu aktywnych przedsiębiorstw na terenie analizowanego punktu węzłowego. Najwięcej jednostek prowadzących działalność w zakresie handlu hurtowego i detalicznego funkcjonuje w Piekoszowie 25,8% wszystkich przedsiębiorstw w skali całego punktu węzłowego. Zaledwie 13,7% z nich działa natomiast na terenie gminy Mniów. Ogólnie udział lokalnego handlu hurtowego i detalicznego w strukturze gospodarczej powiatu kieleckiego wynosi 26%. Budownictwo to kolejny sektor odznaczający się wysokim odsetkiem wśród podmiotów gospodarczych działających na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk, obejmując tym samym 36% wszystkich przedsiębiorstw branży budowlanej z powiatu kieleckiego. Również i w tym przypadku gmina Piekoszów cechuje się największą liczbą tego typu podmiotów (26,2%), zaś najmniejszą gmina Mniów (14,4%). Trzecią najliczniej reprezentowaną branżą na terenie omawianego punktu węzłowego jest przetwórstwo przemysłowe. Suma przedsiębiorstw z tej sekcji stanowi 33% ogólnej liczby tego typu jednostek w skali powiatu kieleckiego. Najwięcej przedsiębiorstw przemysłowych funkcjonuje w gminie Zagnańsk (30%). Tylko o 15 podmiotów gospodarczych mniej niż w gminie Zagnańsk działa na obszarze gminy Miedziana Góra (26,8%). Natomiast najmniej przemysłowy charakter mają przedsiębiorstwa funkcjonujące w gminie Mniów zaledwie 8%. Tab. nr 110: Podmioty gospodarcze gmin tworzących punkt węzłowy Zagnańsk na tle powiatu kieleckiego ziemskiego wg sekcji PKD 2007 dane na koniec 2011r. Lp. Wyszczególnienie Miedziana Góra 2011 Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk punkt węzłowy Zagnańsk powiat kielecki Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybactwo Górnictwo i wydobywanie 3. Przetwórstwo przemysłowe Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych Dostawa wody, gospodarowanie ściekami 5. i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją 6. Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny Transport i gospodarka magazynowa Działalność związana 9. z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi 10 Informacja i komunikacja Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 12 Działalność związana z obsługą rynku 284

285 nieruchomości Działalność profesjonalna, 13 naukowa i techniczna Działalność w zakresie usług 15 administrowania i działalność wspierająca Administracja publiczna 16 i obrona narodowa, obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 17 Edukacja Ochrona zdrowia i pomoc społeczna Działalność związana 19 z kulturą, rozrywką i rekreacją 20 Pozostała działalność usługowa Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Ostatnią pod względem liczebności dziedziną gospodarczą punktu węzłowego Zagnańsk jest transport i gospodarka magazynowa. Udział przedsiębiorstw z tej branży w ogólnej liczbie podmiotów tego typu na terenie powiatu kieleckiego wynosi 30%. Najwięcej przedsiębiorstw prowadzących działalność z zakresu transportu i gospodarki magazynowej funkcjonuje w gminach Piekoszów (27,4%) oraz Miedziana Góra (24,7%), zaś najmniej w gminie Mniów 8,8%. Bardzo duże skupienie przedsiębiorstw z czterech wymienionych powyżej branż w gminach Piekoszów, Zagnańsk oraz Miedziana Góra świadczy o usługowo-przemysłowym charakterze tych gmin, czego nie można z kolei powiedzieć o pozostałych dwóch gminach tj. Strawczyn i Mniów. W tym miejscu warto również podkreślić dość liczną reprezentację lokalnych przedsiębiorstw związanych z górnictwem i wydobywaniem w ogólnej strukturze gospodarczej powiatu kieleckiego (32%). Odnośnie pozostałych branż, zwłaszcza tych bezpośrednio powiązanych z sektorem turystycznym, na szczególną uwagę zasługują przedsiębiorstwa prowadzące działalność związaną z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, których wartość procentowa w skali całego powiatu kieleckiego wynosi 28%. Największą ilością tego typu podmiotów charakteryzują się gminy Zagnańsk (29,8%) i Miedziana Góra (28%), a najmniejszą gmina Mniów (6,1%). Z kolei odsetek lokalnych przedsiębiorstw zajmujących się kulturą, rozrywką i rekreacją na tle powiatu kieleckiego stanowi 25%. Najwięcej jednostek z tej sekcji skupia na swoim terenie gmina Piekoszów 26,6%. Zaraz po gminie Piekoszów plasują się kolejno gminy Strawczyn (24,4%) i Miedziana Góra (24,4%) oraz Zagnańsk (22,2%). Niepokojąco mała liczba tego rodzaju przedsiębiorstw działa w gminie Mniów jest to zaledwie 1 podmiot, a jego udział w ogólnej liczbie tych przedsiębiorstw z całego omawianego obszaru stanowi tylko 2%. Świadczy to o tym, że jest to gmina, która spośród wszystkich badanych gmin, w najmniejszym stopniu jest zagospodarowana turystycznie. Na pierwszym miejscu pod tym względem plasuje się gmina Zagnańsk, a kolejne pozycje zajęły kolejno gminy: Miedziana Góra, Piekoszów oraz Strawczyn. Do najważniejszych zakładów przemysłowych zlokalizowanych na terenie punktu węzłowego Zagnańsk należy zaliczyć: Kieleckie Kopalnie Surowców Mineralnych S.A. Kielce kopalnia Kostomłoty-Laskowa, gmina Miedziana Góra 285

286 OKLAND Sp. j. (producent okien i drzwi PCV) zakład produkcyjny w Kostomłotach I, gmina Miedziana Góra Geol-Min Sp. z o. o. kopalnia Pałęgi, gmina Mniów Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych S.A. Kielce kopalnia Górki Szczukowskie, gmina Piekoszów Nordkalk Sp. z o.o. (producent materiałów budowlanych) zakład produkcyjnyw Miedziance, gmina Piekoszów Zakład Przetwórstwa Mięsnego Ryszard Hochel zakład produkcyjny w Micigoździe, gmina Piekoszów Zakład Rzeźniczo-Wędliniarski Jozef Bartos zakład produkcyjny w Piekoszowie, gmina Piekoszów PW DEFRO (producent betoniarek i kotłów) zakład produkcyjny w Strawczynie, gmina Strawczyn PPH Jezierski (producent okien i drzwi PCV) zakład produkcyjny w Lekominie, gmina Zagnańsk KH KIPPER Sp. z. o. o. (producent zabudów na samochody ciężarowe oraz przyczep i naczep samochodowych) zakład produkcyjny w Kajetanowie, gmina Zagnańsk. Dane przedstawione w poniżej wymienionej Tabeli 32 pokazują, że w pierwszych dwóch latach analizowanego okresu liczba jednostek nowo zarejestrowanych zarówno we wszystkich gminach jak i w całym powiecie kieleckim nieprzerwanie wzrastała, natomiast ilość jednostek wyrejestrowanych wyraźnie malała. Największą dynamiką pod względem nowo zakładanych przedsiębiorstw wykazała się gmina Miedziana Góra, w której zarejestrowano o 31% więcej podmiotów niż w roku Natomiast najmniejszy wzrost pod tym względem odnotowała gmina Zagnańsk zaledwie 3%. Tab. nr 111: Jednostki nowo zarejestrowane i wyrejestrowane z rejestru REGON w gminach tworzących punkt węzłowy Zagnańsk na tle powiatu kieleckiego ziemskiego w latach Miedziana Góra Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk punkt węzłowy Zagnańsk powiat kielecki Gmina Wskaźnik jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; 286

287 Ogólnie stosunek wszystkich nowo zarejestrowanych jednostek na terenie punktu węzłowego Zagnańsk względem powiatu kieleckiego w roku 2010 wyniósł 31%. W 2011 r. tylko gmina Zagnańsk charakteryzowała się względnie stałym wzrostem liczby nowo zarejestrowanych przedsiębiorstw, którego wartość stanowiła ok. 10% (o 7% więcej niż w roku ubiegłym). Pozostałe gminy zanotowały znaczny spadek, spowodowany zwłaszcza kolejną falą kryzysu ekonomicznego na przełomie 2010 i 2011 roku. Negatywne trendy gospodarcze najbardziej dotknęły gminę Mniów, gdzie zarejestrowano o 33% mniej przedsiębiorstw niż w 2010 roku. W sumie w całym 2011 r. na terenie omawianego punktu węzłowego założono o 10% podmiotów gospodarczych mniej w porównaniu z zeszłym rokiem. W 2010 r. największy spadek w liczbie wyrejestrowanych podmiotów odnotowano w gminie Piekoszów, gdzie zlikwidowano aż o 37% mniej przedsiębiorstw niż w roku Najmniej dynamiczny spadek tej wartości zaobserwowano natomiast w gminie Zagnańsk, gdzie wynosiła ona tylko 7%. W tym samym roku suma wyrejestrowanych podmiotów na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w odniesieniu do powiatu kieleckiego stanowiła prawie 29%. Tymczasem w 2011 r. we wszystkich gminach nastąpił znaczny wzrost ilości przedsiębiorstw poddanych likwidacji. Najwięcej podmiotów wyrejestrowano w gminie Miedziana Góra, w której zlikwidowano ponad dwa razy więcej przedsiębiorstw niż w roku ubiegłym (52%). Z kolei najmniejszy przyrost wyrejestrowanych jednostek zanotowano w gminie Zagnańsk (29%). Udział wszystkich zlikwidowanych przedsiębiorstw na tle powiatu kieleckiego w 2011 r. wyniósł 29,5%. W 2011 r. najwięcej przedsiębiorstw zarejestrowano i wyrejestrowano w sekcjach handel hurtowy i detaliczny oraz budownictwo. Największym odsetkiem nowych przedsiębiorstw prowadzących działalność w zakresie handlu hurtowego i detalicznego wyróżnia się gmina Zagnańsk 26,6% wszystkich nowo zarejestrowanych tego typu jednostek w skali omawianego punktu węzłowego. Tymczasem najwięcej podmiotów z branży budowlanej zarejestrowano w gminie Piekoszów, która na swoim terenie skupiła aż 31,2% ogółu nowych przedsiębiorstw budowlanych. Gmina Piekoszów przoduje także w sekcji transport i gospodarka magazynowa (36%), natomiast gmina Miedziana Góra w sekcji przetwórstwo przemysłowe (31%). Z danych wynika, iż we wszystkich analizowanych branżach najmniej nowych przedsiębiorstw zarejestrowano w gminie Mniów. Największą liczbę jednostek zajmujących się handlem hurtowym i detalicznym zlikwidowano w gminie Piekoszów 26,6% ogółu wyrejestrowanych podmiotów tego typu na terenie punktu węzłowego Zagnańsk. W gminie Miedziana Góra z kolei najwięcej przedsiębiorstw wyrejestrowano w sekcjach budownictwo oraz transport i gospodarka magazynowa odpowiednio 29,2% i 31,2%. Tab. nr 112: Jednostki nowo zarejestrowane i wyrejestrowane z rejestru REGON w gminach tworzących punkt węzłowy Zagnańsk na tle powiatu kieleckiego ziemskiego w 2011 r. wg wiodących branż gospodarczych Gmina Miedziana Góra Mniów Wskaźnik handel hurtowy i detaliczny budownictwo przetwórstwo przemysłowe transport i gospodarka magazynowa jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane Piekoszów jednostki nowo zarejestrowane

288 Strawczyn jednostki wyrejestrowane jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane Zagnańsk jednostki nowo zarejestrowane jednostki wyrejestrowane punkt jednostki nowo zarejestrowane węzłowy Zagnańsk jednostki wyrejestrowane Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Natomiast w gminie Zagnańsk ubyło najwięcej podmiotów działających w zakresie przetwórstwa przemysłowego (29,3%). Najmniejszą liczbę wyrejestrowanych jednostek w sekcjach: handel hurtowy i detaliczny, przemysł przetwórczy oraz transport i gospodarka magazynowa obserwuje się w gminie Mniów. W przypadku branży budowlanej, najmniej podmiotów zlikwidowano w gminie Strawczyn. Na całym obszarze punktu węzłowego Zagnańsk tylko w dwóch z czterech strategicznych branż gospodarczych stosunek liczby jednostek nowo zarejestrowanych do liczby jednostek wyrejestrowanych przybiera wartość dodatnią. Są to sekcje budownictwo oraz przetwórstwo przemysłowe. W pozostałych dwóch branżach odsetek przedsiębiorstw zlikwidowanych przewyższa liczbę przedsiębiorstw nowopowstałych. W 2011 r. największą liczbą podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności charakteryzowała się gmina Miedziana Góra, która tym samym znacznie przewyższyła wartość wspólną zarówno dla całego punktu węzłowego Zagnańsk jak i powiatu kieleckiego. Obie wymienione średnie zostały przekroczone również w przypadku gminy Zagnańsk. Najmniej przedsiębiorstw przypadających na 10 tys. mieszkańców odnotowano w gminie Mniów, w której wskaźnik ten kształtował się poniżej wartości przyjętej dla punktu węzłowego i powiatu. Identyczny trend można zaobserwować względem liczby jednostek nowo zarejestrowanych w rejestrze REGON na 10 tys. mieszkańców. Gmina Miedziana Góra cechuje się również największą ilością jednostek wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. ludności. Natomiast najmniejszy odsetek zlikwidowanych przedsiębiorstw w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców obserwuje się gminach Strawczyn i Mniów Inwentaryzacja punktu węzłowego Zagnańsk pod kątem edukacji Wychowanie przedszkolne jest pierwszym etapem kształcenia w systemie oświaty. Obejmuje ono dzieci w wieku 3-6 lat i realizowane jest w przedszkolach, oddziałach przedszkolnych i punktach przedszkolnych. Oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych przeznaczone są głównie dla dzieci sześcioletnich. W roku szkolnym 2010/2011 zarejestrowanych było na terenie punktu węzłowego Zagnańsk było 37 placówek wychowania przedszkolnego, w tym 28 oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych (tab. 36.). W stosunku do roku poprzedniego liczba tego typu placówek zwiększyła się o 3,7%. Najmniej placówek zlokalizowanych było w gminie Miedziana Góra (2), a najlepiej dostosowane są gminy Mniów (7), Piekoszów (7) i Strawczyn (7). Tylko w jednej gminie Piekoszów wychowaniem przedszkolny w przedszkolach przy szkołach podstawowych objętych zostało 34% ogółu dzieci, a w Zagnański zaledwie 9%. 288

289 Tab. nr 113: Placówki wychowania przedszkolnego na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w 2011 r. Wyszczególnienie Placówki wychowania Oddziały przedszkolne przy szkołach podstawowych przedszkolnego Liczba oddziałów Odsetek dzieci Ogółem: % Miedziana Góra Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych W 2010 r. wychowaniem przedszkolnym w oddziałach przy szkołach podstawowych w 5 gminach objętych było 862 dzieci w wieku 3-6 lat, tj. 41,5% więcej niż w roku poprzednim. W grupie tej znalazło się 313 sześciolatków. Spośród ogółu dzieci w wieku 3-6 lat wychowaniem przedszkolnym objęto ok. 53%. Ryc. nr 94: Odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Analizując odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym w latach na terenie punktu węzłowego zauważyć należy, że stale on wzrasta (Ryc. 88.). W badanym okresie podniósł się on średnio dla wszystkich gmin z 36,8% do 52,8%. Wzrost ten spowodowany jest zwiększeniem liczby miejsc w przedszkolach przy szkołach podstawowych, zwiększeniem powszechności dostępu do tego typu placówek, a także spadkiem przyrostu naturalnego we wspomnianych gminach. Tendencja ta widoczna jest szczególnie na Ryc. 89., gdzie wraz ze wzrostem liczby ogólnej dzieci w przedszkolach spada liczba 6-latków. 289

290 Ryc. nr 95: Liczba dzieci w przedszkolach przy szkołach podstawowych na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Kolejnym etapem nauczania w polskim systemie edukacyjnym są szkoły podstawowe, gimnazja i szkoły ponadgimnazjalne. Gminy na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk prowadzą na swoim terenie 33 szkoły podstawowe, 16 gimnazjów i 2 szkoły średnie. Najwięcej szkół podstawowych funkcjonuje w gminach Piekoszów i Zagnańsk (po 8), a najmniej w Miedzianej Górze, bo zaledwie 3 (Tab. 113.). Wśród liczby gimnazjów prowadzi również Piekoszów z 5 obiektami, a w pozostałych gminach liczba szkół tego stopnia waha się od 2 do 4. Jedyne szkoły średnie zlokalizowane są w gminach Piekoszów i Zagnańsk, są to Liceum Ogólnokształcące w Piekoszowie i Zespół Szkół Leśnych w Zagnańsku, które aktualnie prowadzi 4-letnie technikum. Tab. nr 114: Szkoły podstawowe i gimnazja w gminach punktu węzłowego Zagnańsk w 2011 r. Wyszczególnienie Szkoły podstawowe 2011 Gimnazja Ogółem Miedziana Góra 3 2 Mniów 7 2 Piekoszów 8 5 Strawczyn 7 3 Zagnańsk 8 4 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Tab. nr 115: Liczba uczniów w szkołach podstawowych i gimnazjach w gminach punktu węzłowego Zagnańsk w roku szkolnym 2010/2011 Wyszczególnienie 2010/2011 Szkoły podstawowe Gimnazja Ogółem Miedziana Góra Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych 290

291 W roku szkolnym 2010/2011 we wszystkich szkołach podstawowych i gimnazjach uczyło się 6003 uczniów. W szkołach podstawowych 3801 uczniów, a w gimnazjach 2202 (tab. 114.) W przypadku szkół podstawowych najwięcej osób korzysta z oferty edukacyjnej placówek w Piekoszowie (1096), co stanowi 28,8% wszystkich uczniów w gminach wchodzących w skład punktu węzłowego Zagnańsk. Porównywalna liczba uczniów uczęszcza do gmin Miedziana Góra, Mniów i Zagnańsk (po 17,4%). Liczba uczniów gimnazjalnych w tym samym roku szkolnym wyniosła 2202 i podobnie jak w przypadku szkół podstawowych najwięcej osób uczyło się w gminie Piekoszów (27,2%). W pozostałych gminach zróżnicowanie było jednak większe i dla kolejnych gmin odsetek gimnazjalistów wynosił: Miedziana Góra 16,7%, Mniów 17,8%, Strawczyn 18,8% i Zagnańsk 19,5%. Analizując jednak liczbę uczniów w latach zauważyć należy, że systematycznie ona spada. Od 2007 do 2011 r. liczba uczniów uczęszczających do szkół podstawowych w gminach punktu węzłowego zmniejszyła z 4342 do 3801 osób, co oznacza spadek o 12,5% (ryc. 90.). Spowodowało to także zmniejszenie liczby absolwentów z 837 do 745 osób (11%). W wyniku zmniejszenie liczy uczniów w analizowanym pięcioleciu zamknięte zostały 2 szkoły podstawowe. Ryc. nr 96: Liczba uczniów i absolwentów w szkołach podstawowych punktu węzłowego Zagnańsk w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych 291

292 Ryc. nr 97: Liczba uczniów i absolwentów w gimnazjach punktu węzłowego Zagnańsk w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Podobnie kształtuje się sytuacja w gimnazjach badanego obszaru. W ciągu 5 lat, od 2007 r. liczba uczniów spadła z 2475 do 2202, co oznacza spadek w wysokości 11%. Gwałtownie spada również liczba absolwentów, która w latach sięgnęła 24,1%. Mimo tak znacznego zmniejszenia liczby uczniów w gminach punktu węzłowego Zagnańsk we wskazanym okresie liczba placówek kształcących na poziomie wzrosła z 13 do 16. Zmiany te wywołane zostały spadkiem przyrostu naturalnego, a więc zmniejszeniem liczby osób w wieku przedprodukcyjnym i podejmujących naukę w szkołach podstawowych i gimnazjach. Dodatkowo efekt ten może potęgować odpływ młodzieży do sąsiadującego z gminami większego ośrodka Kielc, który posiada szerszą ofertę edukacyjną dostosowaną do różnorodnych potrzeb i oczekiwań. Placówki te odznaczają się także większym prestiżem, co podnosi ich walory. Korzystne zmiany zachodzą jednak także na obszarze gmin wchodzących w skład punktu węzłowego Zagnańsk. Z roku na rok powiększa się wyposażenie pracowni komputerowych. Udział szkół podstawowych wyposażonych w komputery z dostępem do Internetu w latach wzrósł z 87,5% do 94,6% (ryc. 92.). Najlepiej spośród analizowanych gmin sytuacja wygląda w Miedzianej Górze, gdzie już w 2007 r. wszystkie placówki oświatowe wyposażone były w sprzęt komputerowy z dostępem do Internetu i przeznaczony do użytku przez uczniów. Aktualnie w 3 gminach (Miedzianej Górze, Mniowie i Piekoszowie) wszystkie szkoły podstawowe wyposażone są w komputery. W pozostałych jednostkach administracyjnych wskaźnik ten sięga ok. 85%. 292

293 Ryc. nr 98: Udział (%) szkół wyposażonych w komputery z dostępem do Internetu przeznaczonych do użytku przez uczniów na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Ryc. nr 99: Liczba uczniów przypadająca na 1 komputer z dostępem do Internetu z przeznaczeniem do użytku uczniów na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Podobnie sytuacja kształtuje się w wypadków gimnazjów. Udział szkół wyposażony w sprzęt komputerowy z dostępem do Internetu podlegał tu znacznym wahaniom. Ostatecznie w okresie zauważono wzrost z 85% do 87% (ryc. 92.). Aktualnie w 3 gminach (Miedzianej Górze, Mniowie i Strawczynie) udział tego typu wyposażenia wyniósł 100%,a w pozostałych gminach nie przekracza on 75%. Znacznemu polepszeniu uległa także sytuacja w wypadku liczby uczniów przypadających na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów. W szkołach podstawowych w 2007 r. na jeden komputer przypadało 14,4 ucznia, a już w 2011 r. 10,7 ucznia. Diametralne zmiany zaobserwowano na poziomie szkół gimnazjalnych (ryc. 93.). Liczba uczniów 293

294 przypadających na 1 komputer w latach zmniejszył się ponad dwukrotnie (z 26,9 na 11,3). Tab. nr 116: Udział uczniów pobierających naukę języków obcych w szkołach na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w 2011 r. Język obcy Obowiązkowo Dodatkowo Szkoły podstawowe Gimnazja Szkoły podstawowe Gimnazja Angielski 98,7 95,3 1,1 4,5 Niemiecki 1,1 45,3 6,2 19,9 Inny 5,7 32,0 6,1 1,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Nauka języków obcych jest elementem edukacji, który powinien być obecny od wczesnych lat nauki. Odsetek osób uczących się języka obcego stale się zwiększa, co jest pozytywnym przejawem dostosowania kształcenia w zakresie kompetencji językowych do wyzwań związanych z integracją europejską, globalizacją życia społecznego i gospodarczego oraz potrzebami rynku pracy. Nauczanie języka obcego w szkole może mieć charakter obowiązkowy lub dodatkowy. Dane ukazujące udział uczniów uczących się języków obcych pokazują, że na poziomie nauczanie w szkole podstawowej i gimnazjum dominuje język angielki, którego w roku szkolnym 2010/2011 w szkołach podstawowych uczyło się 98,7%, a w gimnazjum 95,3% ogółu uczniów. Na drugim miejscu w przypadku gimnazjum jest język niemiecki (45,3%), a w przypadku szkół podstawowych pozostałe nauczane języki obce (5,7%). W związku ze wzrostem uczących się języka angielskiego w trybie obowiązkowym na wszystkich etapach nauki, zmniejszyło się zapotrzebowanie na naukę języka angielskiego w ramach zajęć dodatkowych. Największą popularnością wśród języków obcych wybieranych, jako przedmiot dodatkowy zarówno w podstawówce jak i gimnazjum jest niemiecki. W szkołach podstawowych języka niemieckiego dodatkowo uczy się 6,2% ogółu uczniów, a w gimnazjach 19,9%. Tab. nr 117: Nakłady na oświatę z budżetów gmin i wysokość subwencji oświatowej na obszarze punktu węzłowego Zagnańsk w 2011 r. Wyszczególnienie Odsetek (%) nakładów budżetu gminy na oświatę Subwencja oświatowa i wychowanie (tys. zł) Miedziana Góra ,5 Mniów ,1 Piekoszów ,9 Strawczyn ,5 Zagnańsk ,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie Statystycznego Vademecum Samorządowca Wydatki publiczne na oświatę i wychowanie w Polsce wyniosły w 2010 r. 53,1 mln zł, co stanowiło 3,9% PKB i stale wzrastają 25. Wśród 5 gmin wchodzących w skład punktu węzłowego Zagnańsk najwięcej funduszy na oświatę przeznacza gmina Piekoszów 45% budżetu gminy, co wiąże się z największą liczbą placówek oświatowych funkcjonujących na tym obszarze, a w związku z tym największą liczbą uczniów. Także ta gmina otrzymuje największą subwencją oświatową, która w roku szkolnym 2010/2011 r. wyniosła 12645,9 tys. zł (tab. 116.). Najmniej ze swojego budżetu na oświatę przeznacza Strawczyn (17%), a następnie Miedziana Góra (28%), która otrzymała 25 Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2009/2010, 2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. 294

295 najniższą subwencję oświatową. Na terenie analizowanego obszaru jakość kształcenia ulega ciągłym poprawom. Na uwagę zasługuje tu przede wszystkim stale wzrastający współczynnik komputeryzacji, co oznacza, że z roku na rok na jeden komputer przypada coraz mniejsza liczba uczniów zarówno w szkołach podstawowych jak i gimnazjach. Rozwój punktu węzłowego Zagnańsk szczególnie upatruje się w powszechności nauczania języków obcych, w tym języka angielskiego, co de facto w przyszłości podniesie standardy w obsłudze turystów zagranicznych. Niestety, pomimo wzrostu nakładów na oświatę i wychowanie, w dalszym ciągu liczba miejsc w przedszkolach jest niewystarczająca nieco ponad połowa dzieci w wieku 3-6 lat objęta jest wychowaniem przedszkolnym. Niekorzystne zmiany dotyczą także permanentnego zmniejszania się liczby uczniów szkół wszystkich szczebli, co w najwyższym stopniu spowodowane jest niskim przyrostem naturalnym. Dodatkowo, relatywnie uboga oferta szkół średnich powoduje odpływ zdolnej młodzieży do większych ośrodków miejskich, głównie Kielc i Skarżyska-Kamiennej. Strategia Rozwoju Powiatu Kieleckiego do 2020 r., która obejmuje także gminy punktu węzłowego Zagnańsk wskazuje na ciągłe podnoszenie jakości infrastruktury oświatowo-sportoworekreacyjnej i edukację ekologiczną dzieci i młodzieży powiatu kieleckiego. Za cele strategiczne bierze rozwój edukacji i dostosowanie oferty edukacyjnej do wymogów rynku pracy, które zrealizowane mogą być dzięki diagnozie potrzeb edukacyjnych, dokształcaniu i doskonaleniu zawodowemu nauczycieli, wyrównywaniu dysproporcji edukacyjnych, utworzeniu Uczniowskich Kół Aktywności, podnoszeniu jakości kształcenia zawodowego, a także partnerskiej współpracy i realizacji wspólnych przedsięwzięć edukacyjnych szkół z terenu powiatu kieleckiego, a więc również gmin objętych inwentaryzacją, z jednostkami oświatowymi z krajów Unii Europejskiej. 295

296 14. PUNKT WĘZŁOWY CHĘCINY Charakterystyka punktu węzłowego Chęciny Punkt węzłowy,,chęciny położony jest w województwie świętokrzyskim, na terenie dwóch powiatów południowo-zachodnia część powiatu kieleckiego (3 gminy Chęciny, Sitkówka-Nowiny, Morawica) oraz północno-wschodnia część powiatu jędrzejowskiego (gminy Małogoszcz, Sobków). Zajmuje on powierzchnię 603,74 km 2 i obejmuje 3 gminy wiejskie i 2 miejsko-wiejskie. W granicach administracyjnych znajduje się 91 sołectw. Tab. nr 118: Liczba sołectw i powierzchnia w km2 - węzeł Chęciny L.p. Nazwa gminy Typ gminy Liczba sołectw Powierzchnia (km 2 ) 1 Chęciny miejsko-wiejska ,39 2 Małogoszcz miejsko-wiejska ,05 3 Sobków wiejska ,31 4 Sitkówka-Nowiny wiejska 5 45,61 5 Morawica wiejska ,38 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Obszar węzła od północy graniczy z gminami Piekoszów, Kielce, od wschodu Daleszyce, Pierzchnica, Chmielnik (powiat Kielecki). Strona południowa graniczy z gminami Jędrzejów, Oksa (powiat jędrzejowski) a od strony zachodniej gmina Krasocin z powiatu Włoszczowskiego. Ryc. nr 100: Położenie gmin wchodzących w skład punktu węzłowego Chęciny na tle powiatu kieleckiego i jędrzejowskiego Źródło: opracowanie własne 296

297 Gminy i otoczenie przyrodnicze Omawiane gminy węzła położone są w centralnej części Polski, w sąsiedztwie stolicy województwa świętokrzyskiego Kielc, przez co są dobrze skomunikowane z innymi częściami kraju poprzez połączenia drogowe i kolejowe, a przede wszystkim: Drogę krajową nr 7 o znaczeniu międzynarodowym i międzyregionalnym, która prowadzi ruch tranzytowy Gdańsk Warszawa Kraków Chyżne; Drogę krajową nr 73 o znaczeniu międzyregionalnym, łączącą Kielce z Tarnowem; Drogę krajową nr 78 o znaczeniu międzyregionalnym, przebiegająca przez powiat jędrzejowski, będąca w bliskim sąsiedztwie badanego węzła, łącząca województwo Śląskie z województwami Lubelskie i Podkarpacie Geograficznie Gmina Chęciny leży w obrębie Wyżyny Kielecko Sandomierskiej w południowozachodniej części Gór Świętokrzyskich. Obejmuje swym obszarem Pasmo Chęcińskie, Pasmo Zelejowskie, Grzbiet Bolechowicki, Grząby Bolmińskie oraz Grzywy Korzeckowskie. Gmina Chęciny posiada urozmaiconą rzeźbę terenu, o średnim udziale lasów w ogólnej powierzchni. Ze względu na wyjątkowo malowniczy krajobraz miasto i gmina Chęciny ma uzasadnioną rangę w układzie turystycznym regionalnym i krajowym. Pełni ważną rolę w utrzymaniu przestrzennej ciągłości obszarów aktywnych biologicznie. Gmina odznacza się bardzo cennymi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi i została w większości objęta prawną ochroną przyrody. Znaczna cześć gminy (85% ogólnej powierzchni) położona jest w Chęcińsko-Kieleckim Parku Krajobrazowym i jego otulinie, który charakteryzuje się wybitnymi w skali kraju wartościami przyrodniczymi w zakresie przyrody nieożywionej oraz walorów geobotanicznych. Gmina i Miasto Chęciny są interesującym miejscem dla turystów wypoczywających na Ziemi Świętokrzyskiej. Szansę rozwoju turystyki należy upatrywać w turystyce tranzytowej, turystyce objazdowej, turystyce wycieczkowej. W krajowej waloryzacji turystycznej w gminie Chęciny wyznaczono 60 km² I i II kategorii terenów z walorami wypoczynkowymi, które łącznie stanowią ok. 45 % pow. całej gminy. Cały obszar gminy posiada tereny o dobrych warunkach do uprawiania sportu biegowego. W wykonanych dotychczas opracowaniach planistycznych dla terenu województwa teren gminy uznany został jako obszar o dużym potencjale turystycznym położonym w funkcjonalnej strefie rozwoju. O skali atrakcyjności turystycznej gminy świadczą: struktura bazy noclegowej i żywieniowej, atrakcyjność kulturowa, atrakcyjność przyrodnicza. 26 Komunikacyjnie Gmina Chęciny położona jest w centralnej części Województwa Świętokrzyskiego. Przecinają ją drogi o znaczeniu międzyregionalnym i regionalnym stanowiące podstawowy szkielet komunikacyjny gminy. Są to 3 trasy o bardzo wysokich parametrach projektowych: - droga Nr 7 krajowa Warszawa-Kraków klasy S 2/2 - droga nr 762- wojewódzka Kielce-Chęciny- Małogoszcz klasy G 1/ 2 - droga nr 763- wojewódzka Chęciny Morawica klasy G 1/ 2 Droga Nr 7 Przecina teren gminy w kierunku północ-południe. Docelowo droga ekspresowa dwujezdniowa

298 Trasa ta obciążona jest największymi w skali całej gminy potokami ruchu kołowego, w tym znaczny jest udział ruchu ciężkiego. Droga nr 762 Przebiega w przybliżeniu na kierunku wschód-zachód. Na odcinku od Kielc do węzła,,chęciny wyposażona jest w dwie jezdnie o dwóch pasach ruchu. Od węzła,,chęciny poprzez obwodnice Chęcin do wschodniej granicy gminy posiada jedną jezdnię o dwu pasach ruchu. Na odcinku dwujezdniowym obciążona jest znacznymi potokami ruchu kołowego. Droga nr 763 Przebiega na kierunku wschód-zachód wykorzystując istniejącą drogę przez Radkowice. Dodatkowo gmina posiada połączenie komunikacyjne z Kielcami linią komunikacji miejskiej. Gmina Morawica Administracyjnie znajduje się w powiecie kieleckim, w centralnej części województwa świętokrzyskiego. Zlokalizowana jest w bliskim sąsiedztwie Kielc jako krajowego ośrodka rozwoju (podmiejskie położenie) i dogodne połączenia komunikacyjne. W paśmie komunikacyjnym zapewniającym bardzo dobrą dostępność gminy (drogi o znaczeniu międzyregionalnym (droga krajowa nr 73) i regionalnym (drogi wojewódzkie 763 i 766), połączenia kolejowe z Kielcami i innymi miastami w relacjach przechodzących przez obszar gminy). Łączna powierzchnia Gminy wynosi ha z czego 37,3 km 2 stanowią lasy i grunty leśne (około 27%). Z fizyczno-geograficznego punktu widzenia gmina Morawica leży w Megaregionie: Pozaalpejska Europa Środkowa, Prowincji: Wyżyny Polskie, Podprowincji: Wyżyna Małopolska, na styku dwóch Makroregionów: Wyżyny Kieleckiej oraz Niecki Nidziańskiej, na obszarze trzech Mezoregionów: Góry Świętokrzyskie, Pogórze Szydłowskie, Dolina Nidy. Przez gminne tereny przechodzi obszar NATURA 2000 Dolina Czarnej Nidy. Na tym terenie zlokalizowany jest także rezerwat Radomice powołany z powodu występujących tam lasów cisowych oraz źródeł mineralnych wód podziemnych. W bezpośrednim sąsiedztwie Gminy zlokalizowane są również parki krajobrazowe w Górach Świętokrzyskich i na Ponidziu. Znaczna część gminy Morawica leży w granicach obszarów chronionych. Południowo-wschodnia część gminy, z wyłączeniem terenów kopalnianych i przemysłowych należy do Chęcińsko-Szydłowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Natomiast część centralna i północno-zachodnia należy do Podkieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Niewielki teren na północnym końcu gminy przy granicy z miastem Kielce jest częścią Chęcińsko- Kieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. 27 Gmina Sitkówka-Nowiny Położona jest w centralnej części Województwa Świętokrzyskiego i w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich. Gmina zajmuje powierzchnię 45,6 km 2, z czego 19,03 km 2 stanowią lasy i grunty leśne (około 42%). Geograficznie gmina Sitkówka-Nowiny zlokalizowana jest w obrębie Kielecko-Chęcińskiego Parku Krajobrazowego z cennymi miejscami przyrodniczymi i rezerwatami przyrody. Jest to jedyne miejsce w Europie gdzie na tak małej powierzchni występują skały wszystkich epok geologicznych, 27 Diagnoza Gminy Morawica, Część Ilościowo-analityczna, Warszawa, 21 stycznia

299 jakie zaszły na ziemi w ciągu ostatnich 500 mln lat, poczynając od kambru (m.in. piaskowce budujące Pasmo Zagórskie), a kończąc na czwartorzędzie (piaski i gliny zwałowe). Teren gminy to także swoisty raj dla paleontologów. Liczne wyrobiska złóż kamienia z okresu jury odsłoniły wspaniałe skamieniałości prehistorycznych zwierząt i roślin, które można dziś podziwiać w ich naturalnie zachowanej formie w Nowinach, Kowali i Radkowicach. Na terenie gminy występują następujące udokumentowane złoża kopalin: Zawada, Szewce góra Okrąglica, Zagrody, Bolechowice, Berberysówka, Nowiny-Sitkówka, Trzuskawica, Kowala. Obecnie eksploatowane są złoża w Bolechowicach, Kowali i Trzuskawicy. Ze względu na ograniczenia warunków wydobycia związane z ochroną krajobrazu, wód podziemnych, gleb i lasów wszystkie eksploatowane obecnie złoża oraz złoże Zawada, Szewce Góra Okrąglica, Berberysówka, złoża Sitkówka-Nowiny i Kowala Sobków należą do złóż bardzo konfliktowych ze względu na specyfikacje wydobycia. Na obszarze gminy przeważają kopaliny węglowe: dolomity, wapienie, margle, wapienie margliste i zlepieńce wapienne. Wszystkie złoża eksploatowane są odkrywkowo systemem stokowowgłębnym lub wgłębnym. Plan ochrony zasobów przyrody nieożywionej na terenie Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego określa działania na rzecz ochrony i zagospodarowania złóż oraz uwarunkowania i zasady dopuszczalności eksploatacji kopalin na obszarze Parku. 28 Gmina dzięki inwestycjom w ochronę naturalnego środowiska i infrastrukturę proekologiczną nagrodzona została najbardziej prestiżowymi nagrodami ekologicznymi. Gmina posiada Certyfikat "Ekologiczna Gmina" przyznawany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych, tytuł "Gmina Przyjazna dla Środowiska" przyznawany przez Polsko Niemiecko Austriacką Konferencję Ekologiczną oraz tytuł "Najbardziej ekologicznej gminy województwa świętokrzyskiego". Gmina Małogoszcz Gmina położona jest w odległości km od centrum Kielc, na skrzyżowaniu dróg Jędrzejów Grójec oraz Małogoszcz węzeł Chęciny, Funkcję ośrodka gminnego skupiającego podstawowe instytucje administracyjno-usługowe pełni miasto Małogoszcz, położone centralnie w stosunku do obszaru gminy. W linii prostej Małogoszcz oddalony jest od Jędrzejowa o 18 km, od Kielc o 30 km, zaś od Chęcin o 15km. Gmina rozciąga się w południowo-zachodniej części województwa świętokrzyskiego, w północnej części powiatu jędrzejowskiego i sąsiaduje z gminami: -powiatu włoszczowskiego: Włoszczowa od zachodu, Krasocin od północnego-zachodu, -powiatu kieleckiego: Łopuszno od północy, Piekoszów i Chęciny od wschodu, -powiatu jędrzejowskiego: Oksa od południowego zachodu, Jędrzejów od południa. W północnej części gminy Małogoszcz na odcinku 4,4 km, przebiega linia kolejowa dwutorowa, zelektryfikowana, Kielce-Częstochowa. Gmina zajmuje ogółem powierzchnię ha (145 km 2 tj. około 1,24% powierzchni województwa świętokrzyskiego) z tego powierzchnie leśne zajmują ha, tj. 26,57 % powierzchni całej gminy. Administracyjnie gmina Małogoszcz wchodzi w skład powiatu 28 Program Ochrony Środowiska dla Gminy Sitkówka-Nowiny, Urząd Gminy Sitkówka-Nowiny, Zakład Analiz Środowiskowych Eko-precyzja, Ustroń

300 jędrzejowskiego. Jest gminą miejsko-wiejską. W jej skład wchodzi 19 sołectw i miasto Małogoszcz: Bocheniec, Zakrucze, Wrzosówka, Leśnica, Ludwinów, Kozłów, Lasochów, Wiśnicz, Żarcyce Duże, Żarczyce Małe, Wygnanów, Złotniki, Lipnica, Mniszek, Rembieszyce, Karsznice, Wola Tesserowa, Mieronice, Henryków. 29 Gmina Sobków Gmina położona jest w centralnej części woj. świętokrzyskiego i w północnej części powiatu jędrzejowskiego, na pograniczu Wyżyny Kieleckiej i Niecki Nidziańskiej. Sąsiaduje z gminami: Imielno, Jędrzejów i Małogoszcz (powiat jędrzejowski), gminą Kije (powiat pińczowski), gminą Chęciny i Morawica (powiat kielecki). Obszar gminy zajmuje 145 km 2 (14550 ha w tym ha to użytki rolne a 3131 ha lasy). Siedzibą władz gminy jest miejscowość Sobków leżąca nad rzeką Nidą. Przez gminę Sobków przebiegają drogi: krajowa Nr 7, drogi powiatowe, gminne oraz drogi wewnętrzne. Droga krajowa Nr 7 Gdańsk- Warszawa- Kielce -Kraków- Chyżne przecina gminę z południa na północ, a jej długość na terenie gminy wynosi m W skład gminy wchodzi 25 sołectw: Bizoręda, Brzegi, Choiny, Brzeźno, Chomentów, Jawór, Karsy, Lipa, Nowe Kotlice, Niziny, Osowa, Korytnica, Miąsowa, Mzurowa, Mokrsko Dolne, Górne, Stare Kotlice, Sokołów Dolny, Sokołów Górny, Sobków, Szczepanów, Wierzbica, Wólka Kawęcka. Gmina Sobków obejmuje fragmenty trzech makroregionów: Wyżyny Przedborskiej, Wyżyny Kieleckiej i Niecki Nidziańskiej, przy czym przeważająca jej część położona jest w obrębie Niecki Nidziańskiej. 30 Północna część gminy Sobków (ok. 10 % ogólnej powierzchni) leży w granicach Chęcińsko- Kieleckiego Parku Krajobrazowego. Południowa i zachodnia część gminy (około 35 % powierzchni) leży w obrębie Włoszczowsko-Jędrzejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Zasoby surowców mineralnych tworzą głównie wapienie w złożach: Sobków I-II, Chomentów, Sokołów, Lipa, bentonitów Jawór oraz złoża piasków. Interesująca jest budowa geologiczna okolic Sobkowa, a zwłaszcza Korytnicy - wsi, gdzie od kilkudziesięciu lat były prowadzone prace wykopaliskowe, które zaowocowały odkryciem osady kultury łużyckiej i zespołów grobowych kultury przeworskiej Demografia Całkowita powierzchnia punktu węzłowego Chęciny zajmuje 27,2% terytorium powiatu kieleckiego ziemskiego i nieco ponad 5% ogólnej powierzchni województwa świętokrzyskiego. W skład analizowanego terenu wchodzi 142 miejscowości zorganizowanych w 91 sołectw. Szczegółowe dane na temat powierzchni i ludności badanego obszaru prezentuje poniższa tabela. 29 Strategia rozwoju miasta i gminy Małogoszcz, Małogoszcz, 2000 r. 30 Gminny Program Ochrony Środowiska na lata , Sobków, 2004 r. 300

301 Tab. nr 119: Powierzchnia i ludność punktu węzłowego Chęciny na tle powiatu kieleckiego ziemskiego i województwa świętokrzyskiego stan na koniec 2011 r. Powierzchnia (km 2 ) Ludność faktycznie zamieszkała ogółem kobiety Ludność na 1 km 2 województwo świętokrzyskie powiat kielecki ziemski punkt węzłowy Chęciny Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Łącznie obszar pięciu analizowanych gmin tworzących punkt węzłowy Chęciny zamieszkuje mieszkańców, co stanowi 28% ludności powiatu kieleckiego i 4,5% w stosunku do całkowitej populacji województwa świętokrzyskiego. Połowa ogólnej liczby mieszkańców tych gmin stanowią kobiety współczynnik feminizacji jest bardzo wyrównany (na 100 mężczyzn przypada 100 kobiet) i kształtuje się poniżej wartości tego wskaźnika w powiecie i województwie. Warto również zaznaczyć, że przeciętna gęstość zaludnienia na 1 km 2 nieznacznie przewyższa średnią powiatową, ale odbiega od wartości przyjętych dla całego województwa. Udział procentowy punktu węzłowego Chęciny w powierzchni i liczbie ludności powiatu kieleckiego przedstawiają poniższe ryciny. Ryc. nr 101: Udział procentowy punktu węzłowego Chęciny w powierzchni i ludności powiatu kieleckiego ziemskiego. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Tab. nr 120: Powierzchnia, podział administracyjny i ludność gmin tworzących punkt węzłowy Chęciny w 2011 r. Ludność faktycznie zamieszkała Powierzchnia (km 2 ) Liczba sołectw ogółem kobiety Ludność na 1 km 2 Chęciny Małogoszcz Morawica Sitkówka- Nowiny Sobków Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; 301

302 Największą pod względem zajmowanej powierzchni jest gmina Morawica, zaś najmniejszą gmina Sitkówka-Nowiny. Obie gminy zajmują odpowiednio 24% i 7% ogólnej powierzchni badanego obszaru. Tym samym gmina Sitkówka-Nowiny podzielona jest na najmniejszą liczbę sołectw. Z kolei ich największa ilość wchodzi w skład gmin Sobków i Morawica. Najbardziej zaludnioną ze wszystkich analizowanych gmin jest gmina Chęciny, która na swoim obszarze skupia 26% populacji całego punktu węzłowego. Analogicznie, najmniej osób zamieszkuje gminę Sitkówka-Nowiny (13% ogółu). Tam też na 1 km 2 przypada najwięcej mieszkańców. Natomiast najmniejszą gęstością zaludnienia na 1 km 2 charakteryzuje się gmina Sobków. W zasadzie we wszystkich badanych gminach współczynnik feminizacji jest dość wyrównany (na 100 mężczyzn przypada średnio 100 kobiet), tymczasem w trzech gminach, tj. Małogoszcz, Morawica i Sobków na 100 mężczyzn przypada 99 kobiet. Dane przedstawione w niżej wymienionej tabeli pokazują, że w analizowanym okresie tylko w trzech gminach, tj. Morawica, Sitkówka-Nowiny i Sobków liczba ludności nieprzerwanie, chociaż powoli, wzrasta. Przyrost w liczbie mieszkańców od 2009 r. notuje również gmina Chęciny, a od roku 2011 także i gmina Małogoszcz. Dzieje się tak pomimo znacznych spadków w przyroście naturalnym na terenach obu tych gmin. Co więcej, gmina Chęciny jest jedyną z wszystkich pięciu gmin, która w 2011 r. borykała się z ujemnym przyrostem naturalnym Tab. nr 121: Dynamika wzrostu ludności, przyrostu naturalnego i salda migracji w gminach tworzących punkt węzłowy Chęciny na przestrzeni lat Gmina Wskaźnik liczba ludności Chęciny przyrost naturalny saldo migracji liczba ludności Małogoszcz przyrost naturalny saldo migracji Morawica Sitkówka- Nowiny liczba ludności przyrost naturalny saldo migracji liczba ludności przyrost naturalny saldo migracji Natomiast w gminie Małogoszcz wahania w wielkości tego wskaźnika w żadnym roku nie przybrały wartości ujemnych. Dodanie i dość wysokie oraz względnie trwałe tempo przyrostu naturalnego można z kolei zaobserwować w gminie Morawica. Tymczasem w pozostałych dwóch gminach, tj. Sobków i Sitkówka-Nowiny pomijając kilka znacznych spadków w ubiegłych latach wskaźnik ten również pozostaje dodatni, a obecnie ma charakter wzrastający. Podobny trend można zaobserwować w przypadku kształtowania się salda migracji w 2011 r. tylko w gminie Chęciny ma ono wartość ujemną. W pozostałych czterech gminach dominuje dodatnie saldo migracji. Bardzo wysokim i dodatnim saldem migracji w całym analizowanym okresie charakteryzuje się gmina Morawica i Sitkówka-Nowiny. W przypadku gminy Małogoszcz 302

303 pomimo długo utrzymującego się ujemnego salda migracji wskaźnik ten w ostatnim roku bardzo wzrósł. W gminie Sobków natomiast zanotowano niewielki spadek. Tab. nr 122: Struktura wieku mieszkańców gmin tworzących punkt węzłowy Chęciny wg ekonomicznych grup wiekowych w latach r. Gmina Wskaźnik Chęciny wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny wiek przedprodukcyjny Małogoszcz wiek produkcyjny Morawica Sitkówka- Nowiny Sobków wiek poprodukcyjny wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Tak kształtujące się saldo migracji na przestrzeni rozpatrywanych pięciu lat ma pozytywny wpływ na przyrost liczby mieszkańców przede wszystkim w gminach Morawica i Sitkówka-Nowiny oraz świadczy o niebywałej atrakcyjności ich terenów, które dzięki dogodnemu położeniu w pobliżu dużego miasta wojewódzkiego zachęcają do osiedlania się głównie ludności miejskiej. We wszystkich gminach notuje się bardzo wysoki udział mieszkańców w wieku produkcyjnym w liczbie ludności ogółem i odsetek ten stale wzrasta. W 2011 r. w wieku produkcyjnym znajdowało się blisko 69% osób zamieszkujących tereny punktu węzłowego Chęciny, co stanowiło niespełna 28% całkowitej liczby osób będących w wieku produkcyjnym zamieszkujących powiat kielecki. Największym odsetkiem ludności w wieku produkcyjnym w 2011 r. odznacza się gmina Morawica (70%), zaś najmniejszym Sobków (67%). We wszystkich gminach wartości te kształtują się powyżej średniej przyjętej dla powiatu kieleckiego (64,6%). Systematyczny spadek liczby mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym dotyczy wszystkich gmin za wyjątkiem gmin Sitkówka-Nowiny i Morawica, gdzie w ostatnim badanym dwuleciu odnotowano nieznaczny wzrost tej wartości odpowiednio o 8,5% oraz 8,3%. Największym odsetkiem liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym charakteryzuje się gmina Morawica (18%), natomiast najmniejszym gmina Chęciny (15,5). Warto również zaznaczyć, że w żadnej z wymienionych gmin wartości tego wskaźnika nie kształtują się powyżej średniej dla powiatu kieleckiego (20,7%). Konsekwentny wzrost liczby mieszkańców w wieku poprodukcyjnym odnosi się do wszystkich gmin. Najniższym odsetkiem ludności w wieku poprodukcyjnym cechuje się gmina Morawica (8,2%), a najwyższym gmina Chęciny (15,4%), czyli gmina, która jako jedyna ze 303

304 wszystkich gmin przewyższa średnią dla tego wskaźnika w powiecie kieleckim (14,7%). Zatem, utrzymywanie się negatywnych trendów w procesach demograficznych na przestrzeni analizowanych pięciu lat, tj. względnie stałego spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym oraz wzrostu liczby ludności w wieku poprodukcyjnym, świadczą o postępującym starzeniu się społeczeństw tych gmin. Liczba osób pozostających bez pracy w powiecie kieleckim według stanuna koniec 2011 r. wyniosła osób, z czego blisko 24,3% stanowili mieszkańcy rozpatrywanego punktu węzłowego. Najwyższą stopę w całym analizowanym okresie odnotowano w gminie Chęciny w 2007 r., zaś najniższą w roku 2008 w gminie Sobków i 2010 w gminie Morawica. Obecnie najwyższą stopą bezrobocia rejestrowanego cechuje się gmina Chęciny Chociaż w porównaniu z czterema pozostałymi gminami jej wartość jest wciąż dość wysoka, to na tle powiatu kieleckiego kształtuje się ona poniżej przyjętej normy. Godnym uwagi jest natomiast fakt, iż niemal we wszystkich gminach, podobnie jak i w całym powiecie, stopa bezrobocia w ostatnim roku uległa zmniejszeniu Ryc. nr 102: Stopa bezrobocia rejestrowanego w gminach tworzących punkt węzłowy Chęciny na przestrzeni lat Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Trend ten nie dotyczy tylko gminy Morawica, w której w 2011 r. zanotowano wzrost stopy bezrobocia o 0,8%. Podsumowując, do pozytywnych trendów w procesach społeczno-ekonomicznych mających miejsce na terenie punktu węzłowego Chęciny z pewnością można zaliczyć: względnie stały i równomierny wzrost liczby ludności dodatni i wzrastający wskaźnik przyrostu naturalnego w gminach Morawica, Sobków i Sitkówka-Nowiny wysokie dodatnie saldo migracji stałych w gminach Morawica i Sitkówka-Nowiny wyrównany współczynnik feminizacji 304

305 bardzo wysoki udział w społeczeństwie ludności będącej w wieku produkcyjnym. tendencja spadkowa stopy bezrobocia od 2010 roku. Natomiast najbardziej negatywnymi, aczkolwiek nieuchronnymi zjawiskami demograficznymi są te, które świadczą o procesie starzenia się ludności zamieszkujących tereny badanego obszaru, czyli spadek liczby mieszkańców będących w wieku przedprodukcyjnym i wzrost liczby mieszkańców będących w wieku poprodukcyjnym Inwentaryzacja punktu węzłowego Chęciny pod kątem turystyki Na obszarze badanego węzła Chęciny istnieją warunki do uprawiania turystyki. Jako dziedzina gospodarki ma podstawy rozwoju ze względu na walory przyrodniczo-krajoznawcze, czyste środowisko, dostępność komunikacyjną obszaru zarówno lokalna i ponad regionalną Walory naturalne i antropogeniczne Gmina Chęciny posiada bardzo dużo atrakcji turystycznych, jest jedną z najbogatszych pod tym względem gmin w województwie świętokrzyskim. Chęciny posiadają stary rodowód, pierwsza wzmianka pochodzi z 1275 r. Za Władysława Łokietka była tu siedziba starostwa grodowego i powiatu, jednego z siedmiu w ówczesnym województwie sandomierskim. Symbolem Chęcin i okolicy jest potężny zamek gotycki zbudowany na wysokiej górze. W XIV stuleciu Chęciny były miejscem zjazdów szlacheckich, które dały początek sejmom. Rozwój i rangę miasto zawdzięczało złożom kruszców, tj. ołowiu, srebra i miedzi, których górnictwo dobrze prosperowało do wojen szwedzkich. W gminie Chęciny jedną z najbardziej rozpoznawalnych w Polsce atrakcją turystyczną jest rezerwat Jaskinia Raj znany ze swej charakterystycznej szaty naciekowej. W 2008 r. Jaskinia Raj zwyciężyła w plebiscycie dziennika Rzeczpospolita" na siedem cudów polskiej natury. Jest jednym z najczęściej odwiedzanych obiektów turystycznych województwa świętokrzyskiego. Odkrywcami jaskini byli czterej uczniowie Technikum Geologicznego w Krakowie, którzy w 1964 r. odbywali tu praktyki terenowe. Do zwiedzania została udostępniona w 1972 r. po przeprowadzonych badaniach. 31 W rezerwacie można podziwiać wychodnie wapieni dewońskich wraz z rozwiniętą w nich jaskinią krasową Regionalny klaster turystyczny, Kielce

306 Ryc. nr 103: Jaskinia Raj Źródło: Zespół pałacowo- parkowy w Podzamczu koło Chęcin powstał w latach z fundacji Starosty Chęcińskiego Jana Branickiego herbu Gryf, który urzędował tam po zniszczeniu Zamku w Chęcinach dokonanego przez Szwedów. Wówczas siedziba starosty została przeniesiona do pałacu. Zespół pałacowo- parkowy składa się z pałacu, folwarku, budynków towarzyszących, gospodarczych oraz fosy, która pełniła funkcję stawu. Zespół ten usytuowany jest w Podzamczu Chęcińskim w odległości 15 km od Kielc, położony na skalnym wzniesieniu. Całość tego pałacu utrzymana była w barokowym klimacie, w jego wnętrzu zachowane zostały sklepienia kolebkowe i kolebkowo- krzyżowe, który utrzymywały jego niezwykły charakter. Dwór posiada dwa narożne alkierze charakterystyczny punkt wykorzystywany w budowlach z XVII wieku oraz nadwieszane przejście łączące ze sobą dwa oddzielne budynki. Godnym uwagi jest zachowane wczesnobarokowego obramienia okiennego z połowy XVII wieku z herbem Gryf Branickich. W 2 połowie XVII stulecia Stefan Bidziński zbudował drugi obiekt, parterowy zwany oficyną, usytuowany na północ od dworu Branickiego, prostopadle do jego osi. Ponieważ równolegle do dworu Branickiego stał już budynek kuchni, całość założenia uzyskała plan oparty na literze U, otwartej ku zachodowi. W kierunku wschodnim oś założenia zamykał kościół w Starochęcinach. Starosta Stefan Bidziński wybudował też Bramę Triumfalną, która wraz z umieszczoną jeszcze dalej na południe altaną, oraz założeniem ogrodowym- tworzyła oś kompozycyjną, prostopadłą do pierwszej. Barokowa brama triumfalna, zwana też bramą wjazdową, została wzniesiona w XVII wieku. Została wybudowana na powitanie króla Jana III Sobieskiego wracającego do kraju po wiktorii wiedeńskiej. W kierunku Bramy można dojść aleją lipową. 306

307 W XIX wieku dwór popadł w zaniedbanie a jego właścicielem był generał Paweł Storożenka, który zespół wydzierżawił dzierżawcom żydowskim. Do początku XX wieku zachowały się pozostałości dawnego wyposażenia dworu m. in. rzeźbione kominki oraz olejne obrazy. Budynek przeszedł gruntowną przebudowę, gdzie później przez długi okres mieściło się Technikum Rolnicze. Pałac posiadał również niewielki taras skierowany w stronę dawnego parku, położony w sąsiedztwie stawów. Po dziś dzień z pierwotnego założenia zachował się główny budynek pałacu, oraz portal okienny z herbem. Mimo upływającego czasu w bardzo dobrym stanie można dostrzec ozdobną barokową bramę w formie łuku triumfalnego, która została wzniesiona na przywitanie zwycięskiego króla Jana III Sobieskiego powracającego z Wiednia, wybudowana dzięki Staroście Chęcińskiemu. Jej poziom artystyczny sprawia, że obiekt ten należy do najcenniejszych zabytków barakowych Województwa Świętokrzyskiego. Doskonale zachowanym elementem dawnego zespołu jest malownicza aleja lipowa, która prowadzi do bramy. Zarówno ogród jak i aleja lipowa była otoczona murem. W zespole pałacowo-parkowym znajdował sie również piękny i niepowtarzalny ogród włoski, który poprzez upływ czasu stracił swój urok, jednakże dzięki przywróceniu tego obiektu będzie możliwość odbudowy tych zabytków. Przywrócenie zespołu stanie się jedną z głównych wizytówek Województwa. Unikatowe XVII wieczne budowle, zachowane w Województwie Świętokrzyskim czynią go miejscem jedynym i niepowtarzalnym, skrywającym w sobie ciekawą historię z XVII wieku 33. Brama Sobieskiego w Podzamczu koło Chęcin to barokowy ozdobny obiekt, w kształcie wolno stojącego łuku triumfalnego, który znajduje się przy trasie z Kielc do Krakowa. Brama na prawie 12 metrów wysokości a jej szerokość to 8,3 metra. Stoi na terenie Zespołu Pałacowo-Parkowego na granicy Alei Lipowej i odrestaurowanego ogrodu włoskiego. Patrząc od strony Zespołu Pałacowo- Parkowego jest bogato zdobiona kamienną sztukaterią tylko z jednej strony. Od strony Alei Lipowej nie ma zdobień, i brama jest podparta kamiennym murem podtrzymującym oba filary bramy. Brak w dokumentach jednoznacznej informacji o ewentualnym przebudowaniu lub rekonstrukcji tego obiektu stąd można domniemywać, ze obiekt nie był przebudowywany i jest zachowany w jego pierwotnym kształcie. Brama została wzniesiona w końcu XVII wieku na cześć króla Jana III Sobieskiego po wiktorii wiedeńskiej. Fundatorem był najprawdopodobniej starosta chęciński Stefan Bidziński, uczestnik bitew pod Chocimem, Wiedniem i Parkanami. 34. Po drugiej stronie Bramy jest Aleja lipowa, której drzewostan datuje się na ponad 300 lat. Zamek Królewski w Chęcinach wzniesiony został, na przełomie XIII i XIV wieku. W połowie XIV wieku zamek został rozbudowany przez Kazimierza Wielkiego, uchodził za jedną z najpotężniejszych polskich warowni. Twierdza służyła też, od końca XIV wieku, jako więzienie. Po wygranej bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. przetrzymywano na zamku znaczniejszych jeńców krzyżackich. Zamek był też rezydencją rodzin królewskich, królowych i wdów, przebywały tu: Adelajda druga żona Kazimierza Wielkiego oraz siostra tegoż króla Elżbieta, sprawująca rządy w imieniu swego syna Ludwika Węgierskiego

308 Ryc. nr 104: Brama Sobieskiego w Podzamczu koło Chęcin Źródło: Ryc. nr 105: Zespół Pałacowo Parkowy w Podzamczy Chęcińskim październik 2012r Źródło: ww.checiny.pl/asp/en_start.asp?typ=13&sub=0&subsub=0&menu=169&artykul=3636&akcja=artykul; ww.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/gallery?site=ed&date= &category=galeria11&artno= &Ref=PH&Params=Itemnr=2 Mieszkała tu, wraz ze swym ogromnym skarbcem, królowa Bona. W czasach panowania Władysława Łokietka odbywały się tu zjazdy rycerstwa. Stąd wyruszono pod Płowce, gdzie doszło do nierozstrzygniętej bitwy z Krzyżakami. Tu przechowywano skarbiec archidiecezji gnieźnieńskiej w czasie wojny z Krzyżakami, a później skarbiec koronny. Po III rozbiorze Polski zamek zaczął popadać w ruinę, wtedy to opustoszał nawet budynek mieszkalny mieszczący kancelarię grodzką. Mury zamkowe bardzo ucierpiały na skutek działalności miejscowej ludności, pozyskującej stąd materiał na budulec oraz od ostrzału artyleryjskiego w czasie I wojny światowej. Jak mówią okoliczni mieszkańcy o północy na murach zamku pojawia się biała dama postać Królowej Bony, która przechadza się z pochodnią. Według innych legend, w podziemnych lochach znajdują się jeszcze skarby pozostawione w pośpiechu przez królową Bonę. 308

309 Ryc. nr 106: Zamek Królewski w Chęcinach Źródło: httpwww.zamkipolskie.comchecinycheciny.html Park Etnograficzny w Tokarni to wyjątkowe miejsce, które przenosząc nas w dawne czasy ma za zadanie zachowanie najcenniejszych zabytków budownictwa wiejskiego i małomiasteczkowego Kielecczyzny. Jak dotąd na obszarze 65 ha wzniesiono 30 przeniesionych z terenu obiektów. Domy i zabudowania tworzą małe wioski, a walory przyrodnicze sprawiają, że jest to idealne miejsce na wypoczynek. 35 Klasztor Franciszkanów - ufundowany przez Kazimierza Wielkiego w 1368 r. Kościół był od początku murowany z kamienia w stylu gotyckim. Natomiast klasztor dla 12 zakonników był drewniany, dlatego stał się on w 1465 r. pastwą płomieni pożaru, który zniszczył całe miasto. Po 1605 r. starosta S. Branicki rozbudował budynki klasztorne nadając im dzisiejszy wygląd. Kościół był od początku murowany z kamienia w stylu gotyckim. Po kasacie w 1864 r. klasztor przekształcono w więzienie, a po 1970 r. budynki klasztorne wraz z kościołem oddano na cele turystyczne. Obecnie cały kompleks budynków jest znowu w posiadaniu ojców franciszkanów

310 Ryc. nr 107: Klasztor Franciszkanów Źródło: Kościół św. Bartłomieja kościół został wzniesiony w I poł. XIV w. prawdopodobnie przez Władysława Łokietka. Jego budowę ukończył Kazimierz Wielki ok roku. Kościół ma charakter gotycki. Przy prezbiterium znajduje się renesansowa kaplica rodziny Fodygów wzniesiona w 1614 roku. W jej krypcie spoczywają zwłoki mistrza budowlanego, gwarka i wójta chęcińskiego Kacpra i jego żony Zuzanny z Grodzianowic. Ryc. nr 108: Kościół św. Bartłomieja Źródło: 310

311 Muzealna Izba Górnictwa Kruszcowego już w czasach średniowiecza wydobywano w Miedziance rudy miedzi, a niewykluczone, że eksploatację miejscowych złóż prowadzono także w starożytności. Najstarszy dokument pisany potwierdzający wydobywanie miedzi na tym obszarze pochodzi z 1478 roku. Izba poświęcona jest dziejom górnictwa i hutnictwa regionu chęcińskiego. W muzeum można dowiedzieć się m. in. jak ciężka i niebezpieczna była praca średniowiecznych górników, jakich prymitywnych narzędzi używali, jakie rudy wydobywano w dolinie Chęcińskiej i jak one powstały. 37 Synagoga została zbudowana po 1638 r., dzięki przywilejowi króla Władysława IV Wazy, który zezwolił Żydom na wybudowanie dwuizbowego domu modlitwy. Ryc. nr 109: Synagoga Źródło: Niemczówka kamienica w stylu renesansowym, w zabudowie szeregowej, z obszerną sienią przejazdową. Należała do Walentego i Anny z Niemców Wrześniów. Została wybudowana w 1570 roku. Dawniej była karczmą. Kościół pw. Św. Stanisława pierwotny kościół drewniany parafialny ufundowany został przez dziedzica wsi Hancin Mikołaja Sieciesławowicza herbu Odrowąż około 1280 r. Zbudowany w stylu barokowym na planie krzyża greckiego o czterech krótkich jednoprzęsłowych ramionach. Klasztor ss. Bernardynek to, co najbardziej urzeka w klasztornym kościele, to przebogaty barokowy wystrój ołtarzy, rzeźb i malarstwa. Pozwolenie na utworzenie klasztoru uzyskała w 1643 r. Klara Grędoszewska. Klaryski nie miały początkowo swego miejsca modlitw i dopiero w 1673 r. otrzymały kościółek św. Marii Magdaleny

312 Ryc. nr 110: Klasztor bernardynek Źródło: Kościół pw. Narodzenia NMP pierwotny, drewniany kościół zbudowano w roku Obecny, murowany, ufundowany został przez Jana Brzeskiego, zbudowany w roku 1604, a konsekrowany w Rozbudowano go w latach Kościół w Łukowej pierwszy, drewniany kościół ufundował miejscowy dziedzic, kasztelan Klemens wraz z małżonką Małgorzatą i dziećmi. Kościół otrzymał wezwanie Najświętszej Marii Panny. Niestety drewniany kościół już nie istnieje. Najpierw obok niego powstał nowy, murowany, neoromański, datowany na rok 1900, a z czasem stary drewniany kościół chylący się ku upadkowi rozebrano. Kaplica pw. Św. Michała w Polichnie. W 1851 r. kaplicę drewnianą wybudował Michał Lis. W jej miejscu wzniesiono kaplicę murowaną w 1882 roku. Ruiny dworu w Bolminie dwór leży u stóp pasma wzgórz zwanego Grząby Bolminskie, które ciągnie się prawie do Chęcin. Niewielka budowla powstała w końcu XVI lub na początku XVII wieku. Często też bywa nazywana zamkiem lub pałacem. 312

313 Ryc. nr 111: Ruiny dworu w Bolminie Źródło: Pozostałości Dworu w Ostrowie dwór znajdował się na lewym brzegu Białej Nidy, na zachód od zabudowy wsi, na wyspie. Pozostałości dworu datowane są wstępnie na XVI-XVII wiek. Zachowane są fragmenty piwnic i relikty przyziemia. Z relacji miejscowej ludności wynika, iż były tam relikty malowideł ściennych oraz detali architektonicznych. Badania weryfikacyjne przyniosły w efekcie ułamki ceramiki średniowiecznej, nowożytnej, kafli piecowych glazurowanych, spatynowanego szkła. Młyn wodny w Ostrowie założony na Czarnej Nidzie, wzmiankowany w 1540 r. we wsi będącej własnością szlachetnych Piotra i Jana Ostrowskich. W górze rzeki kamienne tamy przelewowe. Napęd na turbinę. Komora drewniana, przemiła na dwie pary wały. Czynny. Stan zachowania dobry. Obok młynicy zachowana była stara turbina z dawnego urządzenia. Ośrodek Pomocy Dzikim Zwierzętom - Ptasi Azyl położony jest w miejscu oddalonym od zabudowań, w dolinie rzeki Czarnej Nidy, na powierzchni 76 arów, w tym 26 arów lasu w miejscowość Ostrów. Powstał w 2003 roku. Założycielem jest pan dr Janusz Wróblewski, który wie o ptakach prawie wszystko. W Azylu znajdują opiekę liczne dzikie zwierzęta (w 90 procentach ptaki). 38 Rycerze Pana Andrzeja gospodarstwo położone w Siedlcach. Na posesji pan Andrzej Pędzik postawił z drewna i kamienia świat dawnych rycerskich obyczajów, wojów i zamkowych strażnic. 39 Jaskinia Piekło położona na północno-zachodnim stoku Góry Żakowej w Paśmie Zelejowskim. Długość jej korytarzy 57 m, prowadzą do niej 4 wejścia. Główny otwór jaskini prowadzi do obszernego poziomego korytarza. W jaskini znajduje schronienie wiele gatunków nietoperzy. Zimują one w wąskich i raczej niedostępnych korytarzach. Gmina Morawica

314 Na terenie gminy znajdują się podziemne źródła wód mineralnych oraz rezerwat przyrody Radomice z kompleksem lasów cisowych. Pierwsze ślady osadnictwa na terenie gminy Morawica sięgają epoki neolitycznej, czego dowodem są liczne znaleziska archeologiczne, np. neolityczne topory kamienne i żarna. W okresie wpływów rzymskich przez obecny teren gminy prowadził szlak bursztynowy. Z historią gminy związana jest postać ks. Piotra Ściegiennego, który właśnie na jej terenie przygotowywał swój wielki zryw narodowy. Do najciekawszych obiektów zabytkowych na terenie gminy należy zaliczyć: 1. Kościół w Lisowie z przełomu XV i XVI wieku, w którym znajduje się kaplica grobowa Krasińskich. 2. Chałupki siedzibę ma Ośrodek Tradycji Garncarstwa ze stałą ekspozycją wyrobów garncarskich. Jest jedynym tego typu ośrodkiem w Polsce. To muzeum samorządowe istnieje od 4 października 1998 roku. Wioska słynie nie tylko w Polsce, lecz również w całej Europie z wielowiekowych tradycji garncarskich. Początki garncarstwa w Chałupkach przypadają na połowę XVI wieku. Działalność Chałupek (jako ośrodka) zarysowuje się wyraźniej dopiero pod koniec XIX wieku. W roku 1935 w Chałupkach istniało aż 69 warsztatów garncarskich, zaś 40 lat później już tylko 40 warsztatów. Umiejętności toczenia garnków przekazywano z pokolenia na pokolenie. Zazwyczaj całe rodziny zajmowały się tym niezwykle rzadkim rzemiosłem. W ośrodku można podziwiać autentyczny dwukomorowy piec garncarski oraz urządzenia i narzędzia wykorzystywane w procesie produkcji. Naczynia i figurki wyrabiane w Chałupkach cieszyły się dużym zainteresowaniem etnografów i muzealników. Do dziś charakteryzują się starannym wykończeniem, ciekawą i ładną ornamentyką, szczególnie naklejanymi wolutami. Wiele naczyń i figur glinianych znajduje się w zbiorach muzealnych, tj. Muzeum Etnografii w Krakowie, Toruniu, Warszawie, Muzeum Narodowym w Kielcach i Muzeum Wsi Kieleckiej oraz w zbiorach muzeów zagranicznych. Wystawa w muzeum obrazuje dzieje garncarstwa ludowego w Chałupkach, jednego z ciekawszych ośrodków garncarskich w Polsce. Wystawa składa się z dwóch części: ekspozycyjnej i warsztatowej. 40 W Gminie Morawica znajduje się kryta pływalnia Koral, ukończona w 2008 roku. W kompleksie znajduje się niecka sportowa o długości 25 metrów, niecka rekreacyjna, zjeżdżalnia, sauna, solarium i kawiarnia. Obiekt jest wyposażony w instalację solarną, na którą składa się 60 kolektorów słonecznych oraz pompa ciepła. W 2010 roku oddany do użytku został zbiornik wodny na rzece Morawce. Podstawowym przeznaczeniem zbiornika jest retencjonowanie wody dla potrzeb rolniczo-gospodarczego jej wykorzystania. Zbiornik jest również wykorzystany do hodowli ryb z przeznaczeniem dla potrzeb wędkarskich, a w okresie letnim pełni funkcje zbiornika rekreacyjnego. Zbiornik wodny MORAWICA" posiada molo widowiskowe, przepławkę dla ryb i parking. W okresie letnim zbiornik wodny MORAWICA" jest bardzo dobrym miejscem do spędzania czasu na świeżym powietrzu. Można bezpiecznie zażywać kąpieli i uprawiać sporty wodne. Leśne otoczenie zbiornika jest wymarzonym terenem do spacerowania i relaksu. Na terenie gminy istnieje również wiele gospodarstw agroturystycznych min. Leśne Zacisze w Lisowie, Torfowe Oczko w Morawicy, Lipówka w Lisowie. Najcenniejsze obiekty zabytkowe na terenie gminy to dwa obiekty sakralne z wyposażeniem kościoły parafialne w Lisowie i Brzezinach. Kościół p.w. św. Mikołaja w Lisowie zlokalizowany jest w południowo- wschodniej części gminy Morawica i jest najstarszą parafią na terenie gminy, wzmiankowaną już w 1326 roku. Erygowanie 40 Diagnoza Gminy Morawica, Część Ilościowo-analityczna, Warszawa, 21 stycznia

315 parafii nastąpiło zapewne w pocz. XIII w., a Jan Długosz w opisie parafii lisowskiej, zamieszczonej w Liber Beneficiorum, wymienia istniejący wówczas kościół drewniany p.w. św. Andrzeja. W skład ówczesnego okręgu parafialnego, oprócz Lisowa, wchodziły również wsie Brudzów, Obice, Skrzelczyce i Zaborze. Świątynię murowaną o wyraźnych jeszcze gotyckich formach wzniesiono w końcu XVI w., gdyż jako budowla murowana wzmiankowana jest w 1598 roku. Zapewne wówczas zmieniono również wezwanie kościoła na św. Mikołaja. W XVII i XVIII w. Lisów należał do rodziny Krasińskich, którzy ufundowali przy kościele w 1645 r. murowaną kaplicę p.w. św. Barbary. W latach r. kościół został przebudowany wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego i Konstantego Jakimowicza. Zasadniczym elementem ówczesnej przebudowy było wyburzenie dawnej części prezbiterialnej wydłużając nawę kościoła a nowe prezbiterium uzyskało formę zbliżoną do dawnej powiększone dodatkowo o partię zakrystii. Zmianie uległ również układ kaplicy od strony pd. kościoła. Najcenniejszym elementem świątyni jest kaplica św. Barbary, stanowiąca jednocześnie kaplicę grobową Krasińskich z zachowanymi cennymi epitafiami. Na uwagę zasługuje również późnobarokowa ambona łodziowa. Teren przykościelny otoczony jest niskim, murowanym ogrodzeniem z trójprzęsłową bramą od strony południowo-wschodniej oraz bramą cmentarną w części północno-zachodniej, do której przylega murowana kostnica z ok. poł. XIX w. z wtórnie wmontowanym epitafium Samuela Jawornickiego. Ogólny stan zachowania obiektu można określić jako dobry. W ostatnich latach przeprowadzone zostały gruntowne prace konserwatorskie, obejmujące remont elewacji, dachu oraz bramy na teren przykościelny. Na przylegającym do terenu kościoła cmentarzu zachowanych jest kilka XIX w. nagrobków, w większości już niekompletnych i w złym stanie zachowania. Ryc. nr 112: Kościół w Lisowie Źródło: 315

316 Drugą zabytkową świątynią w gminie Morawica jest kościół p.w. Wszystkich Świętych w Brzezinach wsi należącej niegdyś do biskupów krakowskich. Usytuowany na górującym nad zabudową wsi wzgórzu, wzniesiony został ok r. zapewne jako niewielki obiekt drewniany, który funkcjonował, co wynika z wizytacji biskupiej, jeszcze w 1610 roku. Pozostałością z tych czasów jest zachowana kamienna, gotycka chrzcielnica. Kościół murowany, którego struktura zachowała się do dzisiaj w części środkowej i partii prezbiterium, powstał w 1646 r., a jego konsekracja nastąpiła w 1675 roku. Nieznana z wyglądu dawna fasada kościoła rozebrana została w 2. poł. XIX w. w związku z przedłużeniem kościoła. Nowa fasada uzyskała wówczas obecną, neobarokową formę. W 1937 r. rozpoczęto budowę monumentalnych schodów na zboczu wzniesienia od strony zach. z wkomponowaną, ufundowaną w 1928 r. przez parafian figurą Chrystusa Króla. W okresie powojennym (l. 70-te i 80-te) przeprowadzano prace konserwatorskie, związane z częściową naprawą tynków i remontem elewacji, więźby dachowej i wymianą poszycia dachowego. W chwili obecnej trwają pracę we wnętrzu świątyni. Z pierwotnego wystroju zachował się jedynie ołtarz główny oraz dwa ołtarze boczne, późnobarokowa chrzcielnica oraz ambona. Na terenie przykościelnym, otoczonym murowanym ogrodzeniem znajdują się ponadto trzy XIXwieczne nagrobki świeckie oraz figura Matki Boskiej. Na sąsiadującym do terenu przykościelnego cmentarzu zachowanych jest kilka nagrobków z XIX i pocz. XX w. w większości kompletnych i utrzymanych w dobrym stanie. 41 Ryc. nr 113: Kościół p.w. Wszystkich Świętych w Brzezinach Źródło: Obszar gminy Sitkówka-Nowiny jest rajem dla geologów oraz miłośników kolekcjonowania minerałów i skamieniałości. Znaczną część gminy stanowi Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy. Gmina Sitkówka-Nowiny jest jedynym miejscem w Europie, gdzie na tak małej powierzchni występują skały wszystkich epok geologicznych, jakie zaszły na ziemi w ciągu ostatnich 500 mln 41 Program opieki nad zabytkami gminy morawica , 2010r. 316

317 lat. Dowody świadczące o przeszłości geologicznej terenu można odnaleźć w licznych odsłonięciach geologicznych oraz starych wyrobiskach górniczych. Aktualnie udostępniane są Góra Berberysówka i Kamieniołom Zgórsko przyrodniczą ścieżką dydaktyczną Klubu 4H. Malownicze zbocza góry Patrol i Biesak to tereny gminy Sitkówka-Nowiny, które są dostępne zarówno dla turystów pieszych jak i dla rowerzystów. Ścieżki wiodą przez wspaniałe kompleksy leśne i wzdłuż pól uprawnych. Trzcianki dawna podmiejska miejscowość letniskowa zlokalizowane są nad piękną rzeką Bobrzą w pobliżu kompleksu sportowo-rekreacyjnego, w skład którego wchodzą: Kryta Pływalnia Perła, Szkolne Schronisko Młodzieżowe Ventus i boiska sportowe. Z okresu świetności letniska pozostały zabytkowe wille z lat 30 XX wieku, ruiny młyna wodnego z 1880 r. i ruiny tzw. sanatorium. Przez Trzcianki przebiega znakowana ścieżka dydaktyczna Klubu 4H, której trasa przechodzi obok wymienionych wyżej obiektów. Przyrodnicza Ścieżka Dydaktyczna Klubu 4H została otwarta w lipcu 2006 r., przebiega przez malownicze tereny doliny Bobrzy i Pasma Bolechowickiego. Na trasie ścieżki można się zapoznać z walorami przyrodniczymi i kulturowymi tej części gminy. Nadaje się ona idealnie do uprawiania turystyki pieszej oraz edukacyjnej dla grup szkolnych. Na trasie znajdują się punkty wypoczynkowe oraz tablice informacyjne. Długość trasy 5 km, czas przejścia ok. 3 godz. Trasa ścieżki: Zespół Szkół Ponadpodstawowych Nowiny Zagrody Przełom Bobrzy Zadrzewienia i starorzecza w dolinie Bobrzy Trzcianki Kamieniołom Zgórsko Murawy i lasy na Górze Berberysówka Łąki w dolinie Bobrzyczki Osiedle Nowiny Schronisko Młodzieżowe "Ventus". Pasmo Zgórskie położone jest w północno-zachodniej części gminy Sitkówka-Nowiny i w całości położone jest w Chęcińsko-Kieleckim Parku Krajobrazowym. Z uwagi na wybitne walory przyrodnicze i krajobrazowe teren ten znakomicie nadaje się do uprawiania turystyki pieszej i rowerowej. Przez Pasmo Zgórskie przebiegają trzy szlaki turystyczne piesze koloru czerwonego, niebieskiego i czarnego, szlak geologiczny oraz dwa szlaki rowerowe koloru niebieskiego i czarnego. Szczególną uwagę należy zwrócić na szkołę w Szewcach, pomnik upamiętniający bitwę oddziałów AK w 1944 r. w Szewcach, zespół dworski z I połowy XIX wieku w Zgórsku oraz przydrożne kapliczki. Gmina Małogoszcz Interesująca, bogata historia oraz ciekawe krajobrazowo położenie sprawiają, że Małogoszcz i okolice są często celem wypraw turystycznych i rekreacyjnych. Tereny wycieczek zlokalizowane są w rejonie Bocheńca nad rzeką Łososiną i Białą Nidą. Dużą atrakcją widokową, siedliskiem różnorodnych gatunków ptaków oraz wspaniałym miejscem do wędkowania jest zbiornik retencyjny obok Zakrucza (około 28 ha powierzchni). Z atrakcji turystycznych znajdujących się na terenie gminy należy wymienić kilka, które zasługują na szczególne zainteresowanie: Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Małogoszczu wybudowany w latach , utrzymany w późnorenesansowym stylu. Interesującym elementem kościelnego wystroju jest chrzcielnica murowana z 1610 roku. Zwiedzając świątynię warto zwrócić uwagę na obraz Korczaka przedstawiający Matkę Bożą Różańcową, a także na cenne malowidła na sklepieniach (XVI-XVIIIw) oraz na epitafia i płyty pamiątkowe. Plebania powstanie datuje się na XVI i XVII w., szczególnie interesujący jest mansardowy kryty gontem dach, zachowało się tu renesansowe okno. Plebania jest piętrowa od strony południowej, a parterowa od północnej, ze względu na pochyłość terenu. 317

318 Kościółek św. Stanisława Biskupa na wzgórzu Babinek wzniesiony w 1595 r., ma prostokątną nawę i prezbiterium. Pokryty jest dwuspadowym dachem. Przylega do niego wieża z kamienia i cegły. Kościół parafialny pod wezwaniem ś.ś Piotra i Pawła w Rembieszycach wzniesiony w stylu barokowym. Jest to budowla drewniana (modrzewiowa) i posiada konstrukcję zrębową. W ołtarzu głównym widnieje siedemnastowieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz wizerunek św. Stanisława z końca XVIII wieku. Kościół parafialny pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Złotnikach ma charakter późnorenesansowy. W rokokowo-klasycznym ołtarzu znajdują się rzeźby świętych, obraz Wszystkich Świętych i przemalowane obrazy Wniebowzięcia i Matki Boskiej Łaskawej z XVIII wieku. W obydwu ołtarzach bocznych widnieją osiemnastowieczne obrazy Ukrzyżowania, św. Jana Nepomucena, bł. Wincentego Kadłubka oraz św. Lungardy. W kościele znajduje się tablica pamiątkowa z 1900 r. poświęcona Stanisławowi Konarskiemu z medalionem dłuta Piusa Welońskiego. 42 Gmina Sobków Gmina posiada bogate zasoby środowiska przyrodniczego i kulturowego, interesująca historia i ciekawe krajobrazowo położenie sprawiają, że Sobków i okolice są również atrakcyjne pod względem wypraw turystycznych i rekreacyjnych. Jedną z wielu atrakcji pobytu na terenie Gminy Sobków jest możliwość korzystania z koni pod wierzch i w zaprzęgu, wędkarstwo, spływ po rzece Nidzie kajakami bądź gondolą, grzybobranie i wiele innych. Odwiedzając Sobków, należy nie zapominać o turystyce pieszej po terenie położonym w paśmie wzgórz Sobkowsko-Korytnickich, w którym położona jest Góra Galicowa /291 m. n.p.m./ na zboczu której znajduje się wąwóz zwany Międzygórze. Teren Międzygórza jest wyjątkowy pod każdym względem. O jego wartości przyrodniczej świadczy ogromna różnorodność spotykanych tu zbiorowisk roślinnych. Malownicze wąwozy, wzgórza poprzecinane serpentynami ścieżek wiodących wśród modrzewiowych zagajników i krystalicznie czyste źródło to atuty Międzygórza. Bogactwo przyrody, śpiew ptaków i zapach różnorodnej roślinności stanowią o unikalności tutejszego mikroklimatu. Miejsce to jest zieloną szkołą i zieloną salą gimnastyczną dla młodzieży pobliskich szkół, może być także natchnieniem dla malarzy. Różnorodność krajobrazów na terenie Gminy Sobków sprawia, że można tu podziwiać meandry Nidy, starorzecza, stawy w Korytnicy, które są rajem dla wędkarzy i miłośników ptaków oraz liczne wzniesienia, z których najpiękniejsze to Jałowcowa Góra w Sokołowie Górnym, Grodziskowa Góra w Korytnicy i Galicowa w Sobkowie. Na Nidzie można uprawiać sporty wodne np. spływy kajakowe, a na górze Galicowej /291.7 m n.p.m./ sporty zimowe, gdzie jest miejsce na wybudowanie toru saneczkowego i stoku narciarskiego. Sobków jest idealnym miejscem do spędzania wczasów w siodle, wyznaczony jest szlak konny przez teren gminy Sobków. Najbardziej znanymi atrakcjami okolic Sobkowa, przyciągającymi turystów, obok uroków przyrody, są: Zamek Rycerski Pensjonat i Gospodarstwo Rolno Hodowlane Stajnia. Historia zamku rycerskiego w Sobkowie jest związana z samym powstaniem miejscowości Sobków. Sobków powstał w 1563 roku na terenie dawnej wsi Nida Ryterska. W swej bogatej historii 42 Strategia rozwoju miasta i gminy Małogoszcz, Małogoszcz, 2000 r. 318

319 wielokrotnie był niszczony. Całkowicie spalony w czasie walk w 1915 roku. Prawa miejskie Sobków utracił w 1869 roku. We wschodniej części miejscowości znajduje się kościół wzniesiony około 1560 r. jako zbór ariański, w 1570 r. zmieniony na kościół katolicki. Zamek rycerski w Sobkowie położony jest nad brzegiem rzeki Nidy. Fortalicja zbudowana została w latach Wewnątrz znajdują się ruiny wczesnoklasycystycznego pałacu z czteroma jońskimi kolumnami zwróconymi fasadą ku rzece, wzniesionego przez Szaniawskich około 1770 roku. Zamek pierwotnie zamknięty był z czterech stron murem obronnym z basztami w czterech narożach. Do dziś zachowane są pozostałości murów i trzy baszty. W elewacji bocznej południowo-wschodniej z około 1800 r. znajduje się ryzalit z zamurowanymi arkadami oraz wieńczącym półkolistym tympanonem. Obiekt częściowo został wyremontowany. Aktualnie w fortalicji urządzone są pokoje gościnne i restauracja "Pod zakutym łbem". 43 Korytnica jest miejscem atrakcyjnym turystycznie, o czym mogą się przekonać odwiedzający te strony. Rozległe, panoramiczne widoki, urozmaicone obecnością wzgórz i wydm piaszczystych, czynią z wioski dużą atrakcję. Najbardziej popularnym pagórkiem jest Góra Łysa, wznosząca się 234 metry n.p.m. Jest ona wapiennym wzniesieniu Pasma Sobkowsko-Korytnickiego kończącym ostatecznie Góry Świętokrzyskie. Zbocza pagórka i okolicę porastają rzadkie gatunki roślinności stepowej, rośnie tu m.in. pierwiosnek lekarski, zawilec wielkokwiatowy, miłek letni. Naprzeciwko Góry Łysej znajduje się drugie wzgórze, wyższe o ponad 30 metrów, zwane potocznie przez miejscową ludność Górą Grodziskową. Porasta ją bujny, ponad stuletni las. Na zachód, w kierunku Nidy, na obszarze ponad 60 ha rozciąga się siedem stawów rybnych. Ze względu na obecność na obszarze akwenu rzadkich gatunków ptaków m.in. kani rudej, błotniaka stawowego, czapli białej, bąków i zimorodków, planuje się utworzenie na tym terenie parku ornitologicznego. 44 Gmina Sobków jest bogata pod względem posiadanych obiektów zabytkowych. Turyści mogą zobaczyć tu: 1. W miejscowości Brzegi: a) Zespół Kościoła Parafialnego p.w. św. Mikołaja; Kościół murowany wzniesiony w latach , na terenie dawnego cmentarza, według projektu Henryka Marconiego. Budowa wykonana ze składek parafian i zasiłku rządowego, staraniem ks. proboszcza Fioka. Kościół zniszczony pożarem w 1945 roku, odbudowany w latach 60. b) Zespół Dworski własność prywatna c) dwór drewniany, przed 1839 r., rozbudowa 1929 r., remont 1949 r. d) spichlerz, mur. przed 1839 r., remont 1990 r. e) dziedziniec gospodarczy, park i ogród pierwsza połowa XIX w. 2. W miejscowości Chomentów: a) Zespół Kościoła Parafialnego p.w. Św. Marii Magdaleny; b) kościół drewniany, wybudowany w latach c) dzwonnica bramna, murowana ok r., d) ogrodzenie z bramką, murowane ok r. 3. W miejscowości Korytnica: a) Zespół Kościoła Parafialnego p.w. Św. Floriana:

320 b) kościół, murowany , dobudowana Kaplica Nawiedzenia NMP w 1675 r., oskarpowanie kościoła i wzniesienie kopuły nad kaplicą po 1686 r., podwyższenie po 1794 r., wielokrotnie remontowany. c) dzwonnica, mur. 1837, d) ogrodzenie, mur e) Kapliczka Św. Floriana, murowana w 2 połowie XIX w. 4. W miejscowości Kotlice: a) Zespół Dworski pochodzi z 1762 r., przebudowany gruntownie i rozbudowany w 1911 roku. Otoczony parkiem z końca XVIII w, przekomponowany początkiem XX wieku. Dojazd do zespołu prowadzi drogą gruntową z drogi powiatowej, obsadzona kasztanowcami. Obecnie własność prywatna, obiekt w trakcie remontu z przeznaczeniem na agroturystykę. 5. W miejscowości Mokrsko Dolne: a) Zespół Kościoła Parafialnego p.w. Wniebowzięcia NMP; Kościół murowany ok. poł. XIII w., rozbudowany etapami: nawa 1676 r., zakrystia XVII w., uszkodzony w 1945 r., odbudowany w latach 50, b) dzwonnica, drewniana XIX w., ogrodzenie z kapliczką, murowane XIX w, plebania. c) Kaplica Grobowa Chelińskich, murowana po 1865 r., obecnie użytkowana jako kaplica cmentarna. d) Zespół Dworski z XIX-XX w, aktualnie nie użytkowany, usytuowany przy zbiegu dróg lokalnych, poniżej kościoła. Otoczony pozostałością parku z XVIII w, powiększony w drugiej połowie XIX w., e) Grodzisko średniowieczne z XIV w. zwane Dworska Górka, znajduje się ok. 150 m. na wschód od kościoła. Położone jest na skraju parowu, którym płynie strumień, biorący początek ze wzgórza kościelnego. 6. W miejscowości Mokrsko Górne: a) Ruiny zamku Kmitów z XVI w. położone na sztucznym wzniesieniu otoczonym fosą, wśród podmokłych nadnidziańskich łąk. Pierwotny, gotycki zamek zbudował w końcu XIV w. Ród Jelitczyków kasztelan radomski Klemens z Mokrska oraz jego syn podstoli krakowski Florian. W XVI w. Mokrski zamek przeszedł w ręce rodu Kmitów. W 1535r. został znacznie rozbudowany przez marszałka wielkiego koronnego wojewodę sandomierskiego Piotra Kmitę, który prawdopodobnie zatrudniał przy budowie kamieniarzy wawelskich. Powstała wówczas okazała renesansowa rezydencja przetrwała do początków XIX wieku. Jest to budowla wzniesiona na planie prostokąta, w której zachowały się ruiny trzech skrzydeł mieszkalnych oraz muru parawanowego. O kunszcie pracujących nad rozbudową kamieniarzy może świadczyć zachowane renesansowe obramienie dużego okna. W przyziemiu ruin możemy dopatrzyć się gotyckich pozostałości pierwotnego założenia. 6. W miejscowości Żerniki: a) Kaplica p.w. Matki Boskiej, murowana w XIX w., remontowana około 1980 r., b) Na uwagę zasługuje również obelisk wystawiony z czerwonego piaskowca zwieńczony żelaznym krzyżem. Po jego obu bokach znajdują się dwa kamienne również z czerwonego piaskowca, krzyże pokutne o wysokości 130 cm, o których krążą różne legendy o ich symbolice. 7. W miejscowości Sobków: a) Zespół Kościoła Parafialnego p.w. Św. Stanisława Biskupa; Kościół wybudowany ok r., pierwotnie zbór ariański, ok r. Rzymsko-Katolicki, jest to świątynia zbudowana na planie krzyża złożonego z nawy, do której przylegają dwie symetryczne kaplice oraz równego korpusowi szerokością prezbiterium. Większość powierzchni kościoła nakryta jest sufitem, jedynie w kaplicy południowej znajduje się sklepienie kolebkowo-krzyżowe. 320

321 Ołtarz główny po-chodzi z 2 poł. XVII wieku. Na uwagę zasługuje również umieszczony na parapecie chóru późnobarokowy kartusz /2. ćw. XVIII w./ z herbami Topór oraz Junosza należącymi do Anny z Ossolińskich Szaniawskiej podstoliny koronnej. W świątyni zachowało się epitafium jej męża Józefa Szaniawskiego, podstolego koronnego, starosty chęcińskiego i małogoskiego /zm r./ w kształcie barokowego kartusza wykonanego z czarnego marmuru z herbem Junosza. Na południe od cmentarza parafialnego zachowały się pozostałości kirkutu założonego w 2. poł. XVIII wieku. Ostatni pochówek pochodzi z lat 40 XX w. Punkt węzłowy Chęciny jest interesującym miejscem dla odwiedzających turystycznie województwo Świętokrzyskie. W gminie Chęciny znajduje się największa ilość zabytków w stosunków do pozostałych gmin, co pokazuje poniższa tabela. Tab. nr 123: Wykaz zabytków architektury na obszarze punktu węzłowego Chęciny Gmina Miejscowość Zabytki Chęciny Tokarnia Chęciny Miedzianka Chęciny Chęciny Zamek Królewski w Chęcinach Park Etnograficzny w Tokarni Kościół św. Bartłomieja Muzealna Izba Górnictwa Kruszcowego Synagoga Klasztor ss. Bernardynek Chęciny Morawica Małogoszcz Sobków Chęciny Chęciny Łukowa Polichno Podzamcze Chęcińskie Podzamcze Chęcińskie Podzamcze Chęcińskie Bolmin Ostrowia Ostrowia Lisów Chałupki Brzeziny Małogoszcz Małogoszcz Babinek Rębieszyce Złotniki Sobków Góra Łysa Brzegi Chomentów Korytnica Kościół pw. Św. Stanisława Kościół pw. Narodzenia NMP- Kościół w Łukowej Kaplica pw. Św. Michała Dwór starościński Brama Jana III Sobieskiego Park Ruiny dworu Pozostałości Dworu Młyn wodny Kościół w Lisowie z przełomu XV i XVI wieku Ośrodek Tradycji Garncarstwa Kościół p.w. Wszystkich Świętych Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny Plebania XVI i XVII w Kościółek św. Stanisława Biskupa Kościół parafialny pod wezwaniem ś.ś Piotra i Pawła Kościół parafialny pod wezwaniem Wszystkich Świętych Zamek Rycerski Góra Łysa Zespół Kościoła Parafialnego P.W. św. Mikołaja Zespół Kościoła Parafialnego P.W. Św. Marii Magdaleny Zespół Kościoła Parafialnego P.W. Św. Floriana 321

322 Źródło: opracowanie własne Kotlice Morsko Dole Morsko Górne Żerniki Sobków Zespół Dworski pochodzi z 1762r Zespół Kościoła Parafialnego P.W. Wniebowzięcia NMP Ruiny zamku Kmitów z XVI w Kaplica P.W. Matki Boskiej, murowana w XIX w Zespół Kościoła Parafialnego P.W. Św. Stanisława Biskupa Poniższa tabela obrazuje ocenę węzła Chęciny pod względem atrakcyjności przyrodniczych. Z uzyskanych wyników również w tej kategorii gmina Chęciny prezentuje się w czołówce. Tab. nr 124: Wykaz atrakcji przyrodniczych na obszarze punktu węzłowego Chęciny Gmina Miejscowość Atrakcja Dobrzączka Ostrowia Chęciny Siedlce Góra Żakowa Morawica Morawica Morawica Morawica Źródło: opracowanie własne Jaskinia Raj Ośrodek Pomocy Dzikim Zwierzętom Ptasi Azyl Rycerze Pana Andrzeja Jaskinia Piekło Zbiornik wodny MORAWICA" Góra Berberysówka Kamieniołom Zgórsko Dodatkowo w rozwoju turystyki i agroturystyki w gminie Chęciny ma wpływ promocja dań regionalnych, jak np.: Kalarepiok jaglany Pani Krystyny Wilk z gminy Chęciny, jako najsmaczniejsza potrawa powiatu kieleckiego 2012 roku. 45 Istotnym problemem jest ochrona dziedzictwa kulturowego, a mianowicie należyte utrzymanie i użytkowanie zabytków, aby stanowiły trwały element kultury i były czynnym elementem życia współczesnego społeczeństwa. Istotnym było by stworzenie systemu ochrony obiektów i obszarów zabytkowych, miejsc historycznych m.in. poprzez: - poprawę stanu technicznego istniejących obiektów dziedzictwa kulturowego, - przeciwdziałanie dewastacji obiektów zabytkowych, - promocję istniejących obiektów kulturowych, - tworzenie szlaków turystycznych i ścieżek rowerowych, - tworzenie sieci informacji turystycznej Ocena atrakcyjności turystycznej Ocena atrakcyjności Punkt węzłowy Chęciny jest interesującym miejscem dla turystów wypoczywających na Ziemi Świętokrzyskiej. Ze względu na swe walory przyrodnicze, krajobrazowe i historyczne obszar ten Dziennik urzędowy województwa świętokrzyskiego Kielce, dnia 18 stycznia 2006r. nr

323 stawia na rozwój turystyki krajoznawczej, zdrowotnej, kwalifikowanej oraz agroturystyki. Ocenę atrakcyjności turystycznej przeprowadzono pod kątem atrakcyjności wypoczynkowej i krajoznawczej, w której głównymi elementami oceny były walory przyrodnicze, historycznokulturowe i infrastrukturalne. Analizując atrakcyjność krajoznawczą obszaru poddanego inwentaryzacji gospodarczej, podobnie jak w przypadku punktu węzłowego Zagnańsk, wzięto pod uwagę wyniki badań Instytutu Turystyki. Według tych założeń ocena krajoznawcza obejmuje nasycenie obszaru wszystkimi rodzajami walorów oraz ich rangi atrakcyjności krajoznawczej. Według przyjętej tu 4-stopniowej skali atrakcyjności, walory krajoznawcze gmin oceniono, jako: małe, średnie, duże lub bardzo duże. Ryc. nr 114: Ocena punktu węzłowego Chęciny pod kątem atrakcyjności krajoznawczej Sitkówka-Nowiny Małogoszcz Chęciny Morawica Sobków Źródło: opracowanie własne na podstawie Instytutu Turystyki Tab. nr 125: Zabytki nieruchome na obszarze punktu węzłowego Chęciny w 2011 r. ze względu na ich rodzaj Rodzaje zabytków Sitkówka- analizowane Chęciny Małogoszcz Morawica Sobków nieruchomych Nowiny gminy razem Ogółem: Urbanistyka Sakralne Obronne Publiczne Zamki Pałace Dwory Zieleń Folwarczne Gospodarcze Mieszkalne Przemysłowe Cmentarne Inne Źródło: Narodowy Instytut Dziedzictwa; 323

324 Ryc. nr 115: Najczęściej odwiedzane atrakcje turystyczne w województwie świętokrzyskim w 2009 r. L.p. Atrakcje turystyczne Liczba turystów Źródło: 1 Jura Park w Bałtowie Świętokrzyski Park Narodowy Trasa Podziemna w Sandomierzu Zespół Pałacowy w Kurozwękach Zamek Krzyżtopór Brama Opatowska Jaskinia Raj Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni Dolina Gadów Egzotarium Zamek w Chęcinach Na podstawie przyjętej klasyfikacji w punkcie węzłowym Chęciny wydzielono obszary o zróżnicowanej atrakcyjności turystycznej. Zgodnie z tym najbogatszymi zasobami walorów może poszczycić się gmina Chęciny (Ryc. 107) Potwierdzają to również badania ruchu turystycznego, które wskazują ten teren, jako jeden z głównych obszarów destynacji turystycznej w województwie świętokrzyskim. Atrakcje turystyczne gminy Chęciny (Jaskinia Raj, Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni i Zamek w Chęcinach) w 2009 r. znalazły się w pierwszej dziesiątce najczęściej odwiedzanych obiektów w regionie (Ryc. 108) Należy tu również zaznaczyć, że liczba turystów odwiedzających gminę stale wzrasta. Według danych Centrum Informacji Turystycznej w Chęcinach, zamek w 2011 r. odwiedziła rekordowa liczba 134 tys. turystów. W pozostałych gminach nie znajduje się już tak wiele walorów krajoznawczych, co wpłynęło na ich niższą ocenę. Najwyżej spośród pozostałych oceniono gminę Sobków, której przyznano ocenę dużej atrakcyjności krajoznawczej, a na miejscu kolejnym gminę Sitkówka-Nowiny. Najsłabiej w punkcie węzłowym Chęciny wypadają gminy Morawica i Małogoszcz, których atrakcyjność uznano za małą. 324

325 Ryc. nr 116: Ocena punktu węzłowego Chęciny pod względem atrakcyjności wypoczynkowej Sitkówka-Nowiny Małogoszcz Chęciny Morawica Sobków Źródło: opracowanie własna na podstawie Instytutu Turystyki Tab. nr 126:Kategorie walorów wypoczynkowych i obszary przez nie obejmowane w gminach punktu węzłowego Chęciny Wyszczególnienie Chęciny Małogoszcz Morawica Sitkówka- Nowiny Sobków I (km 2) II (km 2) III (km 2) Źródło: opracowanie własne na podstawie Instytutu Turystyki Oceniając atrakcyjność wypoczynkową posłużono się również danymi Instytutu Turystyki, który określa ją na podstawie wielkości powierzchni obszarów i ich kategorii. Ocenie poddawane tu są wszystkie elementy środowiska przyrodniczego przydatne do wypoczynku, którym nadaje się rangę od I do III, z zaznaczeniem, że najkorzystniejsze walory znajdują się na obszarach oznaczonych, jako I. Na terenie punktu węzłowego Chęciny znacznie mniejsze obszary objęte zostały waloryzacją niż w punkcie węzłowym Zagnańsk, co wskazywałoby na ich mniejszą atrakcyjność wypoczynkową, a jednak w grupie tej znajdują się obszary przypisane do I kategorii. Ulokowane są one w gminach Małogoszcz, Morawica i Sobków, gdzie łącznie zajmują 70 km 2 (Tab. 125). Na podstawie mapy (Ryc. 109) zauważyć należy, że zróżnicowanie przestrzenne atrakcyjności wypoczynkowej nie jest tak znaczne jak w przypadku atrakcyjności krajoznawczej i mieści w przedziale średnia-duża atrakcyjność. Podsumowując, na terenie punktu węzłowego Chęciny najbardziej atrakcyjnym obszarem dla turystów zarówno pod względem wypoczynkowym, jak i krajoznawczym będzie gmina Chęciny, a dalej Sobków, Małogoszcz i Morawica, a na końcu Sitkówka-Nowiny. 325

326 Zagospodarowanie turystyczne Na terenie gminy Chęciny znajduje się prawdziwa atrakcja turystyczna Jaskinia "Raj", której większa część jest udostępniona do zwiedzania. W Tokarni znajduje się Park Etnograficzny Muzeum Wsi Kieleckiej z wieloma obiektami lokalnego, dawnego budownictwa. W Bolminie i Lipowicy znajdują się kąpieliska wodne. Gmina i Miasto Chęciny są ciekawym miejscem dla turystów wypoczywających w województwie Świętokrzyskim. Szansę rozwoju turystyki należy widzieć w turystyce tranzytowej, turystyce objazdowej, turystyce wycieczkowej. W krajowej waloryzacji turystycznej w gminie Chęciny wyznaczono 60 km² I i II kategorii terenów z walorami wypoczynkowymi, które łącznie stanowią ok. 45 % powierzchni całej gminy. Cały obszar gminy posiada tereny o bardzo dobrych warunkach do uprawiania sportu biegowego. W wykonanych dotychczas opracowaniach planistycznych dla terenu województwa teren gminy uznany został jako obszar o dużym potencjale turystycznym położonym w funkcjonalnej strefie rozwoju. Ze względu na swe walory przyrodnicze, krajobrazowe i historyczne gmina stawia na rozwój turystyki oraz agroturystyki, choć musi poprawić służące temu warunki, a więc polepszyć sieć dróg oraz rozwinąć bazę noclegową. Aktualny stan bazy noclegowej wskazuje na brak obiektów o średnim i niższym standardzie świadczonych usług tj. hoteli, moteli i dosyć duże zapotrzebowanie na tego typu obiekty. Zaspokojenie szybko rosnących potrzeb w zakresie bazy noclegowej i żywieniowej wymaga wsparcia inicjatyw Małego biznesu. W ostatnich latach nową formą turystyki jest agroturystyka. Należy do tych dziedzin życia społeczno-gospodarczego, które nie mają wygórowanych wymagań lokalizacyjnych i mogą rozwijać się nawet w niedużych miejscowościach. Celem wypoczynku agroturystycznego jest aktywny relaksowy pobyt w gospodarstwie rolnym. Tab. nr 127: Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania na obszarze punktu węzłowego Chęciny w 2011 roku 2011 Wyszczególnienie Chęciny Małogoszcz Sobków Sitkówka- Nowiny Morawica punkt węzłowy Chęciny Obiekty ogółem, w tym: Hotele Motele Pensjonaty Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Gastronomia w gminie Chęciny bardzo często nie jest w stanie sprostać potrzebom turystyki, zwłaszcza w okresie nasilenia ruchu turystycznego, poziom obsługi, choć ostatnio uległ poprawie budzi zastrzeżenia w porównaniu z innymi regionami o tradycjach turystycznych. Dotychczasowy rozwój sieci gastronomicznej na terenie gminy Chęciny ma charakter żywiołowy, w efekcie czego powstają jednostki o rożnym standardzie usług. Walory środowiska przyrodniczego i kulturowego (liczne zabytki, wzniesienia, lasy, projektowane i istniejące zbiorniki wodne) w gminie Chęciny stwarzają potencjalne warunki do rozwoju turystyki. Inną formą wypoczynku występującą na terenie gminy Chęciny jest turystyka krajoznawcza. W tym 326

327 celu zostały wytyczone szlaki turystyczne przebiegające przez atrakcyjne krajobrazowo i kulturowo miejscowości gminy Chęciny. Najczęstszym klientem biorącym udział w turystyce krajoznawczej są wycieczki szkolne. W miejscowościach posiadających zbiorniki wodne: Bolmin, Lipowica i Żabieniec rozwija się także turystyka weekendowa. Zbiorniki te przyciągają również wiele amatorów wędkarstwa. Polityka władz gminy Morawica nakierowana jest głównie na pozyskiwanie inwestorów oraz wspieranie małych i średnich firm, jednak stara się wspierać rozwój turystyki. Mimo występujących walorów turystycznych, głównie przyrodniczych w porównaniu z jednostkami podobnymi gmina Morawica nie jest liderem w liczbie odwiedzających ją turystów. W 2009 r. jedynie 3,64 % turystów odwiedzających powiat kielecki odwiedziło też gminę Morawica (w 2005 było ich zaledwie 1,1 %). Tendencje są jednak bardzo optymistyczne. Porównując rok 2009 z 2005 można zauważyć trzykrotny wzrost liczby odwiedzających turystów w gminie, podczas gdy w gminach podobnych liczba odwiedzających turystów w tym okresie spadła lub nieznacznie wzrosła Analiza ruchu turystycznego Gmina Morawica Gmina posiada dosyć rozbudowaną bazę turystyczno-rekreacyjną, przyciągającą również kielczan oraz mieszkańców ościennych gmin. Może pochwalić się między innymi krytą pływalnią Koral, ukończoną w 2008 r. oraz zbiornik wodny na rzece Morawce, który został roku oddany do użytku w roku W Gminie Morawica jest zarejestrowanych 26 podmiotów gospodarczych według Polskiej Klasyfikacji Działalności w sekcji Hotele i restauracje (stan na 2011 r.) Władze gminy Morawica organizują także co roku wiele imprez plenerowych dla swoich mieszkańców. Oprócz takich wydarzeń jak festyn Chałupkowe Garcynki, który jest jednym z największych wydarzeń turystycznych województwa świętokrzyskiego, odbywają się cieszące się wielką popularnością festyny rodzinne i wybory miss Morawicy. Dzięki tym przedsięwzięciom promocyjnym oferta rekreacyjna gminy staje się bogatsza, a jej wizerunek przyjazny dla mieszkańców i turystów. Niewątpliwie słabą strona zagospodarowania turystycznego gminy Morawica jest niewystarczająco rozwinięta infrastruktura turystyczna, czyli: - brak kompleksowej oferty turystycznej - nieliczne i słabo oznakowane szlaki turystyczne, brak małej infrastruktury - niewystarczająco rozwinięta baza noclegowa szczególnie dla grup zorganizowanych - słaba dostępność informacji turystycznej Gmina Sitkówka-Nowiny Gmina prowadzi działania rozwijające bazę noclegową i rekreacyjną oraz dba o infrastrukturę turystyczną. Na terenie gminy istnieją szlaki turystyczne, ścieżki geologiczne i przyrodnicze, które umożliwiają rozwój turystyki tranzytowej. Baza noclegowa jest dosyć uboga. Aktualnie tworzy ją jedynie 5 ośrodków, w tym 2 hotele, schronisko młodzieżowe oraz 2 gospodarstwa agroturystyczne Gmina Sitkówka-Nowiny posiada niewiele typowych elementów i infrastruktury turystycznej południowo-wschodnia część gminy jest silnie zdegradowana, występuje duże zanieczyszczenie wód i powietrza. Te czynniki bardzo niekorzystnie wpływają na rozwój turystyki na tym obszarze. 327

328 Gmina Małogoszcz Gmina posiada kilka barier związanych z turystyką: - słabo rozwinięta jest sieć gastronomiczna i baza noclegowa. - niezagospodarowanie zalewu Małogoszcz - brak ośrodka informacji turystycznej - walory turystyczne są niedostatecznie promowane, brakuje ośrodka informacji turystycznej - brak terenów biwakowych, pól namiotowych - niedostateczna ilość w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego wyznaczonych terenów letniskowych W Gminie istnieją znakowane rowerowe szlaki turystyczne. Turystom można oferować kilka kierunków wycieczek. Tereny prawnie chronione zajmują ok. 35% powierzchni gminy utworzony został park krajobrazowy. Ciekawymi obiektami są trzy pomniki przyrody dąb Bocheniec, Karsznice, lipa w Wygnanowie. Turystów przyciąga również miejsko-gminny Ośrodek Kultury ze stałymi programami imprez, cykliczne obchody Dni Małogoszcza oraz Muzeum Regionalne w Małogoszczu. W Gminie Małogoszcz znajduje się kilka ośrodków wypoczynkowych oraz agroturystycznych. Górzysta okolica doskonale sprzyja organizowaniu pieszych wycieczek. Gmina Sobków Bogate zasoby środowiska przyrodniczego i kulturowego gminy Sobków, interesująca historia i ciekawe krajobrazowo położenie sprawiają, że miejsca te są wysoce atrakcyjne pod względem wypraw turystycznych i rekreacyjnych. Na Nidzie można uprawiać sporty wodne np. spływy kajakowe, a na górze Galicowej (291.7 m n.p.m.) sporty zimowe, gdzie jest miejsce na wybudowanie toru saneczkowego i stoku narciarskiego. Sobków jest idealnym miejscem do spędzania wczasów w siodle, a przez teren gminy wyznaczony jest także szlak konny. Bogactwo wartości kulturowo-historycznych jest dużym atutem gminy, który odpowiednio pielęgnowany i promowany, będzie stanowił czynnik decydujący o rozwoju gospodarczym gminy i jej wizerunku w regionie Tab. nr 128: Charakterystyka obiektów zbiorowego zakwaterowania na obszarze punktu węzłowego Chęciny" w 2011 r punkt Wyszczególnienie Sitkówka- Chęciny Małogoszcz Sobków Morawica węzłowy Nowiny Chęciny miejsca noclegowe korzystający z noclegów udzielone noclegi Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; 328

329 14.3. Inwentaryzacja punktu węzłowego,,chęciny pod kątem przedsiębiorczości i przetwórstwa Tab. nr 129: Podmioty gospodarcze w gminach tworzących punkt węzłowy Chęciny" wg rodzajów działalności w 2011 r. Wyszczególnienie Chęciny Małogoszcz Sobków 2011 Sitkówka- Nowiny Morawica punkt węzłowy Chęciny Ogółem Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Budownictwo Usługi Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; W 2011 r. 3,2 % ogółu podmiotów gospodarczych na terenie punktu węzłowego Chęciny stanowił sektor publiczny, zaś 96,8% sektor prywatny. Najwięcej podmiotów gospodarczych w badanych gminach, wpisanych jest do rejestru w gminie Morawica co stanowi 30,2% wszystkich wpisów, następnie Chęciny 22,4%, Małogoszcz 18,9%, Sitkówka-Nowiny 16,3%, najmniej wpisów występuje na terenie gminy Sobków 12,1%. W strukturze gałęziowej w gminie Chęciny dominuje przemysł wydobywczy i przetwórstwo surowców mineralnych. Przemysł ten wpływa negatywnie na środowisko przyrodnicze gminy. Usługi komercyjne są ważną gałęzią gospodarki gminy Chęciny mającą udział w tworzeniu nowych miejsc pracy, przynoszącą dochody nie tylko ich właścicielom, lecz także pośrednio gminie. Na terenie gminy Chęciny funkcjonują następujące zakłady przemysłowe związane z przemysłem wydobywczym i przetwórstwem: 1. Zakład górniczo-przetwórczy Jaźwica", zatrudniający 87 osób, pracujący dla budownictwa, drogownictwa i przemysłu hutniczego, o powierzchni ponad 68 ha. W roku 2006 wydobycie kopaliny wyniosło 924,76 tyś. ton. W tym roku wyprodukowano 735,69 tyś ton kruszyw i 94,79 tyś. ton nawozów wapniowo-magnezowych. 2. Pińczowskie Zakłady Kamienia Budowlanego prowadzące kopalnię Bolechowice " wydobywającą bloki wapieni dewońskich do produkcji marmurów technicznych. 3. Kieleckie Przedsiębiorstwo Produkcji Elementów Budowlanych Prelbud" w Wolicy. 4. Zakład Produkcji Nawozów Organicznych i Wydobycia Piasku - ZWP Mosty Sp. z o.o. Zakłady wydobywcze mają charakter ponadlokalny, bowiem ich produkty są przeznaczone dla obszarów szerszych niż gmina. Największą liczbę zakładów, tzw. drobnej wytwórczości (wg rejestru podmiotów gospodarczych) posiadają miejscowości: Tokarnia, Siedlce. W zakresie wytwórczości najwięcej jest zakładów produkujących materiały budowlane oraz zakładów kamieniarskich i małych zakładów produkujących meble. Nie są to jednak jednostki o dużym znaczeniu ponadlokalnym. Możliwości chronienia zakładów i utrzymywania poziomu zatrudnienia ze strony władz samorządowych są praktycznie znikome; można rozważać warianty odmiennego wykorzystania terenów upadających zakładów. Większa część gminy jest chroniona ze względu na niezwykłe warunki przyrodnicze i kulturowe i 329

330 jest to czynnik hamujący rozwój przemysłu na terenie gminy. W Gminie Morawica w 2009 roku trzecią grupą ze względu na liczebność są przedsiębiorstwa zajmujące się przetwórstwem przemysłowym 109 jednostek gospodarczych. Na terenie gminy Morawica działa Kopalnia Wapienia "Morawica" S.A, która zajmuje się wydobyciem i przetwarzaniem wapieni. Istnieje również wiele firm usługowych związanych z przetwarzaniem surowców na przykład firma P.P.H.U. JUMAR s.c. Technika Diamentowa dysponująca nowoczesnym sprzętem niezbędnym do prowadzenia prac korekcyjnych, cięcia żelbetu, wiercenia otworów, cięcia betonu. 47 W Gminie Sitkówka-Nowiny sektor przetwórstwa jest bardzo szeroko rozwinięty. 1. Począwszy od przetwórstwa owocowo-warzywnego na przykład: Zakład liofilizacji Liogam sp.j. zakład ten jest najdłużej działającą w Polsce firmą z branży producentów żywności liofilizowanej. Firma rozpoczęła działalność w marcu 1992 roku. Właścicielami firmy są Marek Bień, Michał Kot, Andrzej Prześlak. Biuro Handlowe i zakład produkcyjny znajdują się w miejscowości Zgórsko, która położona jest przy trasie Warszawa Kraków, w odległości ok 10km od Kielc Przetwórstwo z dziedziny jak obróbka metali, wyroby metalowe, metale kolorowe, przetwórstwo tworzyw sztucznych np.: Przedsiębiorstwo Obsługi Przemysłu KRS Sp. z o.o. firma powstała w 1993 roku. Na początku działała na rynku jako ZRMB "BOGWAL - SERVICE" S.C., a od 1996 r. jako Przedsiębiorstwo Obsługi Przemysłu "KRS" Sp. z o.o. W ofercie firmy są sita metalowe i z tworzyw sztucznych, sita palcowe, tkaniny techniczne, blachy cięto-ciągnione oraz perforowane, sita analityczne i przyrządy do analiz, a także pasy transportowe. 49 Przetwórstwo Tworzyw Sztucznych Zbigniew Twardak firma zajmuje się produkcją klinów wypełniających i usztywniających do obuwia i pantofli. Kliny produkowane są z tworzywa sztucznego polipropylenu. Produkuje również wieszaki do pantofli, oraz wyroby nie związane z obuwiem np. kołki rozporowe, oraz inne artykuły gospodarstwa domowego. Oferuje również kompleksową obsługę w zakresie przetwórstwa tworzyw sztucznych. 50 Firma "FORMO PLAST" istnieje na rynku od 1996 roku, jest producentem małogabarytowych detali z tworzyw sztucznych (PE, PP, PS, ABS). Zajmuje się konfekcjonowaniem. Sukcesywnie zwiększa zakres produkcji o nowe wyroby i ich typy. 51 Firma Multipak jest jednym z wiodących producentów opakowań tekturowych w południowowschodniej części Polski. Swoją działalność rozpoczęła w 1990 roku, szybko uzyskując miano solidnego partnera dla wielu krajowych i zagranicznych firm z branż: motoryzacyjnej, budowlanej, spożywczej, chemicznej, odzieżowej, a także wielu innych. Najwyższej jakości opakowania tekturowe trafiają do fabryk w całej Europie. 52 Wejście Polski do Unii Europejskiej spowodowało zmiany w postaci silnego wzrostu gospodarczego i polepszenie kondycji finansowej wielu polskich przedsiębiorstw. Korzystając z szansy, jaka wytworzyła się na skutek pozytywnych zmian firma wybudowała nową halę produkcyjno-magazynową. Otwarcie fabryki nastąpiło w październiku 2006 roku. Polityka inwestycyjna stwarza możliwość kontynuowania szybkiego rozwoju, a duże znaczenie w utrzymaniu tego trendu ma również lokalizacja firmy w samym centrum przecinających się szlaków

331 komunikacyjnych między dużymi aglomeracjami (Warszawa, Radom, Łódź, Katowice, Kraków, Lublin, Częstochowa, Rzeszów, Tarnów). A skończywszy na Zakładzie Przemysłu Wapienniczego TRZUSKAWICA S.A. Gmina Małogoszcz jest uboga w przedsiębiorstwa zajmujące się przetwórstwem. Można tu wymienić jedynie: - przetwórstwo produktów rolnych Andropol, Szklarzyński A. Młyn zbożowy, produkujący mąki piekarnicze. - Cementownia Lafarge Cement Polska S.A która jest czołowym producentem cementu na polskim rynku. Zakład produkcyjny należy do największych zakładów w swoim regionie. - Kopalnia Głuchowiec Na terenie Gminy Sobków nie jest rozwinięte przetwórstwo produktów rolnych, jednak istnieją zakłady zajmujące się wydobywaniem i przetwarzaniem surowców między innymi: Kopalnia Wapieni "Wierzbica", która została uruchomiona na początku 2006 roku. Eksploatacja prowadzona jest w oparciu o koncesję wydaną przez Wojewodę Świętokrzyskiego decyzją nr ŚR.V /05 z dnia r. na wydobywanie wapieni jurajskich ze złoża "Wierzbica" w granicach obszaru górniczego "Wierzbica" położonego w miejscowościach Wierzbica, Staniowice, Sobków. Złoże rozpoznane zostało w kategorii C1 na obszarze o powierzchni 38 ha obejmującym wschodnią część złoża wapieni "Sobków 84". Przeprowadzone na etapie dokumentacji geologicznej złoża "Wierzbica" badania składu chemicznego wskazują na bardzo wysoką jakość i dużą jednorodność zasobów średnia zawartość węglanu wapnia przekracza 98%, co sprawia, że złoże to zalicza się niewątpliwie do unikatowych. W dokumentacji geologicznej jest nawet stwierdzenie, że zawartość węglanu wapnia "stawia to złoże w rzędzie najlepszych jakościowo złóż w Polsce i w Europie dla potrzeb przemysłu wapienniczego". W przyszłości, w sąsiedztwie kopalni, firma planuje budowę nowoczesnego zakładu przeróbczego produkującego znacznie szerszą gamę wysokojakościowych produktów wapienniczych. Złoże eksploatowane jest metodą odkrywkową przy użyciu techniki strzelniczej w dwóch wyrobiskach, w celu selektywnego wykorzystania zasobów. Produkcja realizowana jest przy pomocy nowoczesnych urządzeń mobilnych. 53 Tab. nr 130: Zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego węzeł Chęciny Nazwa gminy Nazwa firmy Chęciny Morawica Sitkówka- Nowiny Małogoszcz Sobków -EKO-ROL sp. z.o.o.- producent wysokiej jakości suszu z lucerny z Tokarni -Rutkowski FUPH- Młyn, spichlerz w Chęcinach Arpol PHU- Młyn w Woli Morawickie -Zakład liofilizacji Liogam sp.j.- zakład produkcyjny znajduje się w miejscowości Zgórsko -Młyn zbożowy- Andropol, w Małogoszczu brak Źródło: Opracowanie własne

332 14.4. Inwentaryzacja punktu węzłowego,, Chęciny pod kątem edukacji Wychowanie przedszkolne jest początkowym etapem kształcenia w systemie oświaty. Obejmuje ono dzieci w wieku 3-6 lat i realizowane jest w przedszkolach, oddziałach przedszkolnych i punktach przedszkolnych. Oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych przeznaczone są głównie dla dzieci sześcioletnich. W roku szkolnym 2010/2011 zarejestrowanych było na terenie punktu węzłowego Chęciny było 47 placówkek wychowania przedszkolnego, w tym 24 oddziały przedszkolnych przy szkołach podstawowych.najmniej placówek zlokalizowanych było w gminie Sitkówka-Nowiny (3), a najlepiej dostosowane są gminy Morawica (17), Sobków (10) i Chęciny (12). Tylko w jednej gminie Chęciny wychowaniem przedszkolny w przedszkolach przy szkołach podstawowych objętych zostało 37,5% ogółu dzieci, a w Małogoszczu zaledwie 4,17%. Tab. nr 131: Placówki wychowania przedszkolnego na obszarze punktu węzłowego Chęciny w 2011 r. Placówki wychowania Oddziały przedszkolne przy szkołach podstawowych Wyszczególnienie przedszkolnego Liczba oddziałów Odsetek dzieci Ogółem: % Chęciny ,5 Małogoszcz 5 1 4,2 Sitkówka-Nowiny ,1 Morawica 3 2 8,3 Sobków ,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Gminy na obszarze punktu węzłowego Chęciny funkcjonuje 38 szkół podstawowych, 12 gimnazjów i 3 szkoły średnie. Najwięcej szkół podstawowych funkcjonuje w gminach Chęciny i Morawica (po 10), a najmniej w gminie Sitkówka-Nowiny, bo zaledwie 3. Wśród liczby gimnazjów prowadzi również Morawica z 4 obiektami, a w pozostałych gminach liczba szkół tego stopnia waha się od 1 do 3. Jedyne szkoły średnie zlokalizowane są w gminach Chęciny, Małogoszcz, Sitkówka-Nowiny. Tab. nr 132: Szkoły podstawowe i gimnazja w gminach punktu węzłowego Chęciny w 2011 r. Wyszczególnienie Szkoły podstawowe Gimnazja Ogółem Chęciny 10 3 Małogoszcz 6 2 Sobków 9 2 Sitkówka-Nowiny 3 1 Morawica 10 4 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych 332

333 Tab. nr 133 Liczba uczniów w szkołach podstawowych i gimnazjach w gminach punktu węzłowego Chęciny w roku szkolnym 2010/ /2011 wyszczególnienie Szkoły podstawowe Gimnazja Ogółem Chęciny Małogoszcz Sobków Sitkówka-Nowiny Morawica Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych W roku szkolnym 2010/2011 we wszystkich szkołach podstawowych i gimnazjach uczyło się 5899 uczniów. W szkołach podstawowych 3844 uczniów, a w gimnazjach W przypadku szkół podstawowych najwięcej osób korzysta z oferty edukacyjnej placówek w Morawicy (1094), co stanowi 20,2% wszystkich uczniów w gminach wchodzących w skład punktu węzłowego Chęciny. Porównywalna liczba uczniów uczęszcza do gmin Liczba uczniów gimnazjalnych w tym samym roku szkolnym wyniosła 2055 i podobnie jak w przypadku szkół podstawowych najwięcej osób uczyło się w gminie Morawicy (25,5%). W pozostałych gminach zróżnicowanie było jednak większe i dla kolejnych gmin odsetek gimnazjalistów wynosił: Sitkówka- Nowiny 15,0% Sobków 16,3%, Małogoszcz 19,9%, Chęciny 23,3%. Tab. nr 134: Nakłady na oświatę z budżetów gmin i wysokość subwencji oświatowej na obszarze punktu węzłowego Chęciny w 2011 r. Odsetek (%) nakładów Subwencja oświatowa Wyszczególnienie budżetu gminy na oświatę i wychowanie (tys. zł) Chęciny Małogoszcz Sobków Sitkówka-Nowiny Morawica Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych Wydatki publiczne na oświatę i wychowanie w Polsce wyniosły w 2010 r. 53,1 mln zł, co stanowiło 3,9% PKB i stale wzrastają 54. Wśród 5 gmin wchodzących w skład punktu węzłowego Chęciny najwięcej funduszy na oświatę przeznacza gmina Małogoszcz 46% budżetu gminy, co jednak nie wiąże się z największą liczbą placówek oświatowych funkcjonujących na tym obszarze i w związku z tym największą liczbą uczniów co jest bardzo ciekawym zjawiskiem. Jednakże ta gmina otrzymuje największą subwencją oświatową, która w roku szkolnym 2010/2011 r. wyniosła tys. zł. Najmniej ze swojego budżetu na oświatę przeznacza gmina Morawica (26%). 54 Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2009/2010, 2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. 333

334 15. INWENTARYZACJA PUNKTÓW WĘZŁOWYCH ZAGNAŃSK I CHĘCINY POD KĄTEM ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII Definicja odnawialnych źródeł energii znalazła swoje ustawowe uregulowanie w Ustawie z dnia 15 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne zgodnie z art. 3 pkt Ustawy odnawialne źródło energii to źródło wykorzystujące w procesie przetwarzania energię wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadku rzek oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego, a także biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych. W projekcie ustawy o odnawialnych źródłach energii z dnia 20 grudnia 2011 roku, wersja 1 a.4 (OZE) to energia wiatru, energia promieniowania słonecznego, energia geotermalna, energia hydrotermalna, hydroenergia, energia pozyskiwana z biomasy, energia pozyskiwana z gazu pochodzącego ze składowisk odpadów, oczyszczalni ścieków i źródeł biologicznych (biogaz), energia pozyskiwana z biogazu rolniczego oraz energia pozyskiwana z biopłynów." 56 Pod pojęciem OZE kryje się wiele bardzo różnych rozwiązań technologicznych, których priorytetowym zadaniem jest zmniejszenie emisji CO2. Energia odnawialna - to energia uzyskiwana z naturalnych, powtarzających się procesów przyrodniczych. Odnawialne źródła energii to alternatywa dla nieodnawialnych paliw kopalnych typu węgiel, ropa naftowa, gaz ziemny. Zasoby OZE uzupełniają się w naturalnych procesach, dlatego przyjmujemy, że są niewyczerpalne. Pozyskiwanie energii z tych źródeł jest przyjazne dla środowiska naturalnego a jej wykorzystywanie w znacznym stopniu zmniejsza szkodliwe oddziaływanie konwencjonalnej energetyki na środowisko naturalne, głównie poprzez ograniczenie emisji szkodliwych substancji, zwłaszcza gazów cieplarnianych Odnawialne źródła energii polityka energetyczna UE i Polska UE przyjęła dokument związany z odnawialnymi źródłami energii tzw. Białą Księgę Energia dla przyszłości-odnawialne Źródła Energii przyjęta w 1997 r. oraz Zielona Księga Ku europejskiej strategii bezpieczeństwa energetycznego z 2000 r. Natomiast podstawowym aktem prawnym wpływającym na rozwój energetyki odnawialnej jest Dyrektywa nr 2001/77/EC z dnia 27 września 2001 r. o promocji energii elektrycznej wytwarzanej w OZE na wewnętrznym rynku energii. Dyrektywa ma promować wzrost udziału odnawialnej energii w całkowitej produkcji energii elektrycznej państw Unii Europejskiej. Ten dokument zakładał wzrost udziału energii elektrycznej produkowanej w odnawialnych źródłach energii w całkowitym jej zużyciu w krajach Wspólnoty do 22% w 2010 r. (z 13,9% w 1997 r.). Ponadto Dyrektywa, zakładała stworzenie podstaw dla całościowego systemu sprzyjającego rozwojowi energetyki odnawialnej w ramach Unii. Dyrektywa ustanawiała poziom udziału energii elektrycznej produkowanej w odnawialnych źródłach energii w odniesieniu do zużycia energii elektrycznej brutto dla poszczególnych krajów. Dokument ten zobowiązuje kraje UE do podjęcia koniecznych środków mających na celu zagwarantowanie przesyłu i dystrybucji odnawialnej energii przez operatorów systemów przesyłowych i dystrybucyjnych. Istotną treścią dokumentu jest ułatwienie konkurowania energii odnawialnej z energią z innych źródeł oraz ograniczenie kosztów jej produkcji. W oparciu o wytyczne płynące z UE podjęto prace nad nowym podejściem do tematyki 55 Ustawie z dnia 15 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne z art. 3 pkt Projekt ustawy o odnawialnych źródłach energii z dnia 20 grudnia 2011 r.- wersja 1a.4 334

335 odnawialnych źródeł energii kompatybilnych do założeń krótko i długofalowych UE w tej dziedzinie. Dowodem na to jest przygotowana nowa ustawa o OZE, która ma wejść w życie z dniem 01 stycznia 2013 roku, Głównym celem ustawy jest transpozycja prawa polskiego zgodnie z Dyrektywą 2001/77/WE. W ustawie jednoznacznie zdefiniowano: odnawialne źródła energii, mechanizmy wsparcia dla rozwoju produkcji energii, głównie energii elektrycznej z OZE, sposób zagwarantowania, że wyprodukowana energia pochodzi ze źródeł odnawialnych, np. w formie wydawania tzw. świadectw pochodzenia, podać metodykę inwentaryzacji i bilansowania zasobów energii, zasady gromadzenia danych dotyczących istniejących źródeł oraz ujednolicenie zasad finansowania rozwoju OZE. Nowa ustawa przewiduje różne możliwości wsparcia, w zależności od charakteru źródła. Zróżnicowanie wsparcia finansowego jest pochodną trzech czynników: 1. pierwszym jest rodzaj źródła, 2. zainstalowana moc, 3. rok oddania do użytkowania. Wysokość wsparcia będzie zależna od trzech czynników. Dla zintensyfikowania rozwoju nowych technologii przyjęto, że im starsze urządzenie, tym mniejsze wsparcie. Drugim czynnikiem jest wielkość źródła - im mniejsze źródło, tym potrzebuje większego wsparcia z uwagi na koszty jednostkowe. Jest to też zgodne z celem ustawy, by wspierać energetykę rozproszoną. Trzecim elementem składowym jest rodzaj źródła są źródła, które wytwarzają energię po niższych kosztach i takie źródła, gdzie koszt wytworzenia jednej magewatogodziny (MWh) jest wyższy. Tam, gdzie jest on wyższy, tam przewidziane jest większe wsparcie. Dla przykładu, jeśli mamy stosunkowo niski koszt wytwarzania energii w energetyce wodnej, gdzie koszt 1 MWh wynosi ok. 100 zł, a alternatywą jest np. fotowoltaika, gdzie ten koszt to ok zł za wytworzenie 1 MWh. W przypadku fotowoltaiki potrzebne jest większe wsparcie finansowe, aby ten rodzaj źródła energii mógł się rozwijać. Głównym celem ustawy jest wyodrębnienie, przeniesienie i usystematyzowanie mechanizmów wsparcia dla energii z OZE zawartych w aktualnych przepisach prawnych. Bardzo ważne jest, to że nowe zasady wsparcia energii wytworzonej z OZE będą zagwarantowane na 15 lat. Należy zwrócić szczególną uwagę na to, że zostaną zróżnicowane w zależności od nośnika energii odnawialnej, zainstalowanej mocy urządzeń generujących energię oraz daty ich włączenia do eksploatacji lub modernizacji. Ustawa tworzy nowe reguły, które wspierać będą rozwój rozproszonych źródeł energii odnawialnych. Jednoznacznie określą warunki zachowania praw już nabytych dla inwestycji zrealizowanych lub rozpoczętych, czas ich obowiązywania oraz pozwolą na zmniejszenie obciążeń dla odbiorcy końcowego. Unia Europejska stawia swoim wszystkim członkom wymogi dotyczące redukcji emisji dwutlenku węgla. Cele wyznaczone przez Unię na 2020 rok oraz później, do 2050 roku, są dla Polski szansą na dalszy rozwój nowych technologii, ale także zagrożeniem związanym z barierami rozwoju gospodarczego. W związku z tym, że w Polsce głównym źródłem energetycznym jest węgiel kamienny i węgiel brunatny emisja CO 2 do atmosfery jest bardzo duża. Unia Europejska wyznaczyła wszystkim swoim członkom mapę drogową, w której wskazuje jaka będzie perspektywa obniżania emisji CO 2 do 2050 roku. Ważne daty dla Polski w ograniczeniu emisji CO 2 : Rok Rada Ministrów zaakceptowała dokument Krajowy Plan Działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych Rok Rada Ministrów przyjęła dokument Ministerstwo Gospodarki Uzupełnienie do Krajowego Planu Działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych Rok 2012 ma być przyjęta nowa ustawa (projekt z 2011 roku) o Odnawialnych Źródłach Energii 335

336 Rok UE ma osiągnąć 20 % udział energii odnawialnej w ostatecznym zużyciu energii oraz 10 % udział energii odnawialnej w transporcie. Polska ma do 2020 roku osiągnąć 15 % udział odnawialnych źródeł energii w końcowym zużyciu energii Lata rozpoczęcie wytwarzania energii elektrycznej z zastosowaniem ogniw fotowoltaicznych na dużą skalę, oraz produkcja bioetanolu drugiej generacji, biodiesla drugiej generacji i biowodoru (według PEP 2030) Rok zgodnie z unijnym dokumentem ("Plan działań dla gospodarki emisyjne do 2050 r.") redukcja CO2 ma wynieść 40 % Rok zgodnie z tym dokumentem redukcja ma wynieść 60 procent Rok unijna mapa drogowa przewiduje redukcję emisji dwutlenku węgla na poziomie %. Polityka Energetyczna Polski Cele wytyczone w pakiecie energetyczno-klimatycznym oraz w unijnej dyrektywie (2009/28/WE) w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych są różne dla różnych państw UE, a celem wspólnym jest osiągnięcie średniego progu 3x20. Jeśli krajowe Plany Działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych państw europejskich zostaną efektywnie przeprowadzone, Europa osiągnie zamierzone cele. Każde państwo europejskie ma duże szanse osiągnąć cele indywidualne, choć niestety nie dla każdego państwa jest to równoznaczne z rozwojem gospodarczej strategii pro-środowiskowej. Sektor energetyki odnawialnej dokonał dużego postępu, będzie go można konkretniej oszacować, gdy wejdziemy w drugą fazę systemu taryf gwarantowanych (feed-in tariffs, FITs) 57. Wielce prawdopodobne jest stwierdzenie, że poziom 20 % energii z OZE w energy mix do roku 2020 uda się Europie osiągnąć. Europa musi dążyć do stabilnego rozwoju sektora OZE oraz zwiększenie wiarygodności inwestowania w ten sektor wśród inwestorów. Konieczne jest zintensyfikowanie działań zmierzające do osiągnięcia kolejnego celu wyznaczonego do osiągnięcia w 2030 roku. Na ten rok UE wyznaczyła sobie osiągnięcie wartość między 30 a 45 % energii pochodzącej z OZE. Zapowiedź Ministerstwa Gospodarki, o tym mówi, że Polska wywiąże się ze swoich zobowiązań dotyczących redukcji CO 2 do 2020 roku. W okresie programowym do roku 2050 Polska prowadzi nadal negocjuje z Brukselą w sprawie dalszej redukcji gazów cieplarnianych. Polska już w 2010 roku osiągnęła 9,5 % udział energii ze źródeł odnawialnych, a zgodnie z dyrektywą taki poziom powinna osiągnąć dopiero w 2014 roku. Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii jest jednym z najważniejszych kierunków Polityki Energetycznej Polski do 2030r. (PEP 2030). Strategia państwa, w tej kwestii zawiera rozwiązania wychodzące naprzeciw najważniejszym wyzwaniom polskiej energetyki zarówno w perspektywie krótkoterminowej, jak i do 2030r. Strategia została przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 10 listopada 2009r. Według Ministerstwa Gospodarki, prognozowany wzrost zużycia energii finalnej od 2006r. do 2020r. wyniesie 11 % a największy udział w tym wzroście 31,7 % przypadnie transportowi. Pozostałe sektory kalkulują, że wzrost wyniesie odpowiednio: 31,3 % w usługach, 13,6 % w rolnictwie i tylko 0,5 % w gospodarstwach domowych. Nie przewiduje się zmian zużycia energii w przemyśle. Analiza danych pod kontem nośników energii wskazuje, że w latach pomiędzy 2006 a 2020 spadnie zużycie węgla. Natomiast pozostałe nośniki zanotują wzrosty na poziomie: produkty naftowe o 11 %, gaz ziemny także o 11 %, energia odnawialna o 40,5 %. W tym czasie prognozuje się wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną o około 18 %. W tym 57 Bartosz SOLIŃSKI Rynkowe systemy wsparcia odnawialnych energii porównanie systemu taryf gwarantowanych z systemem zielonych certyfikatów. POLITYKA ENERGETYCZNA. Tom 11 _ Zeszyt 2 _ Str

337 przedziale czasowym Ministerstwo Gospodarki przewiduje wzrost około 30 % wzrost zużycia ciepła sieciowego i 33 %. wzrost zużycia pozostałych paliw. Polskie Ministerstwo Gospodarki opublikowało 27 lipca 2012 roku opracowany na nowo projekt Ustawy o odnawialnych źródłach energii (Ustawa o OZE). Ministerstwo Gospodarki zakłada, że wejdzie ona w życie z dniem 01 stycznia 2013 roku. Możliwe jest jednak przesłanie projektu ustawy przez Ministerstwo Gospodarki do Komisji Europejskiej w celu jej kodyfikacji co może spowodować opóźnienie wejścia w życie nowej ustawy do drugiej połowy 2013 roku. Ustawa ta służy m. in. implementacji dyrektywy UE 28/2009. W przypadku nie wykonania tego zobowiązania i dalszej zwłoki Polsce grożą kary finansowe. Polska w 2010 roku przesłała Komisji Europejskiej Krajowy Plan Działania określający, harmonogram i sposób wdrożenia zobowiązań jakie określa polityka klimatyczna UE. Plan ten został zmieniony już w 2011 roku, przy czym ze względu na spodziewane zniesienie subwencjonowania należy przeredagować dokument. 58 Nowelizacja ustawy Prawo Energetyczne w 2005r. i wprowadziła system subwencjonowania i wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych oraz wprowadziła system certyfikacji. W Polsce subwencjonowanie energii z odnawialnych źródeł energii następuje między innymi poprzez handel świadectwami pochodzenia. Urząd Regulacji Energetyki URE wystawia gwarancję pochodzenia energii z OZE i na jej podstawie świadectwa pochodzenia w różnych kolorach - zielonym, żółtym, czerwonym, fioletowym i brązowym. Dla energii elektrycznej wytworzonej ze źródeł odnawialnych, w tym także dla energii wiatrowej, przyznawane są zielone certyfikaty. Nowa Ustawa o odnawialnych źródłach energii określa czasowe ograniczenie przyznawania świadectw pochodzenia do r. Istnieje wyraźna różnica pomiędzy gwarancjami pochodzenia, a przyznanymi na ich podstawie świadectwami pochodzenia, które mogą być przedmiotem handlu. Gwarancje pochodzenia odgrywają znaczącą rolę głównie w przypadku importu biomasy, ponieważ jedynie biomasa, która nie podpada pod definicję produktu, uznawana jest za biomasę w rozumieniu ustawy. Rejestracją gwarancji pochodzenia w URE, do której konieczne jest dostarczenie danych przez operatora sieci. Przyznane świadectwa pochodzenia są następnie przedmiotem handlu na giełdzie towarowej za pośrednictwem maklera certyfikowanego przy rynku SPOT i/lub są kupowane na mocy umów długoterminowych przez przedsiębiorstwa obrotu energią elektryczną. Zielone certyfikaty zarówno kontyngenty jak i opłaty kompensacyjne były do tej pory określone ustawowo do roku 2017, natomiast w myśl nowego rozporządzenia zostały one podwyższone, a ich termin przedłużony jest do roku Opłatę kompensacyjną określono na kwotę 286,74 PLN za MWh i w tej wysokości bez indeksacji. Stąd wynika, że opłata kompensacyjna jest zarazem czynnikiem cenotwórczym dla świadectw. W bieżącym roku Polska po raz pierwszy była bliska wypełnienia kontyngentu wynoszącego obecnie 10,4%. Nowe rozporządzenie w sprawie kontyngentu podwyższa go od następnego roku z pierwotnie planowanych 10,9% na 12. Do końca 2012 roku do sieci zostanie włączonych kilka dużych elektrowni na biomasę. Z tego względu Ministerstwo Gospodarki przewidziało w swoim projekcie nowej Ustawy, że elektrownie węglowe, które współspalają biomasę tzw. Co-Firing i są odpowiedzialne za 40% wytwarzania zielonej energii elektrycznej, mają uzyskiwać profity z systemu certyfikacji jeszcze jedynie do roku Rozporządzenie wprowadza podwyższenie kontyngentów i ich przedłużenie do roku Obrót świadectwami pochodzenia będzie połączony z zobowiązaniem do odbioru energii ze źródeł odnawialnych, co czasowo określone jest do roku. 58 Energia wiatrowa w Polsce, Przewodnik dla inwestorów, Wydanie Husum Wind Energy

338 15.2 Odnawialne źródła energii podział i systematyka Odnawialne źródła energii (OZE) należą do ważnym elementów rozwoju energetyki w Polsce w perspektywie kilkudziesięciu najbliższych lat. Główne kierunki rozwoju energetycznego kraju powinny opierać się o racjonalne wykorzystanie energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych, tj. energii wiatru, promieniowania słonecznego, wody, energii ziemi, czyli energii geotermalnej oraz biomasy, jest jednym z istotnych komponentów zrównoważonego rozwoju przynoszącym wymierne efekty ekologiczne, energetyczne i ekonomiczne. Każdy wzrost udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie paliwowo-energetycznym Polski poprawia efektywność wykorzystania i jednocześnie oszczędza konwencjonalne zasoby surowców energetycznych. Takie działanie poprawia stan środowiska naturalnego poprzez zmniejszenie emisji szkodliwych zanieczyszczeń do atmosfery, gleby i wód a także zmniejsza ilość wytwarzanych odpadów. Wymierne korzyści jakie niesie rozwój OZE to kreowanie i wspieranie rozwoju nowoczesnej gospodarki i staje się coraz poważniejszym wyzwaniem dla kreowania nowej polityki energetycznej kraju. Rozwój odnawialnych źródeł energii daje wymierne korzyści, dla lokalnych społeczności a również wpływa na zwiększenie poziomu bezpieczeństwa energetycznego na poziomie gmin, powiatów i województw. Odpowiednia polityka dotycząca rozwoju regionu w oparciu o odnawialne źródła energii, może przyczynić się do tworzenia nowych miejsc pracy na terenach wiejskich kreowania rozwoju regionalnego o nowoczesne technologie. Polityka rozwoju odnawialnych źródeł energii, nie zawsze jest ekonomicznie uzasadniona, ale przyczynia się do tworzenia nowych miejsc pracy, zwłaszcza na terenach gdzie występuje duże bezrobocie, lub bezrobocie ukryte. Odnawialne źródła energii mogą stanowić istotny udział w bilansie energetycznym poszczególnych gmin czy nawet regionów naszego kraju. Mogą przyczynić się do zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego w regionach, a zwłaszcza do poprawy zaopatrzenia w energię na terenach o słabo rozwiniętej infrastrukturze energetycznej. Potencjalnie największym odbiorcą energii ze źródeł odnawialnych może być rolnictwo, a także mieszkalnictwo i komunikacja. Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego jest w kompetencji administracji państwowej i samorządowej a także przedsiębiorstw sektora energetycznego. Generacja rozproszona (GR) i odnawialne źródła energii (OZE) są w Europie przedmiotem szczególnego zainteresowania i uważa się je za istotne dla osiągnięcia dwóch celów: 1. zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego Europy przez zmniejszenie zależności od importowanych paliw kopalnych, takich jak ropa naftowa, gaz ziemny i węgiel, 2. redukcję emisji gazów cieplarnianych, a szczególnie dwutlenku węgla, ze spalania paliw kopalnych. Systemy wykorzystujące energię odnawialną są w większości systemami generacji rozproszonej 338

339 Ryc. nr 117:. Podział metod, zasoby i źródła odnawialne, technologie energetyczne Źródło: Jacek Zimny Odnawialne Źródła Energii W Budownictwie Niskoenergetycznym, Wydanie I Polska Geotermalna Asocjacja Akademia Górniczo-Hutnicza Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Kraków 2010 Warszawa, Str. 16. Rodzaje energii odnawialnej i jej zasoby OZE - według Międzynarodowej Agencji Energetycznej i Unii Europejskiej Międzynarodowa Agencja Energetyczna (International Energy Agency - IEA) podjęła już przed kilku laty zadanie doprecyzowania pojęć i określenia metodologii ocen istniejących i potencjalnych zasobów odnawialnych nośników energii. Grupa Robocza ds. Odnawialnych nośników energii, powołana przez IEA (The Renewable Energy Working Party - REWP) 59 jako podstawę dla bardziej precyzyjnych określeń przyjęła następująca szeroką definicję: Odnawialna energia jest tą ilością energii jaką pozyskuje się w naturalnych procesach przyrodniczych stale odnawialnych. Występując w różnej postaci, jest generowana bezpośrednio lub pośrednio przez energię słoneczną lub z ciepła pochodzącego z jądra Ziemi. Zakres tej definicji obejmuje energię generowaną przez promieniowanie słoneczne, wiatr z biomasy, geotermalną cieków wodnych i zasobów oceanicznych oraz biopaliwo i wodór pozyskany z wykorzystaniem wspomnianych

340 odnawialnych źródeł energii. 60 Odnawialne Źródła Energii (OZE) to takie źródła energii, których zasoby uzupełniają się w naturalnych procesach ( Są alternatywą dla rozwoju źródeł konwencjonalnych. Należą do kategorii powszechnie dostępnych, mają korzystny wpływ na środowisko oraz są powszechnie dostępne i niewyczerpalne. Wg szacunków jeszcze około 200 lat, będzie można korzystać ze złóż węgla, o wiele krócej bo w granicach 60 lat będzie możliwa eksploatacja gazu ziemnego, a zasoby ropy naftowej powinny wystarczyć na max. 40 lat. Możliwość w relatywnie krótkim czasie wyczerpania się zasobów głównie ropy i gazu zmusza do myślenia i poszukiwania alternatywnych rozwiązań dla przyszłych pokoleń. Jest pewne, że obecnie znane zasoby wyczerpią się w niedalekiej przyszłości. Ich eksploatacja przyniesie dalsze szkody środowiskowe. Stąd już konieczne jest dziś podejmowania działań niezbędnych do dywersyfikacji źródeł energii. Wyróżnia się pięć podstawowych rodzajów energii odnawialnej: energia z : wiatru, słońca, wody, biomasy, i energii z wnętrza ziemi (geotermalnej) Energia wiatrowa - to forma energii słonecznej. Około 2 % energii, którą wypromieniowuje Słońce przemieniana jest w energię kinetyczną wiatru. Z tego 30 % pochodzi z warstw powietrza przylegającego bezpośrednio do Ziemi, a potencjał energetyczny wiatrów to około 40 TW. Obie energie (wiatru i Słońca) służą do wytwarzania energii elektrycznej odnawialnej 61. Energia słoneczna - to energia powstająca wewnątrz Słońca w wyniku przemian termojądrowych, głównie syntezy atomów wodoru. Szacuje się, że w ciągu 1 s Słońce emituje w przestrzeń kosmiczną energię ok. 400 trylionów kilowatów w postaci promieniowania. Część promieniowania oraz cząstek materii (zwanych wiatrem słonecznym) dociera do atmosfery ziemskiej. Każdy metr kwadratowy powierzchni słonecznej wypromieniowuje w ciągu sekundy w przestrzeń J energii, cała zaś powierzchnia Słońca aż J. Z tej energii dociera do Ziemi w każdej sekundzie J, co odpowiada kw. Blisko połowa dochodzącej do Ziemi energii ulega odbiciu, rozproszeniu i pochłonięciu w atmosferze ziemskiej. Energia promieniowania jest przetwarzana na ciepło w kolektorach lub piecach słonecznych albo w energię elektryczną w bateriach słonecznych.62 Energia wodna wykorzystywana gospodarczo energia mechaniczna płynącej wody. W świecie współczesnym energia wodna przetwarzana jest w energię elektryczną. Energia wodna jest nie tylko bardziej ekonomiczna od spalania paliw kopalnych, ale bardziej przyjazna środowisku. Bogactwo obszarów w energię wodną jest równoznaczne z niskimi kosztami za elektryczność. Jednak to nie względy materialne przeważają w tej kwestii, lecz troska o Ochronę Środowiska i wyczerpujące się nakłady złóż energii. W Polsce energia wodna wykorzystywana jest przez Elektrownie wodne, które przekształcają energię spadku wody w energię elektryczną. Zasoby hydroenergetyczne Polski szacowane są na 13,7 TWh na rok, z czego 45,3% przypada na Wisłę, 43,6% na dorzecza Wisły i Odry, 9,8% na Odrę i 1,8% na rzeki Pomorza. Zasoby hydroenergetyczne Polski szacuje sie na: 13,7 TWh rocznie, z czego 60 Jan Norwisz, Tomasz Musielak, Bożena Boryczko, OZE Polskie definicje i standardy Rynek Energii 1/

341 45,3% przypada na WISŁE, 43,6% na dorzecza Wisły i ODRY, 9,8% na Odrze 1,8% na rzeki Pomorza, Obecnie w Polsce zasoby hydroenergetyczne są wykorzystywane w zaledwie w 12%, co stanowi 7,3% mocy zainstalowanej w krajowym systemie energetycznym. 63 W skali kraju potencjał ekonomiczny energetyki wodnej nie jest w pełni wykorzystany i istnieją w tym obszarze duże rezerwy. W związku z powyższym władze regionalne opracowując swoją politykę energetyczną powinny zwrócić większą uwagę na potencjał energetyczny możliwy do wykorzystania ze zbiorników wodnych i rzek, które są na ich terenie. Biomasa jest potencjalnie największym źródłem energii odnawialnej w Polsce, które może konkurować z paliwami kopalnymi. Źródłem tego rodzaju energii mogą być nadwyżki rolniczych, odpadów drzewnych, upraw roślin energetycznych oraz odpadów z gospodarki leśnej i produkcji rolnej, w tym biogazu. Biomasę głównie wykorzystuje się do produkcji energii cieplnej w obiektach małej i średniej mocy w generacji rozproszonej. Ogółem w Polsce działa 149 elektrowni biogazowych i 19 elektrowni biomasowych 64. Energia geotermalna (energia geotermiczna, geotermia) energia termiczna skał znajdujących się we wnętrzu Ziemi. Pobiera się ją z odwiertów, do których wtłaczana jest chłodna woda i odbierana gorąca po wymianie ciepła z gorącymi skałami. Energię geotermalną wykorzystuje się w 24 krajach, a łączna moc działających elektrowni geotermalnych wynosi 10,9 GW (2010 rok). Najistotniejsze źródła energii znajdują się na Islandii i Filipinach. W Polsce instalacje geotermalne działają m.in. na obszarze Podhala. 65 Energia geotermalna pozyskiwana jest z wnętrza Ziemi. Wody geotermalne znajdują się pod powierzchnią prawie 80% terytorium Polski i mają stosunkowo niską temperaturę. Niestety, ich zasoby koncentrują się głównie na obszarze Podkarpacia, pasie od Szczecina do Łodzi oraz regionie grudziądzko-warszawskim. A. Energia wiatrowa - Energia wiatru Wg danych Urzędu Regulacji Energetyki w sierpniu 2012 roku w Polsce zarejestrowano 619 instalacji wiatrowych, których łączna moc wynosi 2 188,94 MW. Warunki wiatrowe w Polsce charakteryzują się dużą zmiennością na całym obszarze kraju. Siła wiatru jest zbliżone, do Niemiec, gdzie w ostatnich latach energetyka wiatrowa rozwijała się bardzo szybko. Odpowiednie warunki wiatrowe są niezbędne do właściwego funkcjonowania elektrowni wiatrowej - jeżeli nie są spełnione, należy zrezygnować z budowy tego urządzenia. Za rejony uprzywilejowane uznaje się obszary o minimalnej średniej prędkości wiatru wynoszącej 5 m/s. Terenami o sprzyjającej możliwości rozwoju elektrowni wiatrowej to okolice Rozewia, Suwałk, Polska Centralna i rejon Świnoujścia. Łączna moc zainstalowana elektrowni wiatrowych, wg danych Polskiego Stowarzyszenia Energetyki Wiatrowej na 4 października 2007 r., wynosiła 280 MW. Mimo istotnego przyrostu mocy zainstalowanej w ujęciu rok do roku, efektywny udział oraz 63 dr hab. inż. Wojciech Chmielowski prof. PK - Gospodarka Wodna, Wykład nr 7, HYDROENERGETYKA 64 Publikacja Odnawialne źródła energii nowym wyzwaniem dla obszarów wiejskich w Polsce, Opole października 2009 roku

342 rzeczywiste znaczenia energetyki wiatrowej w krajowym bilansie energetycznym wciąż jednak pozostaje na skromnym poziomie, szacowanym na ok.0,2%. Obecnie w naszym województwie działa 9 farm wiatrowych sprzedających energię elektryczną do sieci o łącznej mocy 4,1 MW. Eksploatacja urządzeń do wytwarzania energii nie jest zbyt kosztowna, z uwagi na niezbyt skomplikowaną ich budowę, natomiast koszt ich zakupu i montażu jest relatywnie wysoki. Przy obecnych warunkach ekonomicznych i technicznych, za teren przydatny do wykorzystania energii wiatru uznaje się taki teren, dla którego średnia roczna prędkość wiatru na wysokości 70 m nad poziomem gruntu jest nie mniejsza niż 6 m/s. Zgodnie z danymi IMiGW w Krakowie, według pomiarów prowadzonych w stacjach meteorologicznych w Sandomierzu i w Sukowie, średnia roczna prędkość wiatru wynosi odpowiednia 3,7 m/s oraz 2,6 m/s. W związku z powyższym możliwości pozyskiwania energii wiatrowej na terenie województwa świętokrzyskiego są znikome. W województwie świętokrzyskim aktualnie funkcjonuje 14 farm wiatrowych, a ich łączna moc oscyluje w granicach 6 MW. Największa farma wiatrowa znajduje się w Miedzierzy w powiecie koneckim w gminie Smyków. Farma składa się z 6 wiatraków o łącznej mocy 1,5 MW. Kolejne silnym punktem farm wiatrowych jest powiat ostrowiecki, gmina Ćmielów w której zlokalizowano 3 kolejne farmy wiatrowe w miejscowościach Wojnowice Kolonia i Wojnowice, (obiekty te czekają na wydanie koncesji potrzebnej do sprzedaży energii elektrycznej). Nasze województwo, choć nie dysponuje dobrymi terenami na instalacje wiatraków to z szacunków wynika, że średnia prędkość wiatru na wysokości powyżej 80 metrów wynosi w naszym regionie do 6 6,5 m/s. Taka siła wiatru gwarantuje opłacalność produkcji. Występuje duże prawdopodobieństwo, że farmy wiatrowe będą się rozwijać w naszym województwie. W planach jest ustawienie około 10 turbin wiatrowych w gminie Bogoria w powiecie staszowskim. Może to być największa z dotychczasowych inwestycji tego typu w województwie świętokrzyskim. Planuje się stawiać wiatraki w gminie Bejsce w powiecie kazimierskim, w Kurzelowie i Koniecznie w gminie Włoszczowa oraz w Woli Tesserowejw gminie Małogoszcz w powiecie jędrzejowskim. Jak widać na przedmiotowej mapie w Punktach węzłowych Zagnańsk i Chęciny siła wiatru jest mało korzystna. W związku z tym będzie trudno na znalezienie inwestorów, którzy chcieliby zainwestować w budowę farm wiatrowych w tym regionie. Szansą jest szybki postęp technologiczny w tej branży. Technicznie jest możliwe wybudowanie wiatraka o wysokości masztu powyżej 190 m, gdzie siła wiatru jest powyżej 7 m/s, a który może wyprodukować 3 MW energii w ciągi roku. Nie ma na razie żadnych oficjalnych informacji o tym, że na terenie badanych punktów węzłowych planuje się budowę farm wiatrowych z uwagi na bliskość terenów zamieszkałych i atrakcyjnych przyrodniczo. Z informacji od Wójta Gminy Piekoszów Tadeusza Dąbrowy wynika, że były próby lokalizacji farm wiatrowych w gminie Piekoszów w 2011 roku, ale inwestor po zapoznaniu się z terenem i siłą wiatru odstąpił od realizacji inwestycji na jej terenie. 342

343 Ryc. nr 118: Elektrownie wiatrowe na terenie woj. świętokrzyskiego Źródło: Elektrownie wiatrowe Świętokrzyskie - mapa (fot. B. Energia słońca Analizy nasłonecznienia w zależności od miejsca świadczą o tym, że w Polsce istnieją duże szanse na rozwój systemów związanych z wykorzystaniem energii słonecznej. Z roku na rok następuje dynamicznie liczba kolektorów słonecznych i farm fotowoltaicznych. Polska nie jest tak nasłonecznienia jak kraje Europy południowej ze szczególnym uwzględnieniem Włoch i Hiszpanii, ale jak wskazuje poniższa mapa, ale nie mamy powodów do narzekania. Ryc. nr 119: Nasłonecznienie roczne w Polsce, zależnie od miejsca wynosi od 975 do 1025 kwh/m2rok Źródło: 343

344 Jak widać cały obszar województwa świętokrzyskiego jest atrakcyjnym miejscem do tego aby w jak największym stopniu pozyskiwać i wykorzystywać energię słoneczną. Nasłonecznienie w naszym województwie wynosi kwh/m 2. Lepsze warunki są tylko w okolicach Lublina i Zamościa. Wykorzystanie kolektorów słonecznych, które absorbują energię promieniowania słonecznego, następnie przetworzona w energię cieplną wydaje się być wykorzystana przez jak największą liczbę mieszkańców. Takie działania powinny być również wspierane przez samorządy lokalne. Zgodnie z podziałem jaki widnieje z pracy dr inż. Adrian Trząski, dr inż. Andrzej Wiszniewski, Kolektory słoneczne. Kolektory cieczowe można podzielić na dwie podstawowe grupy, różniące się między sobą sposobem pozyskiwania energii słonecznej: 1. kolektory płaskie, 2. kolektory skupiające. Kolektory skupiające wykorzystują promieniowanie słoneczne padające na znacznie większą powierzchnię od powierzchni absorbera, co skutkuje możliwością uzyskania o wiele wyższych temperatur niż z klasycznych kolektorów płaskich. Termin płaskie jest związany z kształtem absorbera, a nie do obudowy kolektora słonecznego. Kolektory płaskie, w zależności od rozwiązań konstrukcyjnych, mających na celu ograniczenie strat ciepła podczas ich eksploatacji można podzielić na: 1. kolektory odkryte, 2. kolektory zakryte, 3. kolektory próżniowe 66. Kolektory skupiające wyposażone są w elementy powodujące skupienie promieniowania słonecznego za pomocą zwierciadeł parabolicznych przed zamianą go na ciepło. W kolektorach płaskich energia promieniowania słonecznego pochłaniana jest przez całą powierzchnię kolektora. Całkiem oddzielną grupę kolektorów słonecznych tworzą ogniwa fotowoltaiczne, ze względu na to, że przetwarzają promieniowanie słoneczne bezpośrednio na energię elektryczną. Energia elektryczna powstająca z konwersji energii słonecznej służy przede wszystkim do zasilania znaków drogowych, lamp drogowych i sygnalizacji świetlnej. W rolnictwie kolektory słoneczne mogą być wykorzystane do suszenia ziarna zbóż, podgrzewania wody użytkowej do celów technologicznych i użytkowych w budynkach mieszkalnych. W produkcji ogrodniczej do podgrzewania wody przeznaczonej do podlewania roślin uprawianych w szklarniach i tunelach foliowych itp. W polskich warunkach możliwości wykorzystania energii słonecznej jest znacznie zróżnicowane. C. Energia wody Wykorzystanie energii wód płynących ma długoletnie tradycje w naszym kraju. Elektrownie wodne zazwyczaj były stawiane na małych rzekach i wykorzystywane najczęściej do napędzania kół we młynach. Jedynym przykładem wykorzystania na szerszą skalę energii uzyskiwanej z płynącej wody była fabryka w Maleńcu koło Końskich. Jeszcze na początku lat 40-tych XX wieku w Polsce było ok. 6 tys. małych elektrowni i młynów wodnych. Niestety zmiany po II wojnie światowej polityczne i gospodarcze niemal całkowite zniszczenie ilość tych urządzeń, które często regulowały przy okazji lokalną gospodarkę wodną. Unieruchomienie napędów wodnych, nawet jeśli dało się im uniknąć losu celowej dewastacji, spowodowało naturalną erozję zarówno budowli wodnych, jak i urządzeń technicznych. Pod względem wykorzystania energii wodnej, nazywanej do niedawna białym węglem, Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc w Europie. Siła rzek służy produkcji zaledwie 7% energii elektrycznej w naszym kraju. Z energią wód płynących wiązano kiedyś, głównie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, znaczne nadzieje, jednakże 66 dr inż. Adrian Trząski, dr inż. Andrzej Wiszniewski, KOLEKTORY SŁONECZNE, 344

345 wieloletnie obserwacje dużych elektrowni wodnych wykazują, że dłuższym okresie mają niekorzystny wpływ na biologię rzeki i obszarów nadrzecznych. Ponadto postępuje proces zamulania się zbiorników, procesy erozyjne i podmywanie zapór wymusza konieczność dalszych inwestycji i obniża efektywność ekonomiczną elektrowni. Wydaje się zatem, że w przypadku energetyki wodnej nadzieje należy wiązać z wykorzystaniem energetycznym już istniejących stopni oraz rozwojem małych elektrowni wodnych, o mocy do 5 MW. MEW małe elektrownie wodne aktualnie działające są w gminie Morawica. W tej gminie działa 2 małe elektrownie wodne. Potencjał hydroenergetyczny polskich rzek szacuje się na 13,7 TWh rocznie, z czego 45,3% przypada na Wisłę, 43,6% na dorzecza Wisły i Odry, 9,8% na Odrę i 1,8% na rzeki Pomorza. Obecnie Polska wykorzystuję jedynie 12% swoich zasobów hydroenergetycznych rzek, co stanowi dość niski wskaźnik w porównaniu do innych Państw UE. W badanych punktach węzłowych najlepsze warunku pod budowę MEW jest rzeka Nida i Bobrza. D. Energia z biomasy Biomasę określa się jako masę materii organicznej, zawartą w organizmach zwierzęcych lub roślinnych. Wyrażana jest w jednostkach tzw. świeżej masy (naturalna masa organizmów) oraz suchej masy (masa bezwodna). Biomasą nazywamy substancje organiczne powstałe w wyniku fotosyntezy. Występuje w różnej postaci, m.in. odpadki drewniane, trociny, kora, słoma, siano, darń, strąki fasoli, itp. Energię z biomasy otrzymujemy w wyniku licznych procesów technologicznych, które polegają między innymi na: spalaniu biomasy roślinnej (np. drewno opałowe z lasów, odpady drzewne z tartaków, zakładów meblarskich i in., słoma, specjalne uprawy energetyczne; spalanie biomasy może tu odbywać się: przy wstępnej gazyfikacji w odrębnych gazyfikatorach, a następnie poprzez spalanie otrzymanego w ten sposób gazu palnego np. w kotłach lub zasianie nim silników spalinowych. spalanie śmieci komunalnych (wstępna gazyfikacja lub metoda bezpośrednia); wytwarzanie oleju opałowego z roślin oleistych (np. rzepak) specjalnie uprawianych dla celów energetycznych); fermentację alkoholową ziemniaków lub dowolnego materiału organicznego poddającego się takiej fermentacji, celem wytworzenia alkoholu etylowego do paliw silnikowych, beztlenową fermentację metanową odpadowej masy organicznej (np. odpady z produkcji rolnej lub przemysłu spożywczego) w celu wytworzenia biogazu, a następnie spalanie biogazu w paleniskach kotłowych lub zasilanie nim silników spalinowych, napędzających np. generatory prądu elektrycznego, energetyczne wykorzystanie gazu wysypiskowego (stosowana jest technologia odmienna niż w poprzedniej kategorii). Obecnie w Polsce biomasa wykorzystywana w przemyśle energetycznym pochodzi z dwóch gałęzi gospodarki: z rolnictwa i leśnictwa. Biomasa daje wiele możliwości i tworzy również dużo miejsc pracy na terenach wiejskich, gdzie bezrobocie jest duże. Doskonałym przykładem godnym naśladowania jest Güssing w Austrii. Gmina ta swój rozwój oparła o wykorzystanie naturalnych zasobów leśnych do stworzenia samodzielności energetycznej regionu i stworzenie nowych miejsc pracy o nowe technologie związane z przetwarzaniem drewna na energię elektryczną i cieplną. D. Geotermia Energia geotermalna jest wewnętrznym ciepłem Ziemi nagromadzonym w skałach oraz w wodach wypełniających pory i szczeliny skalne. Głębokość zalegania złóż wód termalnych znajduje się na 345

346 głębokości od 1000 do 4500 metrów. Wody termalne najszersze zastosowanie znajdują obecnie w energetyce cieplnej, ale duże możliwości jej wykorzystania istnieją także w innych gałęziach przemysłu. Mapa geotermalna Polski opracowana została na podst. badań prof. Juliana Sokołowskiego (i innych, ) przez przewodniczącego Polskiej Geotermalnej Asocjacji - prof. dr hab. inż. Jacka Zimnego, we współpracy z mgr inż. Michałem Karchem oraz mgr inż. Krzysztofem Szczotką. W Polsce temperatury wód geotermalnych kształtują się w granicach st. C. Ryc. nr 120:Geotermia na terenie Polski Źródło: Jak widać na przedstawionej mapie woj. świętokrzyskie jest terenem jeszcze dokładnie nie zbadanym i nie można planować instalacji geotermalnych przed kompleksowym oszacowaniem potencjału wód geotermalnych w woj. świętokrzyskim. Stąd też w najbliższych latach nie jest możliwe budowanie instalacji geotermalnych w woj. świętokrzyskim. Jedynym odstępstwem od takiego postępowania może być prywatny inwestor, który na własne ryzyko przeprowadzi budowę takiego obiektu. Źródłem ciepła geotermalnego jest rozpad pierwiastków promieniotwórczych, głównie uranu i toru, w głębi ziemi. Ocenia się, że zasoby energii geotermalnej są 20-krotnie mniejsze niż potencjał energetyczny wszystkich istniejących zasobów. Ze względu na jej rozproszenie i wysokie koszty inwestycyjne jest ona jednak trudna do wykorzystania. Energię geotermalną pozyskuje się w formie ciepłych wód podziemnych. Wody te niestety zawierają często duże ilości soli mineralnych i gazów CO 2 oraz N 2, co z uwagi na korozyjność znacznie utrudnia ich wykorzystanie. Ciepło geotermalne można również wykorzystać do produkcji energii elektrycznej pod warunkiem pozyskiwania wody w temperaturze powyżej 90 o C. Polska posiada stosunkowo duże zasoby energii geotermalnej, możliwe do wykorzystania dla celów grzewczych. Temperatura pozyskiwanych wód zazwyczaj nie przekracza 60 o C. Ze względu na duże zasolenie wód podziemnych i potrzebę ochrony instalacji sieci grzewczych przed korozją wymagane jest zwykle 346

347 zastosowanie kosztownych pośrednich wymienników ciepła. Koszty instalacji wzrastają również z uwagi na konieczność ponownego zatłaczania pod ziemię schłodzonych, wysokozmineralizowanych wód. Na obszarze Polski znajdują się zasoby wód geotermalnych o temperaturze złoża od 20 o C do 120 o C, odpowiadające około mln ton paliwa umownego. Rozmieszczenie ich jest nierównomierne. Najbardziej korzystne wydaje się wykorzystanie wód geotermalnych w obrębie niecki podhalańskiej, a także okręgu grudziądzko-warszawskiego oraz szczecińskiego Pompy ciepła Pompa ciepła jest nowoczesnym urządzeniem umożliwiającym wykorzystanie energii cieplnej nagromadzonej w środowisku naturalnym. Przeznaczona jest do ogrzewania pomieszczeń i przygotowania ciepłej wody użytkowej. Za pomocą pompy ciepła można czerpać energię z takich źródeł jak: cieki wodne powierzchniowe i podziemne, powietrze i grunt oraz z wykorzystania ciepła z urządzeń technologicznych np. schładzarek do mleka, ciągów wentylacyjnych, podłoża posadzek w budynkach inwentarskich. Pompa jednak posiada tą zaletę, że 75% potrzebnej do celów grzewczych energii czerpie bezpłatnie ze swego naturalnego otoczenia, a pozostałe 25% stanowi prąd elektryczny, który jest niezbędny do napędu pompy. Pompa ciepła jest urządzeniem odbierającym ciepło z tzw. dolnego źródła czyli czynnika o niskiej temperaturze i przekazującym je do górnego źródła czyli czynnika o temperaturze wyższej. W praktyce oznacza to, że systemy grzewcze z pompą ciepła odbierają energię z wymienionych źródeł i wykorzystują do podgrzewania wody, ogrzewania domów lub innych budynków z wykorzystaniem niewielkiej około 25-30% ilości energii elektrycznej umożliwiającej transport ciepła i jego wykorzystanie. Działanie pompy ciepła polega na wykorzystaniu i przetworzeniu nośników ciepła przy pomocy układu termodynamicznego i wymienników ciepła do wymaganego do celów grzewczych poziomu temperatur. Pompy ciepła są dzisiaj najnowocześniejszym systemem grzewczym. Już dzisiaj, przy prawidłowym zaprojektowaniu ogrzewania pompy ciepła są źródłem grzewczym o najniższych kosztach eksploatacyjnych. Przy każdej podwyżce cen tradycyjnych nośników energii, ogrzewanie przy pomocy pomp ciepła staje się względnie coraz tańsze, ponieważ zwiększają się oszczędności w stosunku do tych nośników. Nawet wtedy, gdy drożeje prąd elektryczny zasilający kompresor w pompie ciepła 3/4 energii cieplnej pozyskiwanej z otoczenia pozostaje za darmo. Pompy ciepła przeznaczone dla budownictwa indywidualnego posiadają obudowę wykonaną z nietoksycznych żywic epoksydowych. Od wewnątrz wypełniona jest matą izolacyjną zabezpieczającą wymienniki ciepła przed stratami. Pompy przemysłowe wyposażone są w płyty osłonowe wykonane z blachy ocynkowanej i wypełnione materiałem izolacyjnym. Aktualnie produkowane są pompy ciepła o mocy od 10 do 100 kw Kierunki i możliwości wykorzystania zasobów energii odnawialnej na terenie Węzła Zagnańsk i Chęciny Zadaniem władz gminy jest kreowanie polityki nakierowanej na jej ciągły, wszechstronny i stabilny rozwój. Dróg do osiągnięcia tego celu jest wiele. Jedną z nich z całą pewnością jest wykorzystanie lokalnych odnawialnych źródeł energii. Stabilny rozwój odnawialnych źródeł energii oraz racjonalne ich wykorzystanie są fundamentalnymi wyznacznikami odpowiedzialnej polityki na rzecz przyszłości. Racjonalne wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych tj. energii rzek, wiatru promieniowania słonecznego, geotermalnej lub biomasy, jest jednym z istotnych komponentów zrównoważonego rozwoju przynoszącym wymierne efekty ekonomiczne i ekologiczno-energetyczne. Wzrost udziału odnawialnych źródeł energii w bilansie paliwowo-energetycznym gminy, skutkuje poprawą 347

348 efektywności wykorzystania i oszczędzania zasobów surowców energetycznych, poprawy stanu środowiska poprzez redukcję zanieczyszczeń do atmosfery i wód oraz redukcję ilości wytwarzanych odpadów. Potrzeby te powinny skłonić władze lokalne do kreowania i wspierania polityki rozwoju OZE. Jak wynika z dostępnych opracowań OZE przynoszą wymierne korzyści zarówno na szczeblu lokalnym jak i regionalnym dla zamieszkującej na tym terenie społeczności. Należyte wykorzystanie odnawialnych źródeł energii na danym terenie prowadzi do stworzenia nowych miejsc pracy a w konsekwencji do zwiększenia poziomu bezpieczeństwa energetycznego. Na politykę rozwoju OZE w Polsce wpływa konieczność realizacji zobowiązań międzynarodowych, wynikających z Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz Protokółu z Kioto do tej konwencji, odnośnie redukcji dwutlenku węgla, stwarza dużą szansę dla rozwoju odnawialnych źródeł energii. Odnawialne źródła energii mogą stanowić znaczący udział w bilansie energetycznym poszczególnych gmin, czy powiatów. Mogą przyczynić się do zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego regionu, a zwłaszcza do poprawy zaopatrzenia w energię na terenach o słabo rozwiniętej infrastrukturze energetycznej. Za potencjalnie największy rynek odbiorców energii ze źródeł odnawialnych może być rolnictwo, a także mieszkalnictwo i komunikacja. Szczególnie dla regionów, dotkniętych bezrobociem, odnawialne źródła energii stwarzają nowe możliwości, w zakresie powstawania nowych miejsc pracy. Natomiast tereny rolnicze, które z uwagi na silne zanieczyszczenie gleb, które nie nadają się do uprawy roślin jadalnych, mogą być wykorzystane do uprawy roślin przeznaczonych do produkcji biopaliw. Istnieje niemal powszechna zgoda, że rozwój energetyki opartej na źródłach odnawialnych może przyczynić się do rozwiązania wielu problemów ekologicznych stwarzanych przez energetykę również w przypadku Polski. Dbając o zachowanie naszego środowiskowego dziedzictwa i naturalnych zasobów musimy opracować racjonalne i ekonomiczne rozwiązania, które ograniczą zużycie zasobów, powstrzymają skażenie środowiska i ocalą naturalne ekosystemy. W gminach których dotyczy opracowanie nie jest wykorzystywany potencjał jaki dają odnawialne źródła energii do wytwarzania energii. Jednak gminy dysponują możliwości rozwoju w oparciu o ten sektor. Ze względu na charakter obszarów gmin, w najbliższej perspektywie na terenie gmin mają szansę rozwoju instalacje wykorzystujące energię promieniowania słonecznego, biomasę oraz należy również rozważyć możliwości wykorzystania pomp ciepła. W najbliższej perspektywie czasowej najbardziej prawdopodobnym scenariuszem zmierzającym do rozwoju OZE na terenie badanych dwóch punktów węzłowych wydaje się uprawa biomasy, która może być przetwarzana zarówno na zrębki jak i biogaz. Wydaje się najbardziej zasadne skupienie na 3 roślinach energetycznych: malwa pensylwańska, konopie przemysłowe i perz wydłużony. Rozwój energetyczny obszarów podmiejskich i wiejskich. Na tych obszarach niespełna 15 mln obywateli (39% ogółu mieszkańców Polski) 67. Obszary te charakteryzują się niewielkim stopniem wykorzystania nowoczesnych źródeł energii, bazując na tanich i łatwo dostępnych, wysokoemisyjnych nośnikach energii, które są szkodliwe dla środowiska. Najczęściej wykorzystuje się węgiel kamienny i drewno opałowe (co w ogólnym bilansie stanowi około 80%), które są spalane w nieefektywnych instalacjach domowych. Na obszarach wiejskich występuje bardzo zły stan sieci dystrybucyjnych energii elektrycznej, co w połączeniu z oddaleniem od jednostek wytwórczych powoduje przerwy w dostawach energii. Polityka energetyczna na obszarach 67 Ministerstwo Gospodarki i Ministerstwo Środowiska - Strategia Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko perspektywa do 2020 r. PROJEKT z dnia 28 czerwca 2012 r. 348

349 wiejskich, jak również na terenach słabo musi być brana pod uwagę przy planowaniu wyzwań stawianych energetyce na szczeblu krajowym. Obecne przepisy prawa stanowią, że właśnie na gminach spoczywa obowiązek przygotowania założeń do planów zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe, które m.in. powinny przeciwdziałać zagrożeniom dla bezpieczeństwa energetycznego ludności. Stąd konieczność indywidualnego kreowania polityki energetycznej już na szczeblu gmin przez władze samorządowe wraz ze społecznościami lokalnymi. Perspektywy rozwoju obszarów wiejskich daje uprawa roślin energetycznych. Ich uprawa i przetwarzanie oraz dystrybucja tworzą łańcuch powiązań gospodarczych na rynku lokalnym i regionalnym. Tworzą i stymulują nowe miejsca pracy zarówno samym rolnikom jak również innym osobom, które mogą współpracować w procesie przetwarzania surowców na energię. Wydaje się zasadnie naśladowanie doświadczeń z Austrii. Jednym z kierunków rozwoju woj. świętokrzyskiego powinien być sektor odnawialnych źródeł energii. Koszty konwencjonalnych nośników energii typu węgiel i olej opałowy gaz są każdego roku coraz droższe. W celu obniżenia kosztów mieszkańcy zwłaszcza wsi i miasteczek kupują najtańszy a co za tym najgorszy węgiel, który w procesie spalania uwalnia do atmosfery szkodliwe substancje. Nowe technologie oparte o rośliny energetyczne powinny poprawić ten niekorzystny bilans. Doskonałym przykładem jak można a nawet należy rozwijać tereny wiejskie w oparciu o OZE może świadczyć przykład wzięty z Austrii gdzie gminy takie jak: Güssing, Mureck oraz Bad Waltersdorf za sprawą wykorzystania odnawialnych źródeł energii, stały się jednymi z najbardziej rozwiniętych oraz zamożnych regionów na terenie Austrii. Zaangażowanie całej społeczności lokalnej, dzięki której cała ta transformacja była możliwa. Gminy te są samowystarczalne energetycznie, czyli nie są uzależnione od wielkich koncernów, które mógłby im narzucać coraz to wyższe ceny za konkretne nośniki energii. Należy podjąć próbę przełożenia modelu energetycznego Güssing oraz Mureck na warunki Polski i woj. świętokrzyskiego. Należy bezwzględnie wspierać rozwój technologii wykorzystującej OZE, a zasadnicza zmiana jaka musi nastąpić dotyczy aktualnego modelu gospodarki paliwowo-energetycznej. Struktura użytkowania gruntów, Polska posiada dogodne warunki do budowy biogazowi, ciepłowni na biomasę, jak również do stawiania farm fotowoltaicznych. Możemy śmiało powiedzieć, iż warunki, które mamy w Polsce są bardziej sprzyjające do tego typu instalacji niż te, którymi dysponuje Austria. Powinniśmy wdrażać tego typu modele energetyczne, podstawą do jakichkolwiek działań oraz gwarantem sukcesu jest dobrze opracowana strategia, która została poprzedzona gruntownym audytem energetycznym oraz oceną potencjału danego terytorium. Właściwie opracowana strategia, pozwoli podjąć właściwe decyzje na jakich surowcach należy oprzeć naszą samowystarczalność. Źle wyznaczony potencjał danej gminy oraz źle dobrana do tego typu instalacja, przyczynić się może jedynie do większych kosztów niż do oszczędności. Zamysł przeniesienia podobnego przedsięwzięcia na teren naszego województwa wydaje się prawdopodobny i możliwy do zrealizowania. Jeśli włodarze 10 gmin połączyliby siły i stworzyli obszar, który można obsiać roślinami energetycznymi i na pograniczu tych dwóch punków węzłowych np. w Piekoszowie gdzie jest już biogazownia co prawda prywatna ale z całą pewnością z dużymi możliwościami rozwoju. Jeśli rolnicy mieli pewność zbytu produkowanych roślin energetycznych za rozsądną cenę to z całą pewnością obsianie roślinami energetycznymi areału a nawet więcej hektarów nie byłoby problemu. Należy wprowadzić uprawę roślin energetycznych, które nie są trudne w uprawie np.: Malwa pensylwańska lub druga nazwa tej rośliny ślazowiec pensylwański (Sida hermaphrodita (L.) Rusby) pochodzi z Ameryki Północnej. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy to likwidowano poletko doświadczalne AR Lublin w Falentach, dr inż. Piotr Mańko uzyskane nasiona 349

350 wysiał w Gospodarstwie Ostrowąs. Malwa pensylwańska jest byliną, która może być użytkowana w okresie lat. Plon stanowią zamarłe jesienią pędy o grubości 5-40 mm i wysokości do 350 cm a nawet przy sprzyjających warunkach 500 cm. Plony mogą sięgać w granicach od 20 do 40 ton suchej masy z 1ha. Wartość energetyczna wynosi około 15 MJ/kg. Grunty - do uprawy malwy pensylwańskiej powinny nie w przedziale od I do IV klasy. Na glebach słabych V i VI klasy plony są niesatysfakcjonujące. Jedyna szansa na zwiększenie plonów to odpowiednio zwiększone nawożenie środkami ochrony roślin. W Gminie Bieliny gdzie na V klasie ziemi plony były małe. Ponadto nigdzie w literaturze nie było informacji o tym, że malwa powinna rosnąć na południowych zboczach. Z doświadczalnego pola wynika, że na równym polu od strony południowej o bardzo dobrym nasłonecznieniu rzeczywiście pędy osiągały wysokość 350 cm, ale 15 m w stronę północy zaledwie 150 cm i były bardzo kiepskiej jakości. Odczyn gleby optymalny dla tej rośliny powinien być obojętny lub lekko kwaśny. Ponadto dla dobrego rozwoju rośliny gleba powinna być zasobna w P, K, Mg. Zalety z uprawy malwy dla rolników to: duży potencjalny plon suchej masy, niska wilgotność zbieranej biomasy na poziomie %, zbiór następuje po przymrozkach, w okresie grzewczym od późnej jesieni do wiosny, niski wynos składników nawozowych z plonem, niska zawartość popiołu około 2%, możliwość wykorzystania typowych maszyn rolniczych do siewu, pielęgnacji i zbioru biomasy, możliwość nawożenia plantacji osadami ściekowymi i innymi kompostami organicznymi. Wady malwy: wrażliwość malwy na zachwaszczenie w pierwszym roku uprawy, brak plonu towarowego w pierwszym i drugim roku uprawy. Uprawa: Czas możliwości eksploatacji plantacji sięga lat. Konopie Przemysłowe. Technologia przerobu włókien konopi opracowana przez IWN w Poznaniu otrzymała srebrny medal podczas Salonu Wynalazczości Concours - Lepine w Paryżu, złoty medal na Targach Wynalazczości EUREKA w Brukseli, wyróżnienie w konkursie Polski Produkt Przyszłości, nagrodę specjalną Koreańskiego Stowarzyszenia Promocji Wynalazków, a także wyróżnienie i puchar Ministra Nauki. Dzięki nowej, tańszej niż dotychczas stosowane, metodzie oddzielania włókien od paździerzy w łodygach roślin włóknistych (proces dekortykacji słomy) nowa technologia stała się konkurencyjna wobec produkcji papieru z drewna. Pozwoliłoby to na zastąpienie wycinki drzew uprawą konopi. W Polsce dopuszczone są cztery odmiany konopi: Białobrzeska, Silesja, Benico i Tygra. Odmiany te należą do najlepszych w Europie i są dopuszczone do legalnej uprawy w Unii Europejskiej. Z odmian tych nie jest możliwe uzyskanie w żaden sposób substancji odurzających. Konopie są wysokowydajnym źródłem celulozy używanej do produkcji papieru w UE i wielu krajach na całym świecie. Przykładowo z 1 ha konopi uzyskuje się 4 razy więcej celulozy niż z 1 hektara lasu. Konopie są gotowe do zbioru po 120 dniach od zasiewu, podczas gdy drzewom dorośnięcie zabiera dziesiątki lat. Papier z konopi jest cztery razy bardziej wytrzymały niż papier z papki drzewnej i zawiera trzy razy więcej celulozy, nadaje się świetnie do produkcji: papieru toaletowego, chusteczek higienicznych, ręczników jednorazowych, serwetek, papier na torebki do parzenia her- 350

351 baty, bibułki do pakowania soczewek, podłoże na papier powlekany do pakowania mięsa, bibułki podłożowe na taśmy izolacyjne, papier listowy cienki, papier biblijny, papier banknotowy i papiery wartościowe, itp. Produkowany z włókna konopnego papier odznacza się wysoką wytrzymałością mechaniczną, odpornością na przedarcia, odpornością na zginanie, elastycznością, trwałością, wysoką porowatością. Nie żółknie z czasem, ani nie traci na wytrzymałości tak jak papier drzewny. Z konopi można produkować papier dowolnego rodzaju najwyższej jakości. Włókno konopne wykorzystuje również przemysł włókienniczy z włókna tego można stworzyć wszelkie tkaniny, od delikatnej ekskluzywnej bielizny począwszy, na grubym i wytrzymałym płótnie kończąc np. na żagle dla jachtów, wojskowe plandeki i siatki maskujące. Współczesny materiał z konopi jest silniejszy, cieplejszy, delikatniejszy, a przede wszystkim bardziej długowieczny niż bawełna. Z włókna produkuje się również ekologiczne liny i sznury o ogromnej odporności na gnicie i słoną, morską wodę. Z włókien konopnych można wytwarzać także płyty izolacyjne i konstrukcyjne, pustaki cegły oraz ścianki działowe, które mają coraz większe zastosowanie w budownictwie ze względu na swoje właściwości (wysoka odporność na gnicie, wytrzymałość mechaniczną porównywalną z tradycyjnymi materiałami budowlanymi). Pustaki z konopi (przy swojej 6-krotnie mniejszej masie od pustaka betonowego charakteryzują się zbliżoną wytrzymałością). Z paździerzy (odpad po procesie dekortykacji słomy) uzyskuje się doskonałe podłoże do upraw szklarniowych i jako podłoże pod uprawę grzybów jadalnych np. boczniaki (Pleurotus columbinus). Słomę konopną można wykorzystać jako podściółkę dla zwierząt gospodarskich. Nasiona konopi przemysłowych wykorzystywane są do produkcji leków, wysokiej klasy kosmetyków oraz w produkcji zdrowej żywności. Polska posiada wieloletnią, bogatą tradycję w uprawie i przerobie konopi. W latach 70-tych areał upraw konopi w Polsce sięgał kilkadziesiąt tysięcy hektarów, polscy rolnicy byli w światowej czołówce produkcji konopi. Aktualnie w Polsce zauważa się duży wzrost zainteresowania uprawą tej rośliny. W Unii Europejskiej w ostatnich 5 latach uprawa konopi przemysłowej sięgnęła kilkudziesięciu tysięcy hektarów. Zwłaszcza takie kraje jak Francja, Niemcy, a ostatnio Rumunia zaczynają wyrastać na potentatów w tej gałęzi produkcji rolniczej. Odmiany W rejestrze Krajowym COBORU i Wspólnotowym Katalogu Odmian Roślin Rolniczych (CCA) znajdują się 4 odmiany jednopiennych konopi włóknistych wyhodowane w IWN w Poznaniu : Białobrzeskie, Benico, Silesja i Tygra. Są to odmiany przystosowane do naszych warunków klimatyczno-glebowych, które przy zastosowaniu właściwej agrotechniki gwarantują uzyskanie wysokich i stabilnych plonów na poziomie ton biomasy z hektara (tabela). W doświadczeniach badany jest obecnie nowy ród hodowlany charakteryzujący się bardzo wysokim plonem biomasy, przewyższającym wyżej wymienione odmiany o około 30%. Polskie odmiany dają wysokie i stabilne plony nasion (w zależności od kierunku uprawy 0,3-1.0 t/ha) i słomy (ok. 10 t/ha),a w wyniku wysokiej zawartości włókna (27-30%) gwarantują wysoki plon włókna ogółem i długiego. Ponadto Białobrzeskie zapewniają wysokie plony nasion (5-10 q/ha), Beniko wyróżniają się procentową zawartością włókna dając najwyższy plon włókna z hektara, a Silesia charakteryzuje się wysokimi wskaźnikami wydajności włókna czesanego i jego jakości. Perz Wydłużony Odmiany Banar to nowa roślina uprawna z przeznaczeniem na biomasę. Szacuje się, iż biomasa roślin fito energetycznych w czasie spalania emituje mniej dwutlenku siarki niż węgiel kamienny, a bilans emisji dwutlenku węgla jest zerowy ponieważ do atmosfery oddawane jest tyle samo CO 2, ile wcześniej pobrały rośliny w procesie fotosyntezy. Z tego właśnie powodu uznano, że bioenergia jest przyjazna środowisku. W Zakładzie Traw, Roślin Motylkowych i Energetycznych Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin 351

352 Państwowego Instytutu Badawczego w Radzikowie prowadzono badania nad nowym gatunkiem trawy wieloletniej, która może być przeznaczenia na cele energetyczne. Udało się wyhodować i zaadoptować do polskich warunków klimatycznych perz wydłużony (Agropyron elongatum). W tym ośrodku prowadzono następnie prace prebreedingowe, które pozwoliły na wytworzenie hodowlanego materiału wyjściowego odmiany Bamar w Hodowli Roślin Bartążek. Dotychczasowe badania poznawcze pozwoliły określić wymagania dla upraw tego gatunku na biomasę i reprodukcję nasienną. Możliwość wykorzystania i perspektywy uprawy Trwałość plantacji perzu wydłużonego cechuje wielokierunkowość wykorzystanai uprawy oraz duże zdolności adaptacyjne do różnych warunków klimatyczno-glebowych, wskazują na potencjalną możliwość wprowadzenia tego gatunku do uprawy i możliwości rozszerzenia jej powierzchni. Najbardziej przyszłościowym kierunkiem uprawy i użytkowania perzu wydłużonego wydaje się być produkcja biomasy, której możliwości wykorzystania mogą być wielorakie, np.: do bezpośredniego spalania w postaci np. zbelowanej słomy z pędów generatywnych lub brykietów czy peletu, do produkcji biogazu z zielonej biomasy wegetatywnej, do obsadzania ciągów komunikacyjnych, celem izolowania od szkodliwego wpływu pojazdów mechanicznych, pełnienie funkcji ochronnej dla dzikiego ptactwa i zwierzyny leśnej, użycie słomy do produkcji grzybni i grzybów (w pieczarkarstwie) oraz zastosowania w biologicznych oczyszczalniach ścieków, zastosowanie słomy jako surowca w przemyśle celulozowo-papierniczym, ze względu na dużą zawartość lignin i włókna celulozowego, jako rośliny pastewnej w postaci świeżej, zielonej masy i kiszonki w żywieniu zwierząt W woj. świętokrzyskim zwłaszcza we wschodniej jego części energetyka wiatrowa ma szanse na rozwój. Teren ten stwarza warunki do rozwoju małej energetyki do zaspokojenia własnych lokalnych potrzeb jej producentów. Gminy z badanych punktów węzłowych tzn. Zagnańsk i Chęciny znajdują się na obszarach o małych możliwościach pozyskiwania energii z wiatru i inwestycje związane z budową elektrowni wiatrowych raczej nie są opłacalne. Siła wiatru, sprzyjające do tego aby budowa farmy wiatrowej była opłacalna musi być większa niż 6,5 m/s. W naszym województwie w badanym regionie taka siła wiatru występuje na wysokości powyżej 90 m od powierzchni ziemi. Inwestorzy badają te tereny, ale nie ma prowadzonych inwestycji. Jeżeli założymy, że w badanych punktach węzłowych może powstać farma wiatrowa to jej projekt opłacalności mógłby wyglądać następująco. Mała Elektrownia Wiatrowa o mocy 160 kw, kosztuje około PLN +VAT. Dla energii wiatru wynoszącej 750 kw h/m2 a w rejonie badanych gmin powierzchni wirnika siłowni wiatrowej wynoszącej 380 m 2 można uzyskać ok. 300 MW h/a. Przy obecnej cenie energii elektrycznej, koszt samej elektrowni (bez kosztów eksploatacyjnych, gruntów, instalacji przyłączeniowej) zwróci się po ok. 10 latach od uwzględnieniu wszystkich kosztów związanych z budową i eksploatacją elektrowni wiatrowej średni prosty okres zwrotu poniesionych nakładów finansowych wynosi ponad 15 lat. Jeśli przyjmiemy, że żywotność elektrowni wiatrowej nie przekracza 25 lat, przyjąć należy, że budowa elektrowni wiatrowej na badanym terenie może być opłacalna. Niemniej w celu dokładnego oszacowania inwestycji związanej z energetyką wiatrową, niezbędne są badania zasobów energii wiatru w miejscu planowanej inwestycji oraz na wysokości zawieszenia wirnika turbiny wiatrowej, która dla nowoczesnych turbin o mocy 2 MW wynosi ok. 90 do 190 m n.p.g. Nie jest więc całkowicie wykluczone, że na terenie badanego 352

353 obszaru jest niewiele miejsc gdzie można postawić tak ogromne instalacje. Warunek jest taki, że muszą one stać w odległości min m od domów i lasu, siedlisk Natura Spełnienie tak wielu kryteriów przy obecnym rozkładzie urbanistycznym jest bardzo trudne albo wręcz niemożliwe do spełnienia. Energii promieniowania słonecznego nie powoduje żadnych efektów ubocznych, żadnych szkodliwych emisji, żadnego zubożenia jej zasobów naturalnych. Położenie geograficzne Polski charakteryzuje ścieranie się różnych frontów atmosferycznych, w tym dwóch głównych Atlantyckiego i Kontynentalnego, co w efekcie powoduje częste zachmurzenia. Zimą temperatury powietrza są niskie i wieją wiatry. Roczna gęstość strumienia promieniowania słonecznego na płaszczyznę poziomą oscyluje w granicach kw h/m 2. Średnie usłonecznienie, czyli liczba godzin słonecznych wynosi około 1600 w ciągu roku. 80% całkowitej rocznej sumy nasłonecznienia przypada na sześć miesięcy sezonu wiosenno - letniego, od początku kwietnia do końca września. Jeżeli słoneczny system grzewczy jest dobrze zaprojektowany może on w skali całego roku sprostać około 60-65% wymagań grzewczych użytkownika. Przy sezonowym, letnio - wiosennym, działaniu systemu słonecznego wspomniany udział jest znacznie wyższy i w najcieplejszych miesiącach letnich może wynosić powyżej 90%. W niektórych sezonowych zastosowaniach niskotemperaturowych np. w rolnictwie, rekreacji, a zwłaszcza w odkrytych basenach kąpielowych, udział energii promieniowania słonecznego może wynosić nawet 100%. Na obszarze Gmin energia promieniowania słonecznego możliwa do wykorzystania wynosi od 1000 do 1100 kw h/m 2 i należy do średnich wartości dla obszaru Polski. Uwzględniając sprawność aktualnie dostępnych kolektorów słonecznych, można przyjąć, że średnia wydajność cieplna typowych płaskich cieczowych kolektorów słonecznych w warunkach gmin wynosi do 450 kw h/m 2. To wskazuje na to, że są dość dobre warunki do tego aby na terenach wiejskich rozwijał się sektor pozyskiwania energii z energii słonecznej. Ekologiczne spalania biomasy wiążą się z faktem, że w procesie spalania biopaliwa emisja dwutlenku węgla równa jest pochłanianiu CO 2 na drodze fotosyntezy w procesie odnawiania tych paliw. Jeśli wykorzystujemy biogaz mamy do czynienia z wykorzystaniem metanu i innymi gazami, które zwykle są wydalane w sposób niekontrolowany do otoczenia. Biomasa może być wykorzystywana w zastosowaniach lokalnych, głównie dla terenów wiejskich, gdzie nie jest wymagany transport paliwa na większe odległości i magazynowanie w postaci rezerw. Rozwiązaniem dla obszarów wiejskich jest budowa niskoparametrowych lokalnych systemów ciepłowniczych zasilanych z kotłowni spalających biopaliwo tzn. pelety, słomę bądź drewno. Przewidywany okres zwrotu nakładów poniesionych na modernizację indywidualnych źródeł (80 kw moc kotła na odpady drzewne oraz 65 kw moc nominalna kotła spalającego słomę) kształtują się na poziomie od 4 do 5 lat. Na rynku energetycznym, poza małymi kotłami niskoparametrowymi, proponowane są także zautomatyzowane instalacje kotłowe o mocy nominalnej rzędu od 0,5 do 5,5 MW. Źródła te adresowane są do małych osiedli o charakterze zabudowy miejskiej. W przypadku rozpatrywanego obszaru ten rodzaj paliwa z pewnością byłby korzystny na osiedlach mieszkaniowych w Sitkówce-Nowiny, Małogoszczy, Piekoszowie, Chęcinach. Spalanie biomasy w celach energetycznych wymaga stosowania kotłów specjalnej konstrukcji, o zwiększonych powierzchniach wymiany ciepła i lepszym mieszaniem spalin przy dużych współczynnikach nadmiaru powietrza w trakcie spalania. Geotermia nie jest rozpatrywana w tym opracowaniu z uwagi na niezbadany obszar jakim jest woj. świętokrzyskie. Brak nawet szacunkowych wielkości tego źródła energii uniemożliwia nawet teoretyczne próby oszacowania możliwości wykorzystania tego źródła energii dla rozwoju badanego obszaru. 353

354 Indywidualnie jest możliwe stosowanie pomp ciepła zarówno w jednostkach użyteczności publicznej typu szkoła, basen, ośrodek zdrowia, urząd Gminy lub Miasta. Dobrym przykładem godnym do naśladowania jest gmina Morawica i Sitkówka-Nowiny. Fotowoltaika jest jedną z najdynamiczniej rozwijających się technologii w globalnej gospodarce. Podczas gdy w Europie w ubiegłym roku to właśnie energetyka fotwoltaiczna zanotowała największy przyrost zainstalowanych mocy ze wszystkich technologii w energetyce, w Polsce jej potencjał jest w dalszym ciągu niemal zerowy. Nowe regulacje przygotowywane przez polski rząd dają jednak nadzieję, że fotowoltaika wkrótce w naszym kraju powinna również się dobrze rozwijać. Co z całą pewnością zaowocuje spadkiem cen i rozwojem nowoczesnych technologii. Tab. nr 135: Działające instalacje w punktach węzłowych Zagnańsk Wyszczególnienie 2012 Miedziana Góra Mniów Piekoszów Strawczyn Zagnańsk Energia wiatru Energia słońca Energia wody Energia biomasy Energia wnętrza ziemi (geotermalna) Źródło: opracowanie własne Tab. nr 136: Działające instalacje w punktach węzłowych Chęciny Wyszczególnienie 2012 Morawica Sitkówka -Nowiny Sobków Małogoszcz Chęciny Energia wiatru Energia słońca Energia wody Energia biomasy Energia wnętrza ziemi (geotermalna) Źródło: opracowanie własne Na tle 2 punktów węzłowych odnośnie OZE najlepiej prezentuje się gmina Morawica i Sitkówka- Nowiny. Te dwie gminy mają instalacje wspomagające ogrzewania basenów poprzez solary i pompy ciepła. Ponadto w Gminie Morawica działają 2 małe elektrownie wodne. Samorządy same mogą a nawet powinny kreować politykę zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich poprzez wykorzystanie lokalnych odnawialnych źródeł energii. Województwo świętokrzyskie dysponuje powierzchnią 67 tys. ha ugorów i odłogów, które można przeznaczyć pod uprawę roślin energetycznych. Dodatkowo ok. 30 tys. ha to trwałe użytki zielone, które mogłyby stanowić źródło biomasy. Taka powierzchnia daje duże możliwości rozwoju uprawy roślin energetycznych. Jaki areał mogą gminy przeznaczyć na rozwój OZE. Teoretycznie w każdej gminie jest możliwość wygospodarowania na początek około 100 ha. Wiadomo, że gmina nie dysponuje takim areałem ale zorganizowanie grupy osób, które chcą zdywersyfikować swoje gospodarstwo rolne jest to już realna perspektywa. Jeśli każda gmina udostępniłaby 100 ha to łącznie w 2 punktach węzłowych dysponujemy areałem ha. Pod uprawy roślin energetycznych, lub pod uprawy i farmy fotowoltaiczne a nawet w małym procencie tego areału pod farmy wiatrowe. Wszystkie decyzje dotyczące rozwoju gmin zależą od jej mieszkańców i od polityki energetycznej, którą kreują władze gmin. Jak wynika z tego opracowania gminy mają możliwość rozwoju w oparciu o odnawialne źródła energii. Z całą pewnością nie jest możliwe w pełni przeniesienie system z Austrii, ale w formie dywersyfikacji kierunków swojego rozwoju jest to osiągalne. 354

355 16. PLANY ROZWOJU GMIN OKREŚLAJĄCE INWESTYCJE NA NAJBLIŻSZE LATA W PUNKTACH WĘZŁOWYCH ZAGNAŃSK I CHĘCINY Punkt węzłowy Chęciny Tab. nr 137: Inwestycje gmin w punkcie węzłowym Chęciny Nazwa inwestycji Ogólne informacje Sektor, podsektor Województwo Miasto Data rozpoczęcia Data zakończenia Nazwa inwestycji Ogólne informacje Sektor, podsektor Województwo Miasto Data rozpoczęcia Data zakończenia Nazwa inwestycji Ogólne informacje Sektor, podsektor Województwo Miasto Data rozpoczęcia Data zakończenia Nazwa inwestycji Ogólne informacje Sektor, podsektor Województwo Miasto Data rozpoczęcia Data zakonczenia Nazwa inwestycji Ogólne informacje Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej W Chęcinach powstanie Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej. W planowanym centrum edukacyjnym będą prowadzone badania terenowe i zajęcia dydaktyczne. Znajdzie się w nim sala konferencyjna mieszcząca blisko 400 osób, kilkadziesiąt pokoi noclegowych i sale wykładowe. Obok ośrodka powstanie lapidarium z wielkogabarytowymi okazami skał z Gór Świętokrzyskich i szklarnia z żywymi skamieniałościami. Sam ośrodek będzie miał modułową architekturę, pozwalającą na wykorzystywanie go do różnych celów. niemieszkaniowy, obiekty szkolnictwa, edukacji i badań świętokrzyskie Chęciny 2013 rok 2014 rok Kompleks sportowo-rekreacyjny w Chęcinach Zasadnicza częścią kompleksu sportowego będzie hala sportowa z niezbędnym zapleczem (m.in.: widownia, winda, zaplecze higieniczno-sanitarne, siłownia, sala rehabilitacji, pomieszczenia zaplecza sportowego oraz pomieszczenia techniczne) a poza tym boiska zewnętrzne, parkingi dla samochodów osobowych i autokarów, drogi dojazdowe i dojścia, oświetlenie terenu i przyłącza, zieleń ozdobna. Niemieszkaniowy, obiekty sportowe i rekreacyjne (hale widowiskowe, baseny itp.) świętokrzyskie Chęciny 2011 rok 2012 rok Kompleksowa rewitalizacja historycznego centrum Chęcin Kompleksowa rewitalizacją historycznego centrum Chęcin, mająca na celu odbudowę i promocję unikatowych walorów historycznych i kulturowych miasta obejmuje przebudowę i zagospodarowanie Placu 2 Czerwca, Placu St. Żeromskiego i ul Łokietka, części ulicy Radkowskiej oraz ulicy Kieleckiej. Powierzchnia terenu objętego podstawowym opracowaniem wynosi ponad mkw. Ułożona zostanie nawierzchnia brukowa, zamontowane stylowe oświetlenie uliczne i zmieniona organizacja ruchu. Projektem objęta została modernizacja studni, budowa fontanny, pojawia się także mała architektura, strefy zieleni, parking. W ramach inwestycji zaplanowano również likwidację napowietrznych linii energetycznych, przebudowę i budowę nowego systemu odprowadzania wód opadowych. Przeprowadzona zostanie niezbędna przebudowa sieci instalacyjnej wodociągowej, kanalizacji sanitarnej i deszczowej. niemieszkaniowy, place, skwery, deptaki, parki, rewitalizacje przestrzeni miejskiej świętokrzyskie Chęciny 2012 rok 2013 rok Centrum Samorządowe w Morawicy Projektowany budynek centrum samorządowego jest przeznaczony na dwie główne funkcje: administracji publicznej - Urząd Gminy i funkcje kulturalne - biblioteka, czytelnia, sale konferencyjno-szkoleniowo-widowiskowe. Zostaną one umieszczone w dwóch przeciwległych skrzydłach połączonych reprezentacyjnym, centralnym holem i dziedzińcem. W podziemiu zaplanowano garaż na 24 samochody. niemieszkaniowy, obiekty kultury i rozrywki (muzea, teatry itp.) świętokrzyskie Morawica 2012 rok 2013 rok DK73, Kielce - Morawica Droga krajowa nr 73 o docelowych parametrach drogi klasy GP (główna przyspieszona) ma mieć dwie jezdnie na odcinku o długości 8,2 km od granic Kielc do granicy Woli 355

356 Sektor, podsektor Województwo Miasto Data rozpoczęcia Data zakończenia Nazwa inwestycji Ogólne informacje Sektor, podsektor Województwo Miasto Data rozpoczęcia Data zakończenia Nazwa inwestycji Morawickiej. Na 4 km fragmencie od granicy Kielc do skrzyżowania z drogą na Bieleckie Młyny dobudowana zostanie druga jezdnia po wschodniej stronie istniejącej trasy. Na pozostałym odcinku powstanie obwodnica Morawicy i Woli Morawickiej omijająca po wschodniej stronie obie miejscowości. inżynieryjny, obwodnice (nie wchodzące w skład dróg ekspresowych i autostrad) świętokrzyskie Kielce 2012 rok 2014 rok Laboratorium Nauki w Podzamczu W Podzamczu koło Chęcin na terenie zabytkowego kompleksu dawnej siedziby Starosty Chęcińskiego powstanie laboratorium (centrum) naukowe. Zlokalizowane będzie w Regionalnym Centrum Naukowo-Technologicznym. Ma ono pełnić funkcję dydaktyczną głównie z dziedzin przyrodniczych i technicznych, będą tam organizowane interaktywne działania edukacyjno-kulturalne. niemieszkaniowy, obiekty szkolnictwa, edukacji i badań świętokrzyskie Podzamcze Chęcińskie 2012 rok 2014 rok Regionalne Centrum Naukowo-Technologiczne Ogólne informacje Sektor, podsektor Województwo Miasto Data rozpoczęcia Regionalne Centrum Naukowo-Technologiczne powstanie na bazie istniejącego budynku byłej szkoły rolniczej. Znajdą się w nim w pełni wyposażone laboratoria badawczowdrożeniowe: Biobanku Świętokrzyskiego, Laboratorium Badań Genetyki Medycznej, Laboratorium Biomarkerów, Laboratorium Nowych Biotechnologii i Bioinformatyków. W Biobanku, który stanowi trzon przedsięwzięcia zgromadzony zostanie materiał biologiczny od docelowo mieszkańców województwa Świętokrzyskiego. Gromadzony materiał biologiczny będzie przez wiele lat dostępny do analizy w specjalistycznych laboratoriach, bezpośrednio z nim współpracujących. Rolą centrum będzie koordynowanie badań naukowych w kierunku profilaktyki, wykrywania i leczenia chorób cywilizacyjnych niemieszkaniowy, obiekty szkolnictwa, edukacji i badań świętokrzyskie Podzamcze Chęcińskie 2012 rok Data rozpoczęcia 2013 rok Źródło: Punkt węzłowy Zagnańsk Tab. nr 138: Inwestycje gmin w punkcie węzłowym Zagnańsk Nazwa Oczyszczalnia ścieków Kostomłoty Drugie inwestycji Ogólne W związku z robudową sieci kanalizacji gminy Miedziana Góra oczyszczalnia ścieków zostanie rozbudowana z informacje wydajności 500 mszesc/d do mszesc/d wraz z wprowadzeniem nowej technologii zagospodarowania osadu i efektywnego wykorzystania energii. Sektor, inżynieryjny, budowle i urządzenia związane z gospodarką wodno ściekową podsektor Województwo świętokrzyskie Miasto Miedziana Góra Data 2013 rok rozpoczęcia Data 2014 rok zakończenia Nazwa S74, gr. woj. świętokrzyskiego - Przełom (Miniów) inwestycji Inwestycja S74, Piotrków Trybunalski - Sulejów - Opatów nadrzędna Ogólne Planowana jest budowa 27,5-kilometrowego, dwujezdniowego odcinka drogi ekspresowej S74 od miejscowości 356

357 informacje Sektor, podsektor Województwo Miasto Data rozpoczęcia Data zakończenia Mniów do granicy województwa łódzkiego. inżynieryjny, autostrady i drogi ekspresowe świętokrzyskie Mniów 2016 rok 2018 rok Nazwa inwestycji Przedszkole w Strawczynie Ogólne informacje W Strawczynie powstanie 5-oddziałowe przedszkole dla 120 dzieci w technologii energooszczędnej - pasywnej. W dalszej przyszłości przewiduje się możliwość rozbudowy budynku przedszkola dla 50 dzieci. Sektor, podsektor niemieszkaniowy, obiekty szkolnictwa, edukacji i badań Województwo świętokrzyskie Miasto Strawczyn Data rozpoczęcia 2013 rok Data zakończenia 2014 rok Nazwa inwestycji Centrum Sportowo - Rekreacyjne OLIMPIC Ogólne informacje W Gminie Strawczyn przybędzie nowe centrum sportowo rekreacyjne. W projekcie uwzględniono między innymi halę z dwoma basenami podzieloną na dwie strefy: rozrywkową otwartą dla wszystkich i sportową w skład której wchodzi basen główny oraz część rekreacyjna wyposażona w basen do nauki pływania, basen dzikiej rzeki, brodzik dla dzieci oraz zewnętrzną zjeżdżalnie rurową. Basen wyposażony będzie w zestaw atrakcji wodnych tj dwa masażery denne tzw gejzery wodne oraz trzy masażery karku (tzw. bicze szkockie) ponadto będzie tzw. sztuczna plaża. Basen do nauki pływania jest połączony z basenem tzw. dzikiej rzeki w kształcie wyoblonego prostokąta, wyposażonym w dysze kierunkowe pozwalające na ruch wody w określonym kierunku dającym wrażenie silnego nurtu. Sektor, podsektor niemieszkaniowy, obiekty sportowe i rekreacyjne (hale widowiskowe, baseny itp.) Województwo świętokrzyskie Miasto Strawczynek Adres Turystyczna 6 Lokalizacja Pokaż mapę Data rozpoczęcia 2 kwartał 2009 roku Data zakończenia 2 kwartał 2011 roku Wartość do 50 mln inwestycji Nazwa inwestycji Świętokrzyskie Centrum Logistyki i Dystrybucji Ogólne informacje W Piekoszowie powstanie centrum logistyczne o powierzchni mkw. Obiekt będzie przeznaczony do składowania i dystrybucji artykułów spożywczych. Sektor, podsektor niemieszkaniowy, budynki magazynowe, centra logistyczne Województwo świętokrzyskie Miasto Piekoszów Data rozpoczęcia 2013 rok Data zakończenia 2013 rok Nazwa inwestycji Zakład przetwarzania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego Ogólne informacje Inwestycja obejmuje budowę zakładu przetwarzania zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w obrębie geodezyjnym Micigózd gm. Piekoszów. Sektor, podsektor inżynieryjny, składowanie i utylizacja odpadów Województwo świętokrzyskie Źródło: 357

358 17. PLANOWANE DZIAŁANIA DOTYCZĄCE ROZWOJU FIRM ORAZ PLANÓW WSPÓŁPRACY NA NAJBLIŻSZE LATA W PUNKTACH WĘZŁOWYCH ZAGNAŃSK I CHĘCINY Planowane działania rozwoju firm i planowana współpraca Zgodnie z ankietą 68 przeprowadzoną na terenie powiatu kieleckiego ziemskiego, która posłużyła do stworzenia dokumentu o nazwie Program Promocji Przedsiębiorczości Powiatu Kieleckiego na lata wynika, iż młodzież jako najwłaściwszą dla siebie formę aktywności zawodowej wskazuje: pracę na etacie w instytucji publicznej (32% badanych), pracę na etacie w przedsiębiorstwie prywatnym (31%) oraz prowadzenie własnej działalności gospodarczej (31%). Tylko 21% ankietowanych chciałoby znaleźć pracę lub prowadzić działalność gospodarczą na terenie województwa świętokrzyskiego. Natomiast na terenie powiatu znaleźć pracę lub prowadzić działalność gospodarczą chciałby, co piąty badany (20%), podobnie na terenie swojej gminy (19%). Niemal połowa respondentów stwierdziła, że rozważa podjęcie własnej działalności gospodarczej po zakończeniu nauki. Z kolei na pytanie jak ich zdaniem szkoła przygotowuje do prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej zdecydowana większość badanych uczniów odpowiedziało średnio, a 17% spośród nich uważa, że dobrze, natomiast 18% nie ma zdania. Niespełna 12% ankietowanych wskazało na złe przygotowywanie przez szkołę do prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej, twierdząc, że zajęcia z tego zakresu prowadzone są w sposób mało atrakcyjny, nie podparty praktyką. W trakcie niniejszych badań, za największe problemy związane z prowadzeniem działalności gospodarczej na terenach swoich gmin młodzież uważa: - brak wystarczającego kapitału do założenia i prowadzenia własnej firmy - trudności formalne z założeniem firmy - zbyt wysokie obciążenia podatkowe - skomplikowane regulacje prawne i trudności z prowadzeniem firmy. Prawie 41% respondentów wskazała, iż funkcjonuje w środowisku, w którym istnieje klimat akceptacji wobec osób przedsiębiorczych. Natomiast aż 95% z nich nie potrafiło podać ani jednej instytucji oferującej wsparcie lokalnym przedsiębiorcom. Wskazuje to na niewystarczający dostęp do informacji na temat możliwości i zasad wsparcia przedsiębiorców w zakresie prowadzenia i rozwoju działalności gospodarczej. 69 Ankieta miała także posłużyć do zdiagnozowania, w jaki sposób poszczególne gminy realizują zadania związane z wspieraniem przedsiębiorczości, promocją gminy oraz z pozyskiwaniem środków ze źródeł zewnętrznych. Wszystkie badane samorządy poproszone zostały o wskazanie ilości osób zajmujących się tymi zagadnieniami. Z uzyskanych danych wynika, że w poszczególnych urzędach liczba ta waha się od 2 do 12 osób, przy czym niejednokrotnie w/w zadania wykonywane są w poszczególnych jednostkach przez te same osoby. Jeżeli chodzi o działania wspierające przedsiębiorczość, badane urzędy gmin wymieniały najczęściej: - udostępnianie informacji (w zakresie prawa gospodarczego, finansów, promocji) - pomoc organizacyjną (szkolenia, spotkania) Ankietę przeprowadzono wśród uczniów pięciu szkół ponadgimnazjalnych, dla których powiat kielecki jest organem prowadzącym. W badaniu wzięło udział 279 uczniów w wieku od 16 do 20 lat - jest to grupa wiekowa, która w najbliższym czasie wejdzie na rynek pracy. Ankieta następnie skierowana została do wszystkich 19 gmin powiatu kieleckiego oraz do przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na jego terenie; Program promocji przedsiębiorczości powiatu kieleckiego na lata , 2011, Kielce, s. 16. Program Promocji Przedsiębiorczości Powiatu Kieleckiego na lata , 2011, Kielce, s

359 - reklamę gminnych przedsiębiorstw - stosowanie ulg podatkowych - organizowanie konkursów promujących przedsiębiorczość wśród społeczności lokalnych. Wśród zachęt stosowanych dla pozyskania inwestorów zewnętrznych wymienione zostały następujące udogodnienia: - wydzielenie i uzbrojenie terenów pod działalność gospodarczą - ulgi w opłatach i podatkach - ulgi podatkowe dla przedsiębiorców zatrudniających mieszkańców gminy - preferencje w zakupie nieruchomości pod działalność gospodarczą. Pozostałe wskazywane przez gminy działania mające lub mogące mieć pozytywny wpływ na rozwój przedsiębiorczości to np.: - systematyczna aktualizacja Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego oraz Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego - rozbudowa infrastruktury technicznej i drogowej - uzbrojenie i udostępnienie terenów pod inwestycje - prowadzenie działań informacyjnych nt. możliwości uzyskaniu dofinansowania na rozwój działalności - promocja gminy - budowanie bezpośrednich, dobrych relacji między przedsiębiorcami a władzą lokalną. Szanse i możliwości rozwoju przedsiębiorczości w najbliższych latach na obszarze gmin powiatu kieleckiego zostały ocenione jako duże. Natomiast samorządy gminne możliwości rozwoju przedsiębiorczości upatrują przede wszystkim w turystyce i agroturystyce, a w dalszej kolejności w takich dziedzinach jak: - handel i usługi dla ludności - rolnictwo - przetwórstwo produktów rolnych - usługi dla rolnictwa - przemysł. 70 Brak jakiegokolwiek zainteresowania wśród przedsiębiorców udziałem w prowadzonych badaniach najprawdopodobniej wskazuje na niechęć do współpracy z samorządem. Może ona być związana z brakiem świadomości, co można zyskać w wyniku takiej współpracy lub też z dotychczasowymi negatywnymi doświadczeniami w tym zakresie. 71 Tematyka wsparcia i stymulowania przedsiębiorczości, w której upatruje się szansę na awans cywilizacyjny omawianego obszaru w mniejszym bądź większym stopniu zawarta została we wszystkich planach rozwoju lokalnego analizowanych gmin. Wzmocnienie przedsiębiorczości, wspieranie lokalnych firm oraz tworzenie warunków pod inwestycje daje możliwość wykorzystania potencjału społeczno-ekonomicznego punktu węzłowego Zagnańsk. Wybrane wskaźniki dotyczące istniejącego stanu przedsiębiorczości w gminach tworzących punkt węzłowy przedstawia poniższa tabela. W 2011 r. największą liczbą podmiotów wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludności charakteryzowała się gmina Miedziana Góra. Ilość wpisanych podmiotów znacznie przewyższyła wartość średnią dla punktu węzłowego Zagnańsk oraz powiatu kieleckiego. Obie wymienione średnie zostały przekroczone również w przypadku gminy Zagnańsk. Najmniej przedsiębiorstw Program Promocji Przedsiębiorczości Powiatu Kieleckiego na lata , 2011, Kielce, s Program Promocji Przedsiębiorczości Powiatu Kieleckiego na lata , 2011, Kielce, s

360 przypadających na 10 tys. mieszkańców odnotowano w gminie Mniów, w której wskaźnik ten kształtował się poniżej wartości przyjętej dla punktu węzłowego i powiatu. Identyczny trend można zaobserwować względem liczby jednostek nowo zarejestrowanych w rejestrze REGON na 10 tys. mieszkańców. Gmina Miedziana Góra cechuje się również największą ilością jednostek wykreślonych z rejestru REGON na 10 tys. ludności. Natomiast najmniejszy odsetek zlikwidowanych przedsiębiorstw w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców obserwuje się gminach Strawczyn i Mniów. Z przeprowadzonej analizy wynika, iż najbardziej przedsiębiorcza ludność zamieszkuje tereny gmin Miedziana Góra i Zagnańsk. Są to gminy, które zajmują odpowiednio drugie i trzecie miejsce pod względem liczby podmiotów gospodarczych działających na ich obszarze. Nieco niższy poziom przedsiębiorczości zaobserwowano w gminie Piekoszów, która skupia największą liczbę przedsiębiorstw oraz posiada najwięcej mieszkańców (w tym najwyższy odsetek ludności będącej w wieku produkcyjnym) spośród wszystkich analizowanych gmin. Natomiast najmniejszym odsetkiem przedsiębiorczości charakteryzują się gminy Strawczyn i Mniów, gdyż mają one charakter typowo rolniczy i cechują się bardzo niskim poziomem przedsiębiorczości pozarolniczej. W 2011 r. jedynie gmina Zagnańsk charakteryzowała się względnie stałym wzrostem liczby nowo zarejestrowanych przedsiębiorstw, a pozostałe gminy zanotowały znaczny spadek w tym zakresie. W sumie, w całym 2011 r. na terenie omawianego punktu węzłowego założono o 10% podmiotów gospodarczych mniej w porównaniu z zeszłym rokiem. W tym samym roku nastąpił gwałtowny wzrost ilości przedsiębiorstw poddanych likwidacji. Najwięcej podmiotów wyrejestrowano w gminie Miedziana Góra, w której zlikwidowano ponad dwa razy więcej przedsiębiorstw niż w roku ubiegłym. Z kolei najmniejszy przyrost wyrejestrowanych jednostek zanotowano w gminie Zagnańsk (patrz Tab. nr 32). Najwięcej przedsiębiorstw zarejestrowano i wyrejestrowano w sekcjach handel hurtowy i detaliczny oraz budownictwo. Największym odsetkiem nowych przedsiębiorstw prowadzących działalność w zakresie handlu hurtowego i detalicznego wyróżnia się gmina Zagnańsk, zaś najwięcej podmiotów z branży budowlanej zarejestrowano w gminie Piekoszów. Gmina Piekoszów przoduje także w sekcji transport i gospodarka magazynowa, natomiast gmina Miedziana Góra w sekcji przetwórstwo przemysłowe. Z danych wynika, iż we wszystkich analizowanych branżach najmniej nowych przedsiębiorstw zarejestrowano w gminie Mniów (patrz Tab. nr 33). Największą liczbę jednostek zajmujących się handlem hurtowym i detalicznym zlikwidowano w gminie Piekoszów, natomiast najwięcej przedsiębiorstw w sekcjach budownictwo oraz transport i gospodarka magazynowa wyrejestrowano w gminie Miedziana Góra. Z kolei w gminie Zagnańsk ubyło najwięcej podmiotów działających w zakresie przetwórstwa przemysłowego. Najmniejszą liczbę wyrejestrowanych jednostek w sekcjach: handel hurtowy i detaliczny, przemysł przetwórczy oraz transport i gospodarka magazynowa obserwuje się w gminie Mniów. W przypadku branży budowlanej, najmniej podmiotów zlikwidowano w gminie Strawczyn (patrz Tab. 33). Na całym obszarze punktu węzłowego Zagnańsk tylko w dwóch z czterech strategicznych branż gospodarczych stosunek liczby jednostek nowo zarejestrowanych do liczby jednostek wyrejestrowanych przybiera wartość dodatnią. Są to sekcje budownictwo oraz przetwórstwo przemysłowe. W pozostałych dwóch branżach odsetek przedsiębiorstw zlikwidowanych przewyższa liczbę przedsiębiorstw nowopowstałych. Należy zaznaczyć iż, dominującą formą prawną wśród nowych przedsiębiorstw jest działalność gospodarcza prowadzona przez osoby fizyczne. Analizując poszczególne gminy pod kątem przedsiębiorczości należy dodatkowo zwrócić uwagę na fakt, że część działań mających na celu tworzenie warunków pod inwestycje, a przez to 360

361 wzmocnienie poziomu przedsiębiorczości, zawarta została w lokalnych dokumentach planistycznych. Działaniami wspólnymi dla wszystkich analizowanych gmin są przede wszystkim: - dokończenie programów kompleksowego wodociągowania gmin - program kompleksowej kanalizacji gmin - poprawa stanu dróg powiatowych i gminnych - wypracowanie systemu ulg i preferencji dla inwestycji turystycznych - promocja agroturystyki jako alternatywnego źródła dochodu - propagowanie i stymulowanie rozwoju turystyki i rekreacji - organizowanie szkoleń z zakresu prawa gospodarczego, marketingu i promocji produktu turystycznego na obszarach gmin - kreowanie programów aktywizacji społecznej i partycypacji społecznej - opracowanie i realizacja programu promocji gmin z uwzględnieniem promocji gospodarczej - opracowanie gminnego systemu zachęt finansowych i podatkowych dla potencjalnych inwestorów - opracowanie systemu informacji rynkowej dla przedsiębiorców i konsumentów - tworzenie systemu przygotowania młodzieży do podejmowania działalności gospodarczej - aktywizacja osób bezrobotnych z terenu gmin - tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi konkurencyjności gospodarstw rolnych -tworzenie warunków rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w ramach wielofunkcyjnego zagospodarowania obszarów wiejskich -tworzenie i wspieranie bazy przetwórstwa rolno-spożywczego na terenach gmin oraz pozyskanie inwestorów dla sektora przetwórstwa - organizacja i animacja grup producenckich, zajmujących się rolnictwem ekologicznym - aktywna promocja ofert inwestycyjnych i potencjału gospodarczego gmin - stworzenie programu pomocy małym i średnim przedsiębiorstwom - informowanie społeczności lokalnych na temat możliwości otrzymania i wykorzystania środków pomocowych - modernizacja i unowocześnianie infrastruktury szkolnej. Punkt węzłowy Chęciny Planowane strategiczne inwestycje firm w punkcie węzłowym Chęciny Regionalne Centrum Naukowo-Technologiczne Tworzenie kompleksowych terenów inwestycyjnych w Podzamczu koło Chęcin Podzamcze koło Chęcin położone jest przy trasie krajowej (droga S7 Kraków Warszawa), w bliskim sąsiedztwie Kielc - stolicy i największego miasta województwa świętokrzyskiego. Miejscowość położona jest w granicach administracyjnych gminy Chęciny, jednej z większych gmin powiatu kieleckiego. Realizacja przedmiotowego projektu pozwoli stworzyć w Podzamczu koło Chęcin odpowiednią przestrzeń i korzystne warunki dla rozwoju MSP. Regionalne Centrum Naukowo-Technologiczne stanowić będzie zespół wyodrębnionych nieruchomości wraz z infrastrukturą techniczną i badawczą, w których działalność prowadzić będą przedsiębiorcy wykorzystujący nowoczesne technologie w zakresie produkcji i usług. Łączna powierzchnia kompleksu budynków to 4250 m². Szczególnie interesującym budynkiem jest Dwór Starościński (dawna posiadłość Starosty Bidzińskiego) Cechuje do duża wartość kulturowa i kontekst historyczny. Budynek ten powstał na początku XVII wieku i pełnił rolę dworu obronnego. Po Potopie szwedzkim do głównego budynku dobudowano oficynę. W latach 20-tych XX wieku 361

362 przebudowano istniejące obiekty oraz dobudowano dwa łączniki. Kolejne remonty przeprowadzono w latach oraz powojennych, przystosowujących budynki najpierw pod potrzeby zlokalizowanej tam szkoły rolniczej, a następnie administracji tejże szkoły. Od lat 90-tych XX wieku budynek pozostaje niezagospodarowany. Na terenie kompleksu znajduje się także zabytkowa brama triumfalna wybudowana na cześć Jana III Sobieskiego. Konsorcjum na rzecz Europejskiego Centrum Edukacji Geologicznej w Chęcinach. W dniu 5 lipca 2010 r. odbyło się uroczyste podpisanie porozumienia na mocy którego Uniwersytet Warszawski, województwo świętokrzyskie, powiat kielecki oraz gmina Chęciny stworzą konsorcjum, którego głównym zadaniem będzie realizacja projektu związanego z budową Europejskiego Centrum Edukacji Geologicznej w Chęcinach. W Europejskim Centrum Edukacji Geologicznej prowadzone będą badania terenowe oraz zajęcia dydaktyczne dla studentów z kraju, jak i z zagranicy. W ofercie dydaktycznej znajdą się również zajęcia przyrodnicze przeznaczone dla uczniów. Do zadań ośrodka należeć też będzie popularyzacja edukacji w zakresie inżynierii i ochrony środowiska. Dodatkowo powstanie tam stacja naukowa Wydziały Geologii UW. Ryc. nr 121: Wizualizacja Europejskiego Centrum Edukacji Geologicznej Źródło Na spotkaniu w Urzędzie Gminy w Chęcinach obecni byli wszyscy przedstawiciele konsorcjum, w skład którego wchodzą: Uniwersytet Warszawski, będący liderem projektu, Województwo Świętokrzyskie, Powiat Kielecki oraz Gmina Chęciny. Spotkanie było pierwszym oficjalnym posiedzeniem członków konsorcjum, jakie odbyło się po podpisaniu preumowy na dofinansowanie inwestycji w ramach działania 2.1 Rozwój innowacji, wspieranie działalności dydaktycznej i badawczej szkół wyższych oraz placówek sektora badania i rozwój Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Świętokrzyskiego na lata Warto przypomnieć, że na realizację projektu pod nazwą Budowa Europejskiego Centrum Edukacji Geologicznej w 362

363 Chęcinach przyznał Zarząd Województwa ponad 26 milionów złotych ( ,48 zł) dofinansowania. Całkowity koszt budowy ECEG oszacowano na kwotę blisko 31 milionów złotych ( ,39 zł). HYDROSOLAR Sp. Z o.o. Kompleks biurowo-logistyczny Hydrosolar W ramach inwestycji ma powstać centrum biurowo-logistyczne o powierzchni około mkw. Do nowej lokalizacji zostanie przeniesiona główna siedziba świętokrzyskiego oddziału firmy. Utworzonych zostanie około 20 nowych miejsc pracy. Jest to pierwszy etap inwestycji, w przyszłości przewidziano kolejne etapy. Wielkim zainteresowaniem cieszą się tereny przeznaczone pod inwestycje w Specjalnej Strefie Ekonomicznej Starachowice podstrefa Morawica. Jedna z firm może stworzyć w podkieleckiej gminie nawet 200 miejsc pracy. Plany największego inwestora nie są jeszcze ujawniane, ale wiadomo już więcej o innych firmach, które zainwestowały w Morawicy. Spore zatrudnienie planuje spółka Hydrosolar Wschód, która w ubiegłym tygodniu nabyła ponad trzy hektary z 80-hektarowej podstrefy, zlokalizowane w Bilczy koło Morawicy. Jak zapowiedział szef firmy Krzysztof Żebrowski, ma tu powstać okazały biurowo-magazynowy budynek, który będzie główną siedzibą spółki. Utworzonych zostanie około 20 nowych miejsc pracy. W tej chwili firma Hydrosolar, na którą składa się sieć hurtowni zajmujących się sprzedażą urządzeń cieplnych zatrudnia 63 osoby. Działalność firmy na terenie gminy Morawica ruszy w 2013 roku. Jednak to, czy w Specjalnej Strefie Ekonomicznej osiedli się prawdziwy rynkowy gigant stanie się jasne 28 grudnia. Wtedy zostanie rozstrzygnięty przetarg na sprzedaż kilkunastu hektarów na terenie podstrefy Morawica zapowiada wójt gminy Marian Buras. Jaka firma jest zainteresowana taką transakcją, nie chce zdradzić. Wiadomo jednak, że jest to duże ogólnopolskie przedsiębiorstwo z branży budowlanej, które planuje stworzyć nawet 200 miejsc pracy. POLONEZ PLUS SP. Z O.O. Blisko 16 hektarowa działka na której poczta miała wystawić Węzeł Ekspedycyjno- Rozdzielczy przez wiele lat stała pusta. Powoli zapadały decyzje o wycofaniu się z budowy centrum a potem o sprzedaży tych terenów. Niestety, na ogłoszony wiosną tego roku przetarg nikt się nie zgłosił. Dopiero teraz, na drugie ogłoszenie ofertę jako jedyna złożyła kielecka firma Polonez Plus sp z o.o. skłonna zapłacić za ziemię wywoławczą cenę: ponad 5 milionów 300 tysięcy złotych. Firma Polonez Plus z siedzibą w Kielcach powstała w 1988 roku, to spółka w całości z polskim kapitałem. Po przekształceniu - od 1995 roku prowadzi działalność gospodarczą w zakresie kompleksowego wykonawstwa instalacji: wentylacyjno-klimatyzacyjnych, wodnokanalizacyjnych, C.O., ochrony przeciwpożarowej, elektroautomatyki i projektowania. Firma jest regularnie klasyfikowana w Złotej Setce największych świętokrzyskich firm, przygotowywanej przez Echo Dnia 72. W Świętokrzyskim bardzo szybko przybywa sklepów na kółkach. W tym roku będzie ich prawdopodobnie dwa razy tyle, co w ubiegłym, bo handel z samochodu ma sporo zalet. Auto-sklep budzi wiele emocji. Jedni zarzucają nieuczciwą konkurencję, inni chwalą sobie codzienną dostawę świeżych produktów pod sam dom. Jedno jest pewne, liczba sklepów na kółkach rośnie, a klientów

364 przybywa. Przedsiębiorca, tak samo jak w przypadku handlu w sklepie tradycyjnym, musi zarejestrować ją w urzędzie miasta i gminy. Jeśli chce sprzedawać żywność z samochodu, musi to zgłosić właściwemu organowi, zarejestrować i uzyskać pozwolenie w sanepidzie. Punkt węzłowy Zagnańsk Planowane strategiczne inwestycje firm w punkcie węzłowym Zagnańsk Ekspresowa siódemka i dobry klimat dla biznesu to przyciągnęło Szwedów do gminy Zagnańsk. Do jesieni wybudują u nas nowoczesny punkt serwisowy. Międzynarodowy koncern samochodowy Scania Polska zbuduje w gminie Zagnańsk serwis samochodowy. W środę, 14 marca 2012, inwestycję rozpoczął, wbijając pierwszą łopatę, sam dyrektor generalny firmy - Szwed Kjell Orfengren. Szwedzki koncern Scania na polskim rynku działa już od 1995 roku. W tej chwili ma już u nas 33 punkty serwisowe. W Świętokrzyskim jest obecny od 1996 roku, ale dotąd jedynie dzierżawił obiekty. Teraz postanowił zainwestować. Z warsztatem pod Kielcami wielki producent ciężarówek i autobusów wiąże duże nadzieje. Powstanie tu nowoczesny, specjalistyczny i ekologiczny punkt serwisowy, wykonany według szwedzkiego projektu. Ekologia to zresztą konik Szwedów, którzy na ochronę środowiska zwracają szczególną uwagę. Będzie więc zapewniona pełna kontrola zagospodarowania odpadów, polegająca także na monitorowaniu firmy zajmującej się jego utylizacją, kontrola emisji spalin. Prowadzona działalność nie będzie też w żadnej mierze uciążliwa dla sąsiedztwa. Teren w Barczy koło Kajetanowa w gminie Zagnańsk o powierzchni półtora hektara firma kupiła już w 2007 roku. Kompleks powstaje na terenie po szklarniach będą to supermarkety, fabryki, hurtownie. Ponad 8 hektarów z tych gruntów, nabyła Specjalna Strefa Ekonomiczna w Starachowicach, która wystawiła na sprzedaż działki po przedsiębiorstwie ogrodniczym w Piekoszowie. Jako pierwszy zgłosił się Zdzisław Kupis, właściciel kieleckiej firmy MegaStyro, zajmującej się produkcją styropianu i szerokiej gamy produktów styropianowych. 12 czerwca otrzymał pozwolenie na rozpoczęcie działalności w strefie. Jak zapowiada właściciel Mega Styro, fabryka w Piekoszowie zacznie działać w połowie przyszłego roku. Nieopodal fabryki styropianu, jeszcze przed świętami Bożego Narodzenia ruszy sklep Biedronka. Na początku grudnia będę dokładnie wiedział, kiedy nastąpi oficjalne otwarcie sklepu mówi inwestor z Piekoszowa, Ireneusz Chrabąszcz. - Dodam, że te tereny w Piekoszowie zmieniają całkowicie swoje oblicze. Stają się bardzo atrakcyjnym miejscem tej części gminy. Sklep Biedronka będzie zajmował powierzchnię 1100 metrów kw. W tej chwili trwają odbiory obiektu. Obecnie budowany jest również market budowlany. W maju przyszłego roku planujemy uruchomić duży market budowlany w ramach sieci Polskie Składy Budowlane Mrówka - mówi Robert Bartos, kolejny inwestor, współwłaściciel firmy Quest. Będzie można tu kupić wszelkie produkty, jakie są w ofercie marketów budowlanych, od materiałów budowlanych po gospodarstwa domowego. Obiekt będzie miał 1400 metrów kwadratowych. Tuż obok marketu powstaje hala do produkcji luksusowych wyrobów z drewna. Na razie stolarni nie ma, ale już postawiono biurowiec tej firmy. Tajemnicą handlową owiana jest kolejna inwestycja mówi wójt gminy Piekoszów, Tadeusz Dąbrowa. Wcześniej mówiono, że miał tu powstać supermarket Tesco, co tam będzie, jeszcze nikt nie wie. Na pewno będzie duża hala handlowa, bo takie zezwolenie już otrzymała firma. W tej 364

365 chwili inwestor buduje do hali drogę za własne pieniądze. Ponadto między innymi ma tu powstać hurtownia motoryzacyjna, której właściciele są na etapie podpisywania umów na dotacje z marszałkiem. Osiem kolejnych hektarów po gospodarstwie ogrodniczym w Piekoszowie, nabyła firma Alma Alpinex, zajmująca się dystrybucją produktów spożywczych na terenie województwa świętokrzyskiego. Ten inwestor chce u nas stworzyć centrum logistyczne, zaopatrywałby wszystkie sklepy Lewiatan w południowo wschodniej Polsce. W tej chwili inwestycja jest na etapie decyzji środowiskowych oraz warunków zabudowy 73. Wizualizację centrum handlowego na terenie gminy Miedziana Góra, na skrzyżowaniu dróg ekspresowych S74 i S7, o powierzchni 116 tysięcy metrów karatowych, opublikował portal retailnet.pl. To pierwsza publikacja pokazująca przybliżony wygląd obiektu. Inwestycja będzie składała się z dwóch części. Pierwszą o powierzchni około 35 tysięcy metrów kwadratowych zrealizuje Nalepa Capital Trust. Drugą ma zbudować spółka utworzona przez tę firmę i drugą zależną od dewelopera Rank Progress. Inwestycja, w skład której wejdą market typu dom i ogród o powierzchni około 17 tysięcy metrów kwadratowych, galeria handlowa o wielkości około 40 tysięcy metrów kwadratowych i salon meblowy wielkości 6 tysięcy metrów kwadratowych ma dać ponad 2 tysiące miejsc pracy. Wokół centrum będzie parking na 7,6 tysięcy samochodów. Obiekt ma powstać do 2015 roku. Ryc.nr 122: Wizualizacja centrum handlowego w Kostomłotach Źródło:

366 Ryc. nr 123: Zarejestrowane i wyrejestrowane podmioty gospodarcze w pierwszym półroczu 2012 roku według sekcji i działów PKD Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; Ryc. nr 124: Podmioty gospodarki narodowej nowe zarejestrowane w bazie REGON i wyrejestrowane z Bazy REGON w pierwszym półroczu 2012 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; 366

367 Ryc. nr 125: Nakłady inwestycyjne wg sekcji PKD 2007 w pierwszym półroczu 2012r Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS; 367

368 PODSUMOWANIE I WNIOSKI Przeprowadzona w poszczególnych województwach inwentaryzacja potencjału gospodarczego punktów węzłowych oraz sąsiadujących z nimi gmin, które znajdują się na Szlaku Jana III Sobieskiego pozwoliła kompleksowo określić, jak rozwinięta jest gospodarka poszczególnych badanych w opracowaniu samorządów. W wyniki inwentaryzacji potencjału gospodarczego zebrano i usystematyzowano wiedzę na temat aktualnego stanu rozwoju przedmiotowych dziedzin gospodarki na terenach naznaczonych dziedzictwem Jana III Sobieskiego w 3 województwach. Jednocześnie opracowanie stanowi punkt wyjścia do opracowania rzetelnego dokumentu strategicznego, przewidzianego w ramach projektu. Inwentaryzacja Szlaku Jana III Sobieskiego dostarcza aktualnych i sprawdzonych danych źródłowych potrzebnych do wypracowania Strategii rozwoju Szlaku JIIIS w województwie lubelskim, podkarpackim, świętokrzyskim w oparciu o punkty węzłowe. Na terenie Województwa Lubelskiego inwentaryzacja potencjału gospodarczego została przeprowadzona w odniesieniu do dwóch sąsiadujących ze sobą gmin: Spiczyn i Wólka, które będąc punktami węzłowymi w ramach Szlaku Jana III Sobieskiego, razem z sąsiadującymi gminami stanowią zupełnie odrębny subregion na terenie Lubelszczyzny, połączony wspólną historią i postacią Jana III Sobieskiego. Obszar ten tworzą: Gmina Gorzków, Lubartów, Ludwin, Łęczna, Mełgiew, Niemce, Piaski, Rybczewice, Spiczyn i Wólka. Obszar subregionu zajmuje łącznie ponad 1113 km 2. Największymi gminami są Piaski, Lubartów i Niemce, a najmniejszymi Spiczyn, Łęczna i Wólka. Na terenie wszystkich gmin największy obszar stanowią użytki rolne i w większości są to gminy typowo rolnicze, poza gminą Łęczna na terenie której położone jest duże miasto powiatowe i gminą Lubartów, na której terenie ponad 36% powierzchni stanowią grunty leśne w znacznej części tworzące kompleks leśny Lasy Kozłowieckie. Obszar punktów węzłowych i 8 gmin sąsiadujących zamieszkuje łącznie mieszkańców. Najwięcej na terenie gminy Łęczna z uwagi na duże miasto powiatowe, Lubartów - sąsiedztwo dużego miasta powiatowego oraz gminy Niemce sąsiedztwo największego miasta w regionie. Najmniejsza liczba mieszkańców występuje na terenie gminy Ludwin, Gorzków i Rybczewice oddalone od dużych miast i najważniejszych szlaków komunikacyjnych województwa. Średnia gęstość zaludnienia na 1 km 2 na całym terenie wynosi 91 osób i tylko w przypadku 4 gmin jest wyższa Łęczna, Wólka, Niemce i Mełgiew, a najniższa gęstość znacznie poniżej 50 osób występuje na terenie gmin Ludwin, Gorzków i Rybczewice. Średnia liczba kobiet w stosunku do liczby mężczyzn zamieszkujących teren subregionu wynosi 105 i tylko na terenie 4 gmin jest wyższa Gorzków, Piaski, Rybczewice i Lubartów, a najniższa jest w gminach Wólka, Spiczyn i Ludwin. Ludwin to jedyna gmina z pośród badanych, w której liczba kobiet jest mniejsza od liczby mężczyzn zamieszkujących gminę. Na obszarze 10 gmin łącznie występuje 217 sołectw, najwięcej w gminie Piaski i Niemce dwie największe gminy, a najmniej Rybczewice i Spiczyn. W porównaniu ze średnią województwa lubelskiego do wskaźników badanych gmin widać znaczącą różnicę w nasyceniu podmiotów gospodarczych. Żaden z badanych podmiotów nie osiągnął wskaźnika 762 (2010r.) który jest średnim wskaźnikiem dla całego Regionu. Aktywność gospodarcza subregionu, wydaje się więc generalnie obszarem niskiej działalności gospodarczej poniżej średniej wojewódzkiej. W kontekście całego województwa tylko Gmina Niemce zbliżyła się do średniej (712). 368

369 Jednak warty zauważenia jest stały wzrost wskaźnika podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON na 10 tysięcy mieszkańców w kolejnych latach. Według stanu na 2011 rok na terenie Województwa Lubelskiego funkcjonowało podmiotów gospodarki narodowej, z czego stanowiło sektor prywatny. Sektor publiczny liczył natomiast 5726 podmioty, czyli niewielki odsetek całości struktury. W odniesieniu do badanych gmin warty zauważenia jest praktycznie stały wskaźnik ilości podmiotów publicznych oraz ogólnie wzrostowy poziom ilości podmiotów prywatnych. Jedynie gminy Łęczna oraz Gorzków zanotowały nieznaczny spadek podmiotów prywatnych. Ilość podmiotów prywatnych na terenie całego subregionu dziesięciu gmin wynosi 6098 (3,8%- odnośnie całości Województwa r.) natomiast podmioty publiczne stanowią 225 (3,9%- odnośnie całości Województwa 2011r.). Dynamika ilości podmiotów prywatnych w Gminach (w latach 2004/2011): - Gmina Gorzków: wzrost o 1,8% (109 podmioty w roku 2004 i 111 podmioty w 2011), - Gmina Lubartów: wzrost o 44,4% (423 podmiotów w roku 2004 i 611 podmioty w 2011), - Gmina Niemce: wzrost o 63,64% (806 podmiotów w roku 2004 i 1319 podmiotów w 2011), - Gmina Wólka: wzrost o 96,12% (396 podmiotów w roku 2004 i 777 podmiotów w 2011), - Gmina Ludwin: wzrost o 29,65%(145 podmiotów w roku 2004 i 188 podmiotów w 2011), - Gmina Łęczna: wzrost o 7,42%(1388 podmiotów w roku 2004 i 1491 podmiotów w 2011), - Gmina Spiczyn: wzrost o 34,63% (205 podmiotów w roku 2004 i 276 podmiotów w 2011), - Gmina Mełgiew: wzrost o 26,61% (481 podmiotów w roku 2004 i 609 podmiotów w 2011), - Gmina Piaski: wzrost o 20,79% (505 podmiotów w roku 2004 i 610 podmiotów w 2011), - Gmina Rybczewice: wzrost o 8,16% (98 podmiotów w roku 2004 i 106 podmiotów w 2011). Jak wskazują dane banku danych regionalnych osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą stanowią największy odsetek w sektorze prywatnym zarówno w gminach jak i w całym Województwie (4,04%). Największy przyrost firm również odbywał się w obrębie osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą co pozawala stwierdzić iż sektor prywatny na terenie subregionu oparty jest głownie o lokalną, drobną przedsiębiorczość. Ilość osób zatrudnionych na badanym obszarze wzrosła w latach 2004 (8923 osoby)- 2010(10133 osoby) o 13,56%. W tym samym czasie w województwie zatrudnienie wzrosło o 8,17%. Wskazuje to na znacznie większą dynamikę wzrostu zatrudnienia w subregionie chodź nie jest to wzrost jednolity w skali wszystkich gmin (lata ): - Gmina Gorzków: spadek zatrudnienia o 35,85%, - Gmina Lubartów: spadek zatrudnienia o 31,12%, - Gmina Niemce: wzrost o 28,44%, - Gmina Wólka: wzrost o 27,76%, - Gmina Ludwin: spadek zatrudnienia o 1,54%, - Gmina Łęczna: wzrost o 42,53%, - Gmina Spiczyn: wzrost o 0,65%, - Gmina Mełgiew: wzrost o 7,31%, - Gmina Piaski: spadek o 16,42%, - Gmina Rybczewice: wzrost o 6,97%. Ogólna liczba osób zatrudnionych wzrosła lecz nie w każdej gminie równolegle niektóre jednostki samorządowe zanotowały znaczące spadki (szczególnie Gorzków i Lubartów) gdy inne znaczące wzrosty (Niemce, Wólka, Łęczna). Województwo Lubelskie, jaki i teren 10 gmin posiada liczne walory turystyczne, zarówno środowiska przyrodniczego, jaki i społeczno-kulturowe. Na terenie gmin Lubartów i Niemce znajdu- 369

370 je się kompleks lasów kozłowieckich, które uzyskały status "Kozłowieckiego Parku Krajobrazowego" i pełnią ważną rolę w weekendowym wypoczynku ludności miejskiej. Na terenie gmin Spiczyn i Łęczna znajduje się malowniczy teren pradoliny rzeki Wieprz, tworzący Nadwieprzański Park Krajobrazowy, z wieloma walorami przyrodniczymi, który stwarza możliwość spokojnego i gruntownego odprężenia. Łęczna z racji swego położenia i przy wykorzystaniu naturalnych walorów przyrodniczych jak i historycznych ma wyjątkowo duże szanse rozwoju usług rekreacyjnych i kreacji idei miasta kompletnego. Przede wszystkim dzięki jej położeniu w niezwykle pięknym krajobrazowo rejonie przełomu Wieprza. W gminie Spiczyn i Wólka bardzo malownicza jest również dolina Bystrzycy i otuliny Kozłowieckiego i Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego. Znaczną część gmin Niemce i Wólka kształtuje dolna rzeki Ciemięgi. Przyrodnicze zalety obu gmin oraz ich położenie w sąsiedztwie Lublina są szczególnie istotne turystycznie, co widoczne jest w dużej popularności tych okolic w ruchu turystycznym mieszkańców Lublina i nie tylko. Obszary gmin, z uwagi na swoje niezwykle ciekawe zasoby historyczne i przyrodnicze przy jednoczesnej bliskości od miasta, są docelowym punktem pieszych oraz rowerowych wycieczek licznych mieszkańców miasta. Gmina Ludwin to z kolei gmina typowo turystyczna. Każdego roku przyjeżdża tu rzesza turystów i wczasowiczów, na których oprócz ośrodków wypoczynkowych i pól namiotowych czekają gościnne gospodarstwa agroturystyczne z domową kuchnią i bogactwem kultury ludowej. O uroku tych ziem decydują duże ilości łąk, lasów, torfowisk, a przede wszystkim jezior. Do najpiękniejszych akwenów wodnych - pod względem turystycznym należą jeziora Piaseczno (najczystsze i najgłębsze na Pojezierzu o głębi sięgającej 38m ) i J. Łukcze, J. Rogóźno, J. Bikcze, J. Krzczeń, J. Zagłębocze, J. Brzeziczno, Dratów, które będąc pochodzenia kresowego wyróżniają się piasczystym dnem i łatwym dostępem do wody. Rogóźno jest dodatkowo miejscowym rajem dla wędkarzy, a jeziora Piaseczno, Łukcze, Zagłębocze są odwiedzane głównie przez amatorów kąpieli i sportów wodnych. Sąsiadująca od północy z gminami Wólka, Spiczyn i Łęczna gmina Mełgiew położona jest na stokach kilku rozległych wzgórz otoczonych lasami. Przez jej środek, z południa na północ, doliną podmokłych łąk płynie rzeka Stawka-Stoki, zwana także Mełgiewką, dopływ Wieprza. Znajduje się tu również obszar otuliny Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego oraz Czerniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu. Gmina Piaski leży na terenie północnej części Wyniosłości Giełczewskiej największego subregionu Wyżyny Lubelskiej. Gmina ma krajobraz nizinny, lekko pofałdowany, zwłaszcza w południowej części. Większość obszaru gminy zajmują pola, co znacząco wpływa na walory krajobrazowe tego terenu. Gmina Piaski jest gminą o silnie przekształconym środowisku naturalnym. Znaczące części lasów zostały wycięte w celu pozyskania terenów nadających się pod uprawy rolne. Na terenie gminy znajduje się rezerwat - las Wierzchowiska, natomiast w południowozachodniej części gminy, znajduje się otulina Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Na południe od gminy Piaski położona jest gmina Rybczewice, której osią jest Dolina rzeki Giełczew, kształtująca krajobraz całej gminy. Krajobraz gminy jest typowo wyżynny dość urozmaicony, o różnorodnym ukształtowaniu powierzchni. Jednym słowem to leśne pagórki oraz polne ścieżki znajdujące się w zasięgu Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego. Atrakcjami przyrodniczo - krajobrazowymi są kompleksy leśne, rzeki Giełczew i Radomirka, stawy rybne w Częstoborowicach oraz zbiornik retencyjny w Rybczewicach, który przyciąga wielu wędkarzy. W tych okolicach można upajać się widokiem wąwozów, łanów zbóż, szumiących stawów oraz zapachem polnych kwiatów. 370

371 Dalej na południe położona jest Gmina Gorzków, która geograficznie leży na terenie Wyniosłości Giełczewskiej (będącej częścią Wyżyny Lubelskiej). Ze względu na duże różnice wysokości obszar ten bywa nazywany Małymi Bieszczadami. Teren jest słabo zurbanizowany i o niskim potencjale sieci osadniczej. Dominują miejscowości poniżej 200 mieszkańców. Cechą charakterystyczną jest skupienie zabudowy wzdłuż rzeki Żółkiewki oraz traktów komunikacyjnych, co przyczyniło się do pasmowego układu jednostek osadniczych. Cały obszar 10 gmin ma bardzo dużo walorów zarówno przyrodniczych parki krajobrazowe, doliny rzek, jeziora czy stawy, a także kulturowe liczne zespoły pałacowe, dworskie czy folwarczne, czy zabytkowe obiekty sakralne. Duży potencjał turystyczny szczególnie na płaszczyźnie posiadanych walorów środowiska przyrodniczego nie przekłada się na rozwój lokalnej gospodarki w tym obszarze. Na terenie subregionów, ale także powiatów w skład których wchodzą gminy lubelskiego, świdnickiego, lubartowskiego, łęczyńskiego i krasnostawskiego nie można mówić o istnieniu ponadprzeciętnego skupiska firm branży turystycznej, które stanowiłby ważną gałąź lokalnej, czy nawet subregionalnej gospodarki. W 2011 roku zasadnicza część sektora turystycznego, czyli podmiotów gospodarczych zapewniających nocleg i wyżywienie skupiała na terenie subregionu 184 podmioty, przynależne do działów PKD 2007: - Dział 55 Zakwaterowanie 15 podmiotów, na 709 na terenie regionu, - Dział 56 Działalność usługowa związana z wyżywieniem 159 podmiotów, na 3676 na terenie regionu, - Dział 79 Działalność organizatorów turystyki, pośredników i agentów turystycznych oraz pozostała działalność usługowa w zakresie rezerwacji i działalność z nią związana 10 podmiotów, na 322 na terenie regionu. Lubelszczyzna to region o charakterze rolniczym. Na blisko 4300 wsi i osad wiejskich przypada tylko 41 miast. Mieszkańcami wsi jest ponad połowa ludności - 53,5% (przy średniej w kraju 39,9%). Obszary wiejskie zajmują 96,2% terytorium regionu, a 71,8% związane jest z działalnością rolniczą. Około 40% gruntów rolnych stanowią gleby najżyźniejsze, występujące przede wszystkim na Wyżynie Lubelskiej i Wołyńskiej. Na terenie badanych 10 gmin powierzchnia użytków rolnych wynosi (ha), co stanowi 74,82% ogólnej powierzchni, z tego 85,40% użytków rolnych to grunty orne, 3,25% sady, 9,18% łąki, a 2,17% pastwiska. W stosunku do powierzchni użytków rolnych woj. lubelskiego powierzchnia na terenie subregionu to 4,87% powierzchni użytków na terenie regionu. Największa powierzchnia użytków rolnych znajduje się na terenie gmin Niemce, Piaski i Ludwin, a najmniejsza w gminach Łęczna, Spiczyn i Wólka. Natomiast biorąc pod uwagę udział procentowy powierzchni użytków rolnych do ogólnej powierzchni gminy wygląda to następująco: Gmina Niemce 84,85%, Piaski 82,95%, Gorzków 82,52%, Rybczewice 82%, Łęczna 81,59%, Wólka 77,62%, Mełgiew 76,69%, Ludwin 69,08%, Spiczyn 65,93% i Lubartów 51,87%. Na terenie Lubelszczyzny w uprawach polowych około 78% powierzchni wszystkich zasiewów zajmują zboża (aż 10,9% powierzchni krajowej). Najwięcej gospodarstw tysiące uprawia pszenicę (3 miejsce w kraju), 85 tysięcy - jęczmień (1 miejsce), 82 tys. - mieszanki zbożowe (2), 65 tys. - pszenżyto (3). Znaczącą pozycję w strukturze upraw regionu zajmują nadal buraki cukrowe (15,5 tys. gospodarstw) oraz rzepaku i rzepiku (12,4 tys.). Bardzo dużo gospodarstw - 35,7 tysięcy uprawia warzywa gruntowe (3 miejsce w kraju) i truskawki (27 tys., 2 miejsce). Specyfiką rolnictwa lubelskiego jest uprawa chmielu (1,8 tys. ha i aż 70% produkcji krajowej), tytoniu (8,2 tys. ha, 36%) oraz roślin strączkowych jadalnych i uprawianych na ziarno (49% produkcji kraju). Wielką rolę w rolnictwie Lubelszczyzny odgrywają uprawy trwałe obejmujące plantacje drzew i krzewów owocowych oraz ich szkółek, szkółek drzew i krzewów ozdobnych 371

372 i innych. W 2007 r. takimi uprawami zajmowało się 67,5 tys. gospodarstw indywidualnych (18,4% upraw krajowych i 2 miejsce w Polsce po województwie mazowieckim). W lubelskich sadach dominują jabłonie (22 tys. ha), porzeczki (17 tys. ha) i maliny (14 tys. ha). Na terenie Województwa Podkarpackiego inwentaryzacja potencjału gospodarczego została przeprowadzona w odniesieniu do dwóch sąsiadujących ze sobą gmin: Horyniec Zdrój i Cieszanów, które są punktami węzłowymi w ramach Szlaku Jana III Sobieskiego, razem z sąsiadującymi gminami stanowią zupełnie odrębny subregion na terenie Podkarpacia. Obszar ten tworzą: Gmina Horyniec Zdrój, Cieszanów, Wielkie Oczy, Miasto Lubaczów, Gmina Lubaczów, Stary Dzików, Wiązownica, Jarosław, Laszki i Sieniawa. Jak wynika z przeprowadzonej inwentaryzacji kilka cech łączy cały obszar badania: Badane gminy zmagają się z problemami strukturalnymi w zakresie bezrobocia, niskiego poziomu wykształcenia mieszkańców oraz słabym zapleczem gospodarczym; Na całym obszarze dominującą gałęzią gospodarki jest rolnictwo; Wśród podmiotów gospodarczych dominują jednoosobowe działalności gospodarcze oraz mikroprzedsiębiorstwa; Na całym badanym obszarze brak jest silnego ośrodka gospodarczego stymulującego wzrost gospodarczy; Subregion przemyski (NUTS III) charakteryzuje się najgorszymi wskaźnikami rozwoju gospodarczego w całym województwie podkarpackim (przy czym województwo rozwija się najgorzej w Polsce, pogłębiając różnicę pomiędzy regionami rozwijającymi się dynamicznie, a tymi przeżywającymi stagnację); Wszystkie analizowane gminy mają wysoki potencjał turystyczny związany z walorami przyrodniczymi oraz kulturowo-historycznymi; Brak jest wykorzystania istniejącego potencjału przy czym różni się on stopniem: część gmin nie korzysta z niego praktycznie wcale, inne wykorzystują w pewnym zakresie, lecz mniejszym od posiadanego potencjału; Brak jest wystarczającej bazy noclegowej i innej małej infrastruktury turystycznej umożliwiającej pełne skorzystanie z potencjału; Wszystkie gminy dysponują znaczącym potencjałem OZE, który może być wykorzystany jako czynnik rozwojowy; Budżety gmin są niewysokie i nie pozwalają na realizację wielu zadań stymulujących rozwój. W związku z powyższym sugeruje się wspólne działanie zainteresowanych gmin pod jedną marką, która pozwoli na pełniejsze wykorzystanie potencjału. Taką marką może być Szlak Jana III Sobieskiego. Wykorzystanie potencjału mogą w pewnym zakresie wspomóc działające na terenie gmin Lokalne Grupy Działania, które dysponują wciąż dosyć znaczącymi środkami na rozwój lokalny. Środki te mogą być przeznaczone na niewielkie projekty, ale w sposób znaczący mogą wesprzeć lokalną przedsiębiorczość. Poniżej lista LGD właściwych terytorialnie dla obszaru badania: Nazwa grupy Adres Strona www Stowarzyszenie Kraina Sanu Lokalna Grupa Działania (gminy: Adamówka, Grodzisko Dolne, Jarosław, Kuryłówka, Sieniawa, Tryńcza, Wiązownica) Tryńcza Tryńcza Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania "Kresowi Laszki 372

373 Sąsiedzi" (gminy: Laszki, Radymno, Wielkie Oczy) Laszki Lokalna Grupa Działania "Serce Roztocza" (gminy: Cieszanów, Horyniec- Zdrój, Narol) Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania "Rozwój Ziemi Lubaczowskiej" (gminy: Lubaczów, Oleszyce, Stary Dzików) Źródło: opracowanie własne Cieszanów ul.rynek Lubaczów ul. Adama Mickiewicza 45 na-grupa-dzialania-serceroztocza/cieszanow/rynek/ Na terenie Województwa Świętokrzyskiego inwentaryzacja potencjału gospodarczego została przeprowadzona w odniesieniu do dwóch punktów węzłowych: Chęciny i Zagnańsk, które są punktami węzłowymi w ramach Szlaku Jana III Sobieskiego. Punkt węzłowy Zagnańsk położony jest w województwie świętokrzyskim, w północno-zachodniej części powiatu kieleckiego, 20 km na zachód od Kielc. Obszar ten zlokalizowany jest w dolinie rzeki Bobrzy tworząc jednolity system przestrzenny. Zajmuje on powierzchnię 479,22 km 2 i obejmuje terytorium 5 gmin wiejskich: Zagnańska, Miedzianej Góry, Mniowa, Piekoszowa i Strawczyna. W granicach administracyjnych znajduje się 80 sołectw. Punkt węzłowy,,chęciny położony jest w województwie świętokrzyskim, na terenie dwóch powiatów południowo-zachodnia część powiatu kieleckiego (3 gminy Chęciny, Sitkówka-Nowiny, Morawica) oraz północno-wschodnia część powiatu jędrzejowskiego (gminy Małogoszcz, Sobków). Zajmuje on powierzchnię 603,74 km 2 i obejmuje 3 gminy wiejskie i 2 miejsko-wiejskie. W granicach administracyjnych znajduje się 91 sołectw. Tab. nr 139: Podmioty gospodarcze ogółem wg bazy REGON w wybranych gminach na szlaku JIIIS stan na 2011r. Kod Jednostka terytorialna podmioty gospodarki narodowej ogółem 2011 jed.gosp. ŚWIĘTOKRZYSKIE Chęciny (3) Miedziana Góra (2) Mniów (2) Morawica (2) Piekoszów (2) Sitkówka-Nowiny (2) Strawczyn (2) Zagnańsk (2) Małogoszcz (3) * Sobków (2) 41 Razem wybrane gminy 948 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; 373

374 Ryc. nr 126: Struktura procentowa liczy podmiotów gospodarczych w wybranych punktach węzłowych do wartości pomiotów ogółem w województwie świętokrzyskim w szt./% Razem wybrane gminy 948 8% ŚWIĘTOKRZYSKIE % Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; TABELA: WOJEWÓDZTWO ŚWIETOKRZYSKIE Podmioty wg sekcji i działów PKD 2007 oraz sektorów własnościowych. TABELA: WOJEWÓDZTWO ŚWIETOKRZYSKIE Podmioty wg sekcji i działów PKD 2007 oraz sektorów własnościowych Sekcja D Sekcja N dział Sekcja P Sekcja C Ogółem TABELA: WOJEWÓDZTWO ŚWIETOKRZYSKIE Podmioty wg sekcji i działów PKD 2007 oraz sektorów własnościowych Ogółem % Sekcja D % Sekcja N dział % Sekcja P % Sekcja C % TABELA: WOJEWÓDZTWO ŚWIETOKRZYSKIE Podmioty wg sekcji i działów PKD 2007 oraz sektorów własnościowych Ogółem % Sekcja C % Sekcja D % Sekcja N dział % Sekcja P % TABELA: WOJEWÓDZTWO ŚWIETOKRZYSKIE Podmioty wg sekcji i działów PKD 2007 oraz sektorów własnościowych Ogółem % Sekcja C % Sekcja D % Sekcja N dział % Sekcja P % Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Tab. nr 140: Analiza ilości podmiotów gospodarczych w województwie świętokrzyskim w latach

375 Tab. nr 141 Wykaz podmiotów gospodarczych w punktach węzłowych Zagnańsk i Chęciny w latach rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo ogółem przemysł i budownictwo usługi i rybactwo Kod Jednostka terytorialna jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp Chęciny (3) Miedziana Góra (2) Mniów (2) Morawica (2) Piekoszów (2) Sitkówka-Nowiny (2) Strawczyn (2) Zagnańsk (2) Małogoszcz (3) * Sobków (2) Okres sprawozdawczy: Kategoria: Opis kategorii: Grupa: Opis grupy: Podgrupa: Opis podgrupy: - Wymiary: Dane roczne PODMIOTY GOSPODARCZE Dane o liczbie podmiotów są ujmowane w tablicach wg sekcji i działów Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) Jednostki wpisane (od rejestr KRUPGN) w układzie sektorów (sektor publiczny, sektor prywatny) oraz w układzie sekcji Klasyfikacji Działalności: do 1999 roku: Europejskiej, od 2000 roku: Polskiej / w podziale na sektor publiczny i sektor prywatny/. Bez osób prowadzących gospodarstwa indywidualne w rolnictwie. Dane dla miejscowości statystycznych z rejestru Regon podawane są wg: - adresu zamieszkania dla osób fizycznych z krajowym adresem zamieszkania, - adresu siedziby dla pozostałych jednostek tj. osób fizycznych z zagranicznym adresem zamieszkania, osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej oraz jednostek lokalnych. PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ WPISANE DO REJESTRU REGON Nie są prezentowane wszystkie formy prawne podmiotów dlatego dane liczbowe nie sumują się na sektor ogółem. Podmioty wg PKD 2007 i rodzajów działalności Zakres przedmiotowy, Lata 375

376 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Ryc. 127 Województwo świętokrzyskie- podmioty wg wybranych sekcji i działów PKD stan w 2011r. Sekcja C przetwórstwo przemysłowe 376

377 Sekcja P Sekcja N dział 79 edukacja działalność organizatorów turystyki, pośredników i agentów turystycznych oraz pozostała działalność usługowa w zakresie rezerwacji i działalności z nią związane wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów Sekcja D klimatyzacyjnych Sekcja C przetwórstwo przemysłowe Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Tab. nr 142: Analiza struktury i ilości podmiotów w wybranych gminach na szlaku JIIIS w latach r. rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo ogółem przemysł i budownictwo usługi i rybactwo Kod Jednostka terytorialna jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp Chęciny (3) Miedziana Góra (2) Mniów (2) Morawica (2) Piekoszów (2) Sitkówka-Nowiny (2) Strawczyn (2) Zagnańsk (2) Małogoszcz (3) * Sobków (2) Okres sprawozdawczy: Kategoria: Dane roczne PODMIOTY GOSPODARCZE 377

378 Opis kategorii: Dane o liczbie podmiotów są ujmowane w tablicach wg sekcji i działów Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) Jednostki wpisane (od rejestr KRUPGN) w układzie sektorów (sektor publiczny, sektor prywatny) oraz w układzie sekcji Klasyfikacji Działalności: do 1999 roku: Europejskiej, od 2000 roku: Polskiej / w podziale na sektor publiczny i sektor prywatny/. Bez osób prowadzących gospodarstwa indywidualne w rolnictwie. Dane dla miejscowości statystycznych z rejestru Regon podawane są wg: - adresu zamieszkania dla osób fizycznych z krajowym adresem zamieszkania, - adresu siedziby dla pozostałych jednostek tj. osób fizycznych z zagranicznym adresem zamieszkania, osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej oraz jednostek lokalnych. Grupa: PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ WPISANE DO REJESTRU REGON Opis grupy: Nie są prezentowane wszystkie formy prawne podmiotów dlatego dane liczbowe nie sumują się na sektor ogółem. Podgrupa: Podmioty wg PKD 2007 i rodzajów działalności Opis podgrupy: - Wymiary: Zakres przedmiotowy, Lata Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; 378

379 Tab. nr 143: Podmioty gospodarcze ogółem wg bazy REGON w wybranych gminach na szlaku JIIIS w czterech kluczowych dziedzinach gospodarki- stan na koniec 2011r. ogółem Kod Jednostka terytorialna Sekcja C Sekcja D Sekcja N dział 79 Sekcja P jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp ŚWIĘTOKRZYSKIE Chęciny (3) Miedziana Góra (2) Mniów (2) Morawica (2) Piekoszów (2) Sitkówka-Nowiny (2) Strawczyn (2) Zagnańsk (2) Małogoszcz (3) * Sobków (2) Razem wybrane gminy Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Tab. nr 144: Podmioty gospodarcze ogółem wg bazy REGON w wybranych gminach na szlaku JIIIS w czterech kluczowych dziedzinach gospodarki- stan na koniec 2011r- sektor publiczny. sektor publiczny Kod Jednostka terytorialna Sekcja C Sekcja D Sekcja P jed.gosp. jed.gosp. jed.gosp ŚWIĘTOKRZYSKIE Chęciny (3) Miedziana Góra (2) Mniów (2) Morawica (2) Piekoszów (2) Sitkówka-Nowiny (2) Strawczyn (2) Zagnańsk (2) Małogoszcz (3) * Sobków (2) Razem wybrane gminy Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; 379

380 rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo górnictwo i wydobywanie przetwórstwo przemysłowe wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją budownictwo handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle transport i gospodarka magazynowa działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi informacja i komunikacja działalność finansowa i ubezpieczeniowa działalność związana z obsługą rynku nieruchomości działalność profesjonalna, naukowa i techniczna działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne edukacja opieka zdrowotna i pomoc społeczna działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją - organizacje i zespoły eksterytorialne Ryc. nr 128:Analiza podmiotów gospodarczych ze względu na rodzaj PKD w wybranych gminach szlaku JIIIS w woj. świętokrzyskim dane za rok Sekcja A Sekcja B Sekcja C Sekcja D Sekcja E Sekcja F Sekcja G Sekcja H Sekcja I Sekcja J Sekcja K Sekcja L Sekcja M Sekcja N Sekcja O Sekcja P Sekcja Q Sekcja R Sekcje S i T Sekcja U Sekcja A Sekcja B Sekcja C Sekcja D Sekcja E Sekcja F Sekcja G Sekcja H Sekcja I Sekcja J Sekcja K Sekcja L Sekcja M Sekcja N Sekcja O Sekcja P Sekcja Q Sekcja R Sekcje S i T Sekcja U Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; 380

381 Ryc. nr 129: Analiza podmiotów gospodarczych w sekcji C (przetwórstwo przemysłowe) w wybranych gminach szlaku JIIIS w woj. świętokrzyskim dane za rok Sekcja C dział 10 Sekcja C dział 11 Sekcja C dział 12 Sekcja C dział 13 Sekcja C dział 14 Sekcja C dział Sekcja C dział 16 Sekcja C dział 17 Sekcja C dział 18 Sekcja C dział 19 Sekcja C dział 20 Sekcja C dział 21 Sekcja C dział Sekcja C dział 23 Sekcja C dział Sekcja C dział 25 Sekcja C dział 26 Sekcja C dział 27 Sekcja C dział 28 Sekcja C dział 29 Sekcja C dział 30 Sekcja C dział 31 Sekcja C dział 32 Sekcja C dział 33 Legenda: 381

382 Sekcja C dział 10 Lp. Kod produkcja artykułów spożywczych Jednostka terytorialna Sekcja C dział 16 Wartość Atr. J.m. Lp. Kod produkcja wyrobów z drewna oraz korka, Jednostka terytorialna Sekcja C dział 23 Wartość Atr. J.m. Lp. Kod produkcja wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych Jednostka Wartość Atr. J.m. terytorialna Mniów (2) 3 B jed.gosp Mniów (2) 5 B jed.gosp Sobków (2) 2 B jed.gosp Sobków (2) 4 B jed.gosp Sitkówka-Nowiny (2) 5 B jed.gosp Mniów (2) 4 B jed.gosp Morawica (2) 6 B jed.gosp Sobków (2) 6 B jed.gosp Strawczyn (2) 4 B jed.gosp Chęciny (3) 7 B jed.gosp Chęciny (3) 9 B jed.gosp Małogoszcz (3) 8 B jed.gosp Sitkówka- Nowiny (2) 7 B jed.gosp Strawczyn (2) 11 B jed.gosp Piekoszów (2) 9 B jed.gosp Małogoszcz (3) 9 B jed.gosp Miedziana Góra (2) 13 B jed.gosp Zagnańsk (2) 15 B jed.gosp Strawczyn (2) 13 B jed.gosp Piekoszów (2) 14 B jed.gosp Zagnańsk (2) 16 B jed.gosp Małogoszcz (3) 20 B jed.gosp Miedziana Góra (2) 15 B jed.gosp. Sitkówka-Nowiny (2) 15 B jed.gosp. Miedziana Góra (2) 16 B jed.gosp Morawica (2) 22 B jed.gosp Morawica (2) 17 B jed.gosp Piekoszów (2) 19 B jed.gosp Zagnańsk (2) 37 B jed.gosp Chęciny (3) 26 B jed.gosp. Razem 100 Razem 142 Razem 115 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Ryc. nr 130: Sekcja dominująca PKD (sekcja C dział 25) w wybranych gminach na szlaku JIIIS stan na 2011r, 382

383 Sekcja C dział 25 Lp. Kod produkcja metalowych wyrobów gotowych, Jednostka terytorialna Wartość Atr. J.m. Miedziana Góra (2) 16% Małogoszcz (3) 2% Mniów (2) 5% Małogoszcz (3) 4 B jed.gosp Mniów (2) 8 B jed.gosp Morawica (2) 15 B jed.gosp. Chęciny (3) 13% Morawica (2) 10% Strawczyn (2) 10% Strawczyn (2) 15 B jed.gosp Sobków (2) 17 B jed.gosp Piekoszów (2) 17 B jed.gosp Zagnańsk (2) 17 B jed.gosp Sitkówka-Nowiny (2) 18 B jed.gosp Chęciny (3) 21 B jed.gosp. Sitkówka-Nowiny (2) 11% Sobków (2) 11% Miedziana Góra (2) 25 B jed.gosp Razem 157 Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Zagnańsk (2) 11% Piekoszów (2) 11% 383

384 Ryc. nr 131: Struktura podmiotów gospodarczych w węźle Chęciny: stan na r. rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo; 173; 2% przemysł i budownictwo; 2554; 31% usługi; 2858; 69% Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Ryc. nr 132: Struktura podmiotów gospodarczych w węźle Zagnańsk: stan na r rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo; 88; 2% przemysł i budownictwo; 1353; 34% usługi; 2606; 64% Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; 384

385 Tab. nr 145: Węzeł Chęciny sektor prywatny osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w latach r ŚWIĘTOKRZYSKIE Chęciny (3) Chęciny (3) Chęciny (3) Miedziana Góra (2) Chęciny (3) Morawica (2) Chęciny (3) Sitkówka-Nowiny (2) Chęciny (3) Małogoszcz (3) * Chęciny (3) Sobków (2) Węzeł Chęciny Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Ryc. nr 133: Węzeł Chęciny sektor prywatny - osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w latach 2001 do 2012r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; 385

386 Ryc. nr 134 Węzeł Chęciny sektor prywatny - osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w latach 2001 do 2012r z wykładniczą linią trendu. Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; Ryc. nr 135: Węzeł Chęciny sektor prywatny - osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w 2011r. w odniesieniu do województwa. Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych; 386